قرآن ابن بواب

اشاره:

اطلاعات بسیار کمى از زندگى ابوالحسن على بن هلال موجود است. از اینکه کجا و کى به دنیا آمده است چشم پوشى میکنیم، ولى بیشتر عمرش را در شیراز و بغداد سپرى کرده است. پدرش هلال نگهبان درها (بواب) و او به این دلیل به نام ابن بواب معروف شده و گاهى اوقات هم به نام «ابن سیترى» که همان معنا را دارد هم نام برده شده است على بن هلال کار هنرى خودش را به عنوان تزئین کننده منازل شروع و سپس به کتابت و تذهیب کتابها ادامه داد و در نهایت براساس بیان خود ابن بواب به عنوان کتابدار حاکم دیلمى بهاءالدوله (۴۰۳ـ۳۷۹ هـ.ق) در شیراز منصوب شد.

گفته میشود که على بن هلال حافظ کل قرآن بوده. جمعاً ۶۴ مرتبه کل قرآن را کتابت کرده است. از این مجموعه در حال حاضر تنها قرآن معروف چستربیتى موجود است. از دیگر کارهاى معروف ابنبواب کامل کردن اصول و قواعد خوشنویسى است که حدود یک قرن قبل از او توسط وزیر و خوشنویس ایرانى، ابن مقله (وفات ۳۲۸ هـ.ق) تدوین شده بود. ابن بواب به خاطر نبوغ هنرى، اصول و قواعد ابداعى ابن مقله که بیشتر تحت تأثیر هندسه تناسبات ریاضى بود، در ریتم، حرکت و منحنى حروف، تناسبات بسیار خوش آیند و چشم نوازى را به وجود آورد.

قرآن کوچک و منحصر به فرد کتابخانه چستربیتى ( CHESTER BEATTY ) شهر دوبلین، پایتخت ایرلند با گذشت ۹۹۹ سال از کتابت آن، هنوز یکى از شاهکارهاى هنر اسلامى به شمار میآید. این قرآن بر اساس کتیبه آخر قرآن توسط هنرمند بزرگ شیعه، استاد بزرگ هنر خوشنویسى و تذهیب، على بن هلال مشهور به ابن بواب، در دوران حکومت شیعى آل بویه در سال ۳۹۱ هـ.. ق (۳۷۸ هـ..ش) در شهر بغداد، کتابت و تذهیب شده است. ابن بواب به نقل از یاقوت، مدتى در شیراز کتابدار کتابخانه امیر بهاءالدوله، حاکم آل بویه بوده و بر طبق تاریخ، در زمان کتابت این قرآن، امیر بهاءالدوله حاکم بغداد بوده است. بیشتر محقیقن معتقدند که قرآن مجموعه چستربیتى تنها قرآن موجود از آثار ابن بواب میباشد. این قرآن همچنین یکى از قدیمیترین خطى است که به خط ریحان بر روى کاغذ نوشته شده است. تذهیب این قرآن بسیار زیبا و هنرمندانه است. شیوه و روش تذهیب این قرآن، شامل عناصر تزئیناتى میباشد که این عناصر در دوره هاى بعدى حتى تا به امروز به عنوان الفباى هنر تذهیب قرآن مجید مرسوم گردیده است.

قرآن معروف چستر بیتى

قرآن کتابخانه چستربیتى ( MS. K. 16 )، یک جلد قرآن کوچک با ۲۸۶ صفحه به ابعاد ۵/۱۷*۵/۱۳ سانتیمتر میباشد. طول و عرض سطح نوشته شده ۵/۱۳ * ۹ سانتیمتر و هر صفحه داراى ۱۵ سطر نوشته میباشد. شش صفحه اول قرآن با کاغذ سفید و براق بعداً به آن اضافه شده است. این شش صفحه به شرح حال ابن بواب به زبان فارسى که از کتاب ابن خلکان اقتباس شده است، اختصاص دارد. کتابت قرآن، تذهیب و عناوین همگى در صفحات اصلى قرآن قرار دارد. در صفحه آخر قرآن به این موضوع اشاره دارد که قرآن توسط على بن هلال در بغداد در سال ۲۹۱ هـ.ق کتابت شده است: کتب هذالجامع على بن هلال بمدینه السلم سنه احدى و تسعین و ثلثمائه حامداً الله تعالى على نعمه و مصلیا على نبیه محمد و آله و مستغفراً من ذنبه.

نوع و جنس کاغذ اصلى قرآن از نوع ظریف و محکم به رنگ قهوهاى خیلى کم رنگ است که این نوع کاغذ مختص به همان دوره بوده است. متن قرآن با مرکب قهوهاى سیر کتابت شده است. صحافى موجود این قرآن از نوع صحافى اروپایى است که در اثر این صحافى قسمتهایى از حاشیه قرآن از بین رفته است. این عمل متأسفانه قسمتهایى از تزئینات حاشیه قرآن شامل سرترنجها و شمسه هاى کوچک را از بین برده است. متن قرآن کلاً با خط نسخ نوشته شده است بطوریکه کلمات خیلى به همدیگر نزدیک نوشته شدهاند، ولى با این وجود به سادگى خوانده میشوند. اسم سوره ها در قسمت سرسوره ها با خط ثلث نوشته شدهاند. علائمى مانند «عشر» و «سجده» که در داخل شمسه هاى کوچک حاشیه قرار گرفتهاند، به خط کوفى نوشته شدهاند.

ارزش هنرى تزئینات قرآن چستربیتى کمتر از کتابت آن نیست. شاید مهمترین ویژگى این قرآن تنوع زیاد عناصر تزئینى است که این عناصر سنتى شد براى تذهیب قرآنهاى دوره هاى بعد. هماهنگى و همخوانى بین تزئینات قرآن و خطوط کاملاً نشان میدهد که هر دو توسط یک هنرمند کار شده است. تذهیبهاى این قرآن را کلاً میتوان به سه دسته طبقه بندى کرد:

۱ـ تذهیب تمام صفحه

۲ـ تذهیب حاشیه هاى قرآن

۳ـ تذهیب سرسوره ها

تذهیب کل صفحه در این قرآن شامل پنج سرى دو صفحهاى است که از مجموعه آنها سه مورد در اول قرآن و دو مورد دیگر در آخر قرآن آمدهاند. از این مجموعه پنج سرى همچنین سه سرى دو صفحهاى، تذهیب و نوشته قرار دارد و دو سرى دیگر فقط با نقوش تزئینى آرایش شدهاند. قرآن با دو صفحه کاملاً تزئینى آغاز میگردد.

در این دو صفحه کل تزئینات و متن در میان دو مستطیل ایستاده قرار گرفته است. هر دو صفحه جمعاً به چهار قسمت تقسیم شدهاند. در داخل هر قسمت علاوه بر متن کتابت شده، زمینه آنها با یک نقش اسلیمى که از وسط به دو شاخه تسیم شده است، تزئین شدهاند. متن کتابت شده در این دو صفحه در برگیرنده این مطالب است که قرآن شامل: ۱۴ سوره، ۶۲۳۶ آیه، ۷۷۴۶۰ کلمه، ۳۲۱۳۵۰۱ حرف و ۱۵۶۰۵۱ نقطه میباشد.

دو صفحه بعدى این قرآن همچمن دو صفحه قبلى تذهیب شده است. در این دو صفحه سطح دو مستطیل متقارن، به وسیله خطوط هندسى مشبک، جمعاً ۱۲ شش ضلعى بزرگ و چند شش ضلعى کوچک بوجود آمده است. زمینه ۱۲ شش ضلعى بزرگ به وسیله نقوش اسلیمى و کلمات تزئین شدهاند. متن کلمات کتابت شده در داخل شش ضلعیهاى بزرگى، به بیان ترتیب آوردن سوره و آیات قرآن که به مردم اهل کوفه منسوب به امام علی(ع) میباشد، اختصاص دارد.

فى عدد اهل الکوفه المروى عن امیر المؤمنین على بن ابى طالب على محمد نبینا و علیه السلام (۱).

شایان ذکر است در قرآنهاى قرون اولیه هجرى چندین روش مانند روش کوفه، بصره، دمشق، مکه و مدینه براى ترتیب آوردن آیات قرآن مرسوم بوده است. مهمترین آنها همین روش مردم کوفه منسوب به حضرت على (ع) بوده است. در قرون بعدى از آوردن این مورد در اول قرآن خوددارى شده است. در این دو صفحه از قرآن نوشته هاى داخل شش ضلعیها به رنگ طلایى کتابت شده و زمینه شش ضلعیهاى ردیف بالا و پایین براى تأکید بیشتر به رنگ مشکى رنگآمیزى شده است. متن چند شش ضلعى کوچک هم با یک گل «لوتوس» که ریشهاش به نقوش تزئینى ایرانى قبل از اسلام میرسد تزئین شدهاند. دو صفحه بعدى این قرآن هم کلاً به صورت تزئینى و بدون نوشته تذهیب شده است.

هر دو سطح مستطیلى شکل دو صفحه به وسیله شش جفت دایره (جمعاً ۱۲ دایره) در اندازه هاى مختلف که در همدیگر بافته شدهاند، تزئین شده است. قطر دو دایره بزرگتر به اندازه بلندى طول مستطیل، قطر دو دایره متوسط نیز به اندازه عرض مستطیل و دایره کوچک که با همدیگر تداخل دارند، مماس با پهناى حاشیه طولى مستطیل طراحى شدهاند. هر کدام از دایره ها از یک حلقه مرکزى به رنگ طلائى و دو حلقه جانبى به رنگ خود کاغذ طراحى شدهاند. از برخورد دایره ها با همدیگر یک «مدالیون» ترنجى شکل در مرکز تزئینات هر صفحه به صورت افقى به وجود آمده است. این ترنج با نقشهاى بسیار عالى و زیباى اسلیمى تزئین شده است.

تزئینات بقیه سطوح با نقوش هندسى کاشى شکل، شامل ستاره هاى کوچک شش ضلعى و نقش Y شکل طرح شدهاند. این نقشها به رنگهاى سفید، قرمز سیر، سبز و طلائى رنگآمیزى شدهاند. در قسمت حاشیه هر طرف از دو صفحه مانند صفحات قبل با دو نقش ترنج به صورت قرینه تزئین شده است.

تزئینات دو صفحه آخر قرآن نیز شبیه به دو صفحه بالا با تغییراتى جزیى طراحى شدهاند. در این دو صفحه قسمت تزئینى هر دو صفحه نیز با ۱۲ دایره در هم تنیده، تقسیم بندى شده است.

نقوش تزئیناتى هر صفحه شامل یک جفت نقش بالى شکل به صورت قرینه در بالا و پایین و یک جفت نقش گل «لوتوس» در دو طرف عوض مستطیل طرح شدهاند. نقوشى بالى شکل به رنگ مشکى و با نقوش اسلیمى ترکیب شدهاند. نقش بالى شکل همچون گل لوتوس ریشه در هنرهاى تزئینى قبل از اسلام ایران دارد که در اینجا به صورت ساده و همراه با نقش اسلیمى طراحى شده است. تزئینات کتیبه سطوح با نقوش کاشى شکل تزئین شده است.

دومین دسته بندى تزئینات قرآن ابن بواب در کتابخانه چستربیتى، شامل تزئیناتى میشود که در قسمت حاشیه هاى بیرونى هر صفحه آمده است. این تزئینات شامل سرترنجهایى که همراه با اسم ۱۱۴ سوره قرآن آمده و همچنین شمسه هاى کوچک که در وسط آن «عشر» و «سجده» نوشته شده است، میگردد. سرترنجهایى که همراه با اسم سوره ها آمده اگر چه شبیه همدیگرند ولى هیچکدام تکرار دیگرى نیست. اکثر سر سوره ها از ترکیب گل لوتوس و برگهایى که به صورت قرینهاى در دو طرف گل لوتوس طراحى شدهاند، شکل گرفتهاند.

علاوه بر سر سوره ها، حاشیه هاى هر صفحه با شمسه هاى کوچک «عشره» که نشان دهنده ۱۰آیه میباشد و شمسه هاى کوچک «سجده» تذهیب شده است. شمسه هاى کوچک آیه شمار تفاوت اندکى با همدیگر دارند و تقریباً تمام آنها از دایره هاى طلایى به و جود آمدهاند، ولى شمسه هاى «سجده» پرکارتر و گاهى با یک پیچک گلدار و نقش اسلیمى تزئین شدهاند. در بعضى صفحات این شمسه ها از ترکیب مربع و یا ستاره هاى هشت ضلعى در هم تنیده به وجود آمدهاند. در مرکز این شمسه ها کلمه «سجده» به رنگ طلایى و با خط کوفى بر روى سطوح قرمز تیره، آبى و یا قهوهاى نوشته شدهاند. گاهى اوقات شمسه کوچک «عشره» و شمسه کوچک «سجده» لبه هایشان روى همدیگر قرار گرفته و یک ترکیب یگانه را به وجود آوردهاند.

آخرین دسته بندى تذهیب این قرآن شامل سر سوره ها به صورت باندى مستطیل شکلاند که اسم سوره به خط ثلث و یا نسخ همراه با تزئینات نقوش اسلیمى را در خود جاى داده است. هر کدام از این سر سوره ها نیز با یک سرترنج که با دقت به آن متصل گردیده است تزئین شدهاند. هر سر سوره با یک قاب تزئینى همراه میباشد. در صفحه شناسنامه قرآن (آخرین صفحه متندار قرآن) در قسمت بالا و پایین از دو باند تزئینى مستطیل شکل استفاده شده است. این دو باند که به جاى دو سطر خالى صفحه آخر قرآن آمده است با نقشهاى برگدار اسلیمى تزئین شدهاند.

تجزیه و تحلیل عناصر تزئینى این قرآن در حوزه هنرهاى تزئینى دوره اسلامى و تأثیر گذارى آن بسیار مهم و قابل بحث است. به طور مثال استفاده از نقوش اسلیمى و هندسى در این قرآن و رنگ آمیزیهاى بدیع آن سنتى بزرگ را در پیش روى هنرمندان دوره هاى بعدى میگشاید.

ارتباط بین ارزشهاى هنرى قرآن ابن بواب و ادامه سنت آن در نسخه هاى خطى و دیگر آثار هنرى، بسیار مشهود و محسوس است. به طور مثال این ارتباط را در تذهیب دیوان شعر «سالم بن جندل» که هماکنون در موزه توپقاپى استانبول نگهدارى و به احتمال زیاد حدود شصت سال بعد از قرآن کتابت و تذهیب شده، میتوان دید. تزئینات این دیوان شباهتهاى زیادى با قرآن ابن بواب دارد. این تأثیرپذیرى در طراحى نقوش اسلیمى و شمسه هاى کوچک (به شکل شمسه هاى «عشر» و «سجده») دیده میشود. حضور نقوش اسلیمى در سفالهاى نیشابور که در قرن پنجم هجرى ساخته شدهاند و یا تذهیب قرآنهاى معروف به «قرامطیان» که در دوره سلجوقیان قرون ششم و هفتم کتابت شدهاند را نمیتوان نادیده گرفت. به طور مثال نقش اسلیمى صفحه آخر قرآن ابن بواب، دقیقاً براى تزئین یکى از قرآنهاى دوره سلجوقى که هم اکنون در موزه برلین نگهدارى میشود، مورد استفاده واقع شده است. چنین شباهتهایى بین تزئینات قرآن ابن بواب و آثار هنرى دوره هاى بعدى، حکایت از تأثیرگذارى این اثر هنرى بر روند و شکلگیرى هنر دوره هاى بعدى دارد. از دیگر ویژگیهاى مهم قرآن ابنبواب، استفاده و به کارگیرى نقوش تزئینى قبل از اسلام در هنر ایران است. نقوشى مانند «گل لوتوس» و یا نقش بالى شکل که از هنر ساسانیان اقتباس شده است. ابن بواب با نبوغ هنرى خود توانسته با تغییر و بازسازى این نقشمایه ها و با تأکید بر جنبه هاى تزئینى بر جنبه هاى تزئینى آنها، شخصیتى کاملاً ممتاز و جدید به آنها بدهد.

نتیجه

نسخه خطى قرآن چستربیتى که در سال ۳۹۱ هـ.ق در بغداد در دوره حکومت امیر بهاءالدوله دیلمى کتابت شده، یکى از قدیمیترین قرآنهایى است که به خط نسخ کتابت شده است. این قرآن تنها قرآن بر جاى مانده استاد بزرگ خوشنویسى و تذهیب، على بن هلال مشهور به ابن بواب است که به جرأت میتوان گفت مهمترین اثر هنرى است که از حکومت شیعى آل بویه بر جاى مانده و داراى عناصرى از قبیل آوردن اسم امام على (ع) (در صفحات اول قرآن)، فرستادن سلام و درود بر آل محمد (در صفحه آخر قرآن) و استفاده از تقسیم بندیهاى ۱۴ و ۱۲ گانه در تذهیب صفحات قرآن (که در فرهنگ شیعه معنا و مفهوم خاصى دارند) همگى بیانگر یک اثر هنرى کاملاً شیعى است. این قرآن در مقایسه با دیگر آثار محدود معمارى آل بویه (مانند مسجد جامع نائین)، چند قطعه تخته چوبى مربوط به صحن امام على (ع) (که توسط عضدالدوله دیلمى ساخته شده و هم اکنون در موزه قاهره نگهدارى میشوند) و چندین قطعه پارچه داراى نقش و کتیبه، از ویژگى خاصى برخوردار است. هر چند اکثر این آثار هنرى از شاهکارهاى هنر اسلامى به حساب میآیند، بى شک نمیتوان از نقش ارزنده آنها در شکلگیرى هنر اسلامى چشم پوشى کرد.

پی نوشت:

۱.متن فوق اشاره به این واقعیت دارد که قرآن فوق در یک محیط کاملاً شیعى کتابت شده است .
منبع :نشریه گلستان قرآن،شماره۱۴۷