علی بن ابراهیم قمی (۲۳۰ – ۳۰۷ه ق)

محدث ، فقیه ، مفسر۱درقرن های ۳ و ۴ ق ، از یاران امام هادی (ع) .

ابوالحسن علی فرزند ابراهیم بن هاشم، عالم شهیر، و اهل قم. او از مشاهیرعلمای شیعی با گرایش قرآن و تفسیر است که دو تن از امامان را درک کرده و تا حدود ۳۰۷ ق زنده بوده است. اگرچه تاریخ تولد و وفات او مشخص نیست، براساس برخی نقلیات تاریخی می توان به تاریخ بالا دست یافت؛ چه، حمزۀ بن محمد بن جعفردر۳۰۷ ق از او استماع حدیث کرده است . هم چنین، یکی از مهم ترین شاگردان او ، شیخ کلینی ، در۳۲۹ درگذشته است که به عنوان قرینه ای دیگرمی توان بدان استناد کرد (قمی ، الکنی والالقاب ، ج ۳ ، ص ۸۴) .

علی بن ابراهیم ازیاران امام هادی (ع) شمرده شده است . دانش اندوزی اونزد پدربزرگوارش سبب شد تا به سرعت مسیرپیشرفت درعلوم زمانه طی کند. هم زمانی او با برخی عالمان طراز اول آن عصر باعث شد تا بتواند از محضر ایشان بهره ببرد . از جملۀ مشایخ علی بن ابراهیم ، علاوه برپدرش ، می توان از احمد بن عبدالله برقی و ایوب بن نوح و ریان بن صلت و محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین ، از یاران امام جواد (ع) ، و محمد بن حسین بن ابی الخطاب و احمد بن اسحاق قمی نام برد (این قولویه ، ص ۵۷) . اما ، با توجه به تفسیر علی بن ابراهیم ، بی گمان اصلی ترین شیخ او پدر او بوده است که تقریباً بخش گسترده ای از روایات تفسیری کتابش در شمارمرویات از اوست . از شاگردان و راویان علی بن ابراهیم اند شیخ کلینی، ابو محمد حسن بن حمزۀ علوی ، حسین بن ابراهیم ناتانه ، محمد بن یعقوب ، علی بن حسین بن موسی (کلینی ، ج ۵ ، ۳۲۰ ؛ نجاشی ، ص ۸۹۷ ؛ ابن قولویه ، ص ۸۳ ، ۱۰۷ ؛ شیخ مفید ، المزار ، ص ۱۶ ؛ عمادالدین طبری ، بشارالمصطفی ، ص ۹۹ ؛ الینابیع الفقهیه ، ج ۲۵ ، ص ۵۱۵) . گویا محمد بن خالد طیالسی (- ۲۵۹ ق) قدیم ترین استاد اوبوده است .

علی بن ابراهیم یکی ازمهم ترین حلقه های زنجیرۀ روایی شیعی است و ذکر نام او در بسیاری از اسانید شیعی وحتی روایت بالغ بر۷ هزار حدیث از زیان او بیانگر چنین  جایگاهی است (خویی ، ج ۱۱، ص ۱۹۳) . او بیش ترین شهرت خود را وام دارتفسیر مهم خویش است ، اما این تفسیرنه در قالب تفاسیردرایی ، بلکه اثر روایی است و به همین سبب در بررسی های روایی- حدیث باید بدان توجه ویژه ای کرد، مخصوصاً این که مؤلف دراین اثرشیوۀ خاص ومتفاوت حذف اسانید روایات را به کاربرده است . شاید او یکی از پیش گامان به کارگیری این شیوه درآثارامامی باشد (قاضی زاده ، ص ۱۱۴ – ۱۱۸) . از شاخصه های دیگر شخصیت علمی علی گرایش او به علوم قرائت بود که در این زمینه ها آثاری هم تدوین کرده است که از آن جمله است کتاب ناسخ و منسوخ و کتاب اخبارالقرآن و روایات که صفدی از آن ها یاد کرده است (ج ۲۰ ، ص ۷) ، مغازی و مناقب دو اثر دیگر او با رویکردی روایی به برخی موضوعات تاریخی اند . علی بن ابراهیم اثری با نام قرب الاسناد نیزتدوین کرده که این اثردرمجموعه ای بزرگ تر قراردارد که مختص همان عصراست ودغدغۀ پدید آورندگان این مجموعه ها مباحث مربوط به اسانید روایی بود . این دست آثار با همین نام کلی را برخی دیگر ازعالمان و محدثان این عصر نیر تألیف کرده اند که  قرب الاسناد حمیری از مشهورترین آن هاست .

پی نوشت ها:

1. قمی ، عباس (۱۳۹۷ق) . الکنی والالقاب ، تهران .
2. کلینی ، محمد (۱۳۹۱ق) . الکافی ، به کوشش علی اکبرغفاری ، تهران ، ج ۱، ۳ ، ۵ ، ۸ .
3. نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق) .«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم .
4. ابن قولویۀ قمی ، جعفربن محمد (۱۴۱۷ ق) . کامل الزیارات ، به کو ، شش جوادقیومی ، قم .
5. عمادالدین طبری ، محمد (۱۴۱۲ ق) . بشاره المصطفی ، به کوشش جواد قیومی ، قم .
6. الینابیع الفقیه (۱۴۱۰ ق) . به کوشش علی اصغرمروارید ، بیروت .
7. قاضی زاده ، کاظم (۱۳۷۵) . « پژوهشی دربارۀ تفسیرعلی بن ابراهیم قمی » ، بینات ، ش ۱۰
8. صفدی ، خلیل (۱۴۰۱ق) . الوافی بالوفیات ، به کوشش محمد یوسف نجم ، بیروت .
9. شیخ مفید ، محمد بن محمد (۱۴۱۴ق) . المزار ، به کوشش محمد باقرابطحی ، بیروت .
10. ابن قولویۀ قمی ، جعفربن محمد (۱۴۱۷ ق) . کامل الزیارات ، به کو ، شش جوادقیومی ، قم .

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران