علت امتداد نیافتن غیبت صغرا

اشاره:

امام زمان (عج‌الله فرجه) دارای دو غیبت یکی غیبت صغرا و دیگری غیبت کبرا است. در غیبت صغرا امام (علیه‌السلام) به وسیله نواب خاص خود با شیعیان ارتباط داشته اند. اما در غیبت کبرای ارتباط حضرت با شیعیان کاملا قطع شده است. سخن در این است که چرا امام(علیه‌السلام) کاملا ارتباط خوذ را با شیعیان قطع نموده آیا بهتر نبود که غیبت صغرا ادامه پیدا می کرد و ارتباط شان با شیعیان قطع نمی گردید. این نوشته ببا بیان علت غیبت کبرا به این موضوع پرداخته است.

در نگاه اول چنین به نظر می رسد که اگر برنامه غیبت صغرا ادامه پیدا می کرد و امام زمان (عج‌الله فرجه) با توجّه به غیبت آن حضرت در تمام دوران غیبت نائب خاصی داشت که رتق و فتق کننده امور و راهنمای عموم باشد و به عبارت دیگر شرایط غیبت صغرا امتداد پیدا می کرد، به نفع مردم بود. امّا امری که مهم و قابل تذکر است این که برنامه و روش کار امام(عج‌الله فرجه) را خداوند متعال تعیین نموده است و امام(عج‌الله فرجه) باید همان برنامه را پیاده و اجرا نماید و پس از آن که اصل امامت را پذیرفتیم و ثابت گشت، نسبت به برنامه کار امام(عج‌الله فرجه)، پرسش از علت به عنوان ایراد و اشکال، نادرست و بی مورد است و حتّی خود امام(عج‌الله فرجه) نیز جز تسلیم و تمکین و اجرای برنامه، وظیفه و تکلیفی ندارد و چنانچه بخواهیم این پرسش را موشکافانه بررسی کنیم آن را به دو پرسش دقیق دیگر تبدیل می کنیم که با پاسخ به آن دو پرسش این پاسخ هم تکمیل می گردد. پرسش نخست: چرا برای امام (‌علیه‌السّلام) دوگونه غیبت معین شده و از همان اول غیبت کبری آغاز نشد؟ پرسش دوّم، پس از آن که غیبت صغرا پیش آمد و نائبان خاص تعیین شدند چرا دوران غیبت صغرا پایان یافت؟ امّا پاسخ پرسش نخست این که، غیبت صغرا مقدمه ای بود برای غیبت کبرا و به عنوان زمینه ساز غیبت کبرا بوده است. چون در ابتدای غیبت بود و اذهان عموم مردم، آشنایی با غیبت نداشتند، اگر چه در آن دوران و چند سال قبل حضرت امام علی النقی (‌علیه‌السّلام) و حضرت امام حسن عسکری (‌علیه السّلام) فی الجمله برای آماده کردن اذهان مردم از نظرها غیبت می کردند. با این وجود غیبت کامل اگر دفعتاً و یکباره صورت می گرفت، موجب سر سختی و دشواری بلکه انکار و سبب انحراف افکار جامعه می گردید و قبول قطع ارتباط با امام(عج‌الله فرجه) چنانچه در غیبت کبرا واقع شد، برای اکثر مردم دشوار و ناراحت کننده بود.(۱)

از آن جهت که غائب شدن امام و رهبر جامعه، آن هم زمانی طولانی امری است بسیار غریب و نامأنوس و باور کردن آن برای مردم سخت است، از این جهت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (عج‌الله فرجه) تصمیم گرفتند که کم کم مردم را با این موضوع و پدیده آشنا سازند و افکار را برای پذیرش آن آماده نمایند. از این رو گاه و بی گاه از غیبتش خبر داده و گرفتاری های مردم آن زمان، انکار و سرزنش منکرین و ثواب صبر و انتظار فرج را گوشزد می نمودند. مثل اینکه امام علی النقی (عج‌الله فرجه) می فرمود: «ان القائم منا هوالمهدی الذی یجب ان ینتظر فی غیبته و یطاع فی ظهوره و هو الثالث من ولدی… الی آخر الحدیث»(۲) همانا قیام کننده از ما اهل بیت، همان مهدی است که واجب است منتظر او باشید در زمان غیبت او و اطاعت می شود در زمان ظهورش و او سومین فرزند از فرزندان من است.» یا این که امیرالمؤمنین (‌علیه السّلام) می فرمود: «افضل العباده الصبر و انتظار الفرج»(۳) «بالاترین و با فضیلت ترین عبادت ها (در زمان غیبت) صبر و انتظار فرج است.» گاهی هم ائمه (‌علیهم‌السلام) با رفتارشان عملاً شرایط غیبت را فراهم می کردند. مسعودی می نویسد: امام هادی (‌علیه‌السّلام) با مردم کم معاشرت می کرد. جز با خواص اصحاب، با کسی تماس نمی گرفت. وقتی امام حسن عسکری (‌علیه‌السّلام) برجایش نشست در اکثر اوقات از پشت پرده با مردم صحبت می کرد تا شیعیان برای پذیرش غیبت امام دوازدهم مهیا و آماده شوند.(۴) اگر پس از شهادت امام حسن عسکری (‌علیه‌السّلام) غیبت صغرا صورت نمی گرفت و غیبت کامل صورت می گرفت، شاید وجود مقدس امام زمان (عج‌الله فرجه) مورد غفلت واقع می شد و کم کم فراموش می گشت، از این جهت ابتدا غیبت صغرا شروع شد تا شیعیان در آن ایام بتوانند با امام خود به وسیله نواب خاص اش تماس گرفته، علائم و کراماتی مشاهده نمایند تا ایمانشان کامل گردد.(۵)

از این رو به مدت ۶۹ سال یعنی از سال ۲۶۰هجری قمری تا سال ۳۲۹هجری قمری (سال درگذشت آخرین نائب خاص امام زمان (عج‌الله فرجه)) غیبت صغرا شکل گرفت و در این غیبت مردم به واسطه نواب خاص می توانستند مشکلات و مسائل خویش را به عرض امام(عج‌الله فرجه) برسانند و توسط آنان پاسخ دریافت دارند و حتّی گاه به دیدار امام(عج‌الله فرجه) نائل شوند . از این رو می توان گفت در این مدت امام (‌علیه السّلام) هم غائب بود هم غائب نبود.(۶)

امّا علّت این مسئله که چرا غیبت صغرا امتداد نیافت این بود که برنامه اصلی کار آن حضرت غیبت صغرا نبود بلکه غیبت صغرا مقدمه ای بود برای هدف اصلی که غیبت کبرا نام داشت و این غیبت صغرا تنها برای یک زمینه سازی بود وقتی که بنا شد نائب خاص دارای حکم نافذ و صاحب قدرت ظاهری نباشد و نتواند رسماً در کارها مداخله کند بلکه قدرت های ظاهری به واسطه تمرکز توجهات در او با او معارضه و مزاحمت داشته باشند، شیادان و جاه طلبان هم ادعای نیابت خاصه می نمایند و اسباب تفرقه و گمراهی را فراهم می سازند. چنانچه در همان مدت کوتاه غیبت صغرا دیده شد چه دعاوی باطلی آغاز گردید و این خود یک مفسده ای است که دفعش از حفظ مصلحت تعیین نائب خاص اهمیتش اگر بیشتر نباشد کمتر نیست. بنابراین ادامه روش نیابت خاصه با صرف نظر از مصالحی که فقط در همان آغاز کار و ابتدای امر داشته با این که نواب، مبسوط الید و نافذ الحکم نباشند و تحت سیطره زمامداران وقت مأمور به تقیه باشند از نظر عقل مصلحت ملزمه ای ندارد بلکه از آن مفاسدی ظاهر می گردد.(۷)

پی نوشت:

1. لطف الله صافی گلپایگانی، امامت و مهدویت، قم، دفتر انتشارات اسلامی ، ص۳۶۳.
2. محمد تقی موسوی اصفهانی، وظیفه الانام فی زمن غیبته الامام(عج‌الله فرجه)، قم، منشورات مدرسه الامام المهدی (عج)، ص۴.
3. همان.
4. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۲۰۶وابراهیم امینی، ، دادگستر جهان، قم، دارالفکر، ص۲۲۵ـ۲۲۶.
5. ابراهیم امینی، همان ، ص ۲۲۶.
6. مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه امام صادق(عج‌الله فرجه)، ص۶۷۳ـ۶۷۴.
7. لطف الله صافی گلپایگانی، همان، ص۳۶۴.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.