عقود المرجان فی تفسیر القرآن‏

« عقود المرجان فی تفسیر القرآن» اثر سید نعمه الله جزایرى( متوفى ۱۱۱۲ ق)، تفسیرى در حواشى قرآن کریم و برگرفته از تفاسیر معتبر خاصه و عامه مى‏باشد، که نگارش آن به زبان عربى در سال ۱۱۰۲ ق به اتمام رسیده است( متن کتاب، ج ۵، ص ۵۱۸).

این کتاب« العقود المرجان لحواشی القرآن» نیز خوانده شده و شیخ آقابزرگ تهرانى در« الذریعه»، با عنوان« العقود و المرجان» از آن یاد کرده است. در نسخه خطى« الکواکب المنتثره» به عنوان« تفسیر القرآن» نوشته شده، اما در نسخه چاپى( ص ۷۸۸) به« الحواشی على القرآن- العقود و المرجان» تبدیل شده است. عنوان صحیح کتاب« عقود المرجان» است که خود مؤلف نوشته و در نسخه‏هاى متعدد، به آن تصریح شده است( فاطمى موحد، سید حسن، ص ۷۸).

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محققین و مؤلف آغاز و مطالب دربردارنده تفسیر تمام سوره‏هاى قرآن کریم مى‏باشد که در پنج جلد، تنظیم شده است.

مؤلف در این کتاب، تفسیر و تأویل، قرآن را از سخنان اهل بیت( ع) و اقوال مفسران گردآورده و در کنار اینها، به اختلاف قرائات و نکات ادبى و مواردى دیگر، اشاراتى کرده است( نادرى، مرتضى، ص ۱۲۸).

این اثر به دست محققان مؤسسه فرهنگى« شمس الضحى» تصحیح و مدرک‏یابى شده است. این محققان در تصحیح این اثر نفیس، به نسخه منحصر به فرد علامه سید محمدتقى بن احمد موسوى حکیم‏[ از نوادگان مؤلف‏] اعتماد و مصادرى را که مرحوم مؤلف از آن‏ها نقل کرده، کاملاً مشخص و تصحیفات و دگرگونى‏ها و افتادگى‏ها را تصحیح و موارد ناخوانا در نسخه را با«…» معلوم کرده و عباراتى که افزودن آن‏ها را لازم دیده‏اند، میان دو قلاب آورده‏اند( مقدمه محققین، ص ۲۷).

گزارش محتوا

در مقدمه محققین، ضمن اشاره به اقداماتى که در راستاى تحقیق و تحصیح کتاب صورت گرفته، گزارشى از زندگى نویسنده و آثار وى، ارائه گردیده است( مقدمه محققین، ص ۳- ۲۸).

در مقدمه نویسنده، به موضوع کتاب اشاره و توضیح مختصرى پیرامون شیوه کار، داده شده است( مقدمه نویسنده، ص ۲۹).

در شرح محتواى کتاب، نخست به آنچه مصححان این اثر به اجمال یاده کرده‏اند، اشاره و سپس مواردى را که از مطالعه این کتاب به دست مى‏آید، همراه با شواهد مربوطه، بیان مى‏کنیم:

۱- از قرائن پرشمار آشکار مى‏شود که بیشتر آنچه در این کتاب گردآمده، به دست مؤلف آن بوده است. مطالبى نیز یافت مى‏شود که گردآورندگان آن‏ها، کسانى جز مؤلف‏اند که ممکن است به دستور مؤلف یا پس از درگذشت او، بدین کار دست یازیده باشند. نام این کسان چنین است: حسن الموسوى، عصام، سعدالدین، محمدعلى و…( نادرى، مرتضى، ص ۱۳۴).

۲- مطالب و روایاتى که در این اثر آمده، گاه تلخیص و گاه، عباراتى بر آن‏ها افزوده و گاه مضمون آنها نگاشته شده و گاه، مطالب پراکنده در عبارتى واحد، آمده است. از همین روست که مطالب بسیارى از این تفسیر و روایات منقول در آن، با مصادر آنها مطابق و سازگار نیست( همان).

۳- تلخیصات و زیادات در مواردى، ایهام و غلط و افتادگى در مطالب پدید آورده‏اند که توسط مصححان تصحیح شده است( همان).

۴- مؤلف در نقل روایات، فراوان از تفسیر« نورالثقلین» اثر عبدعلى حویزى بهره برده و در تفسیر آیات الاحکام، از کتاب« مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام» اثر فاضل جواد استفاده کرده و در برخى موارد، جملات این کتاب را عیناً نقل کرده است( همان).

مؤلف در این اثر، در همه سوره‏ها، نخست درباره فضیلت آن سوره و خواص و ثواب تلاوت آن، احادیثى را از معصومان( ع) نقل کرده و سپس به بررسى تک‏تک آیات آن سوره پرداخته و گاه، آیات هم موضوع را به شکل پشت سرهم، تفسیر کرده است.

وى تا جاى ممکن، در تبیین آیات، از روایات بهره برده و در موارد لزوم، به نکات لغوى و صرفى و نحوى پرداخته است( همان).

وى در بیان نکات ادبى، از تفاسیرى چون« مجمع البیان» شیخ طوسى،« الکشاف» زمخشرى،« أنوار التنزیل» بیضاوى و« غرائب القرآن» و« رغائب الفرقان» نیشابورى استفاده نموده است. او همچنین از یادکرد اختلاف قرائات، شأن نزول‏ها و قضایاى تاریخى پیرامون آیات، غفلت نکرده و در بررسى آیات الاحکام، دیدگاه‏هاى فقهى شیعه و اهل سنت را یادآور شده است. ایشان همچنین فوائد و فرائدى را که زاییده ذهن و اندیشه خود اوست، به خوانندگان تقدیم کرده است؛ براى نمونه، وى در تفسیر آیه‏«مالک یوم الدین»،پس از یادکرد اختلاف قرائت در آیه مذکور، وجه مرجح را بر اساس لغت و احادیث، ذکر کرده است. وى همچنین در تعیین وجه کاربرد«ذلک»در آیه‏«ذلک الکتاب لا ریب فیه»(البقره/ ۲) به درستى از احادیث استفاده کرده است( همان، ص ۱۳۵).

وى همچنین از یادکرد لطائف و ظرائف موجود در آیات نیز غفلت نکرده است.

وضعیت کتاب‏

کتاب فاقد هرگونه فهرست مى‏باشد.

در پاورقى‏ها علاوه بر ذکر منابع، توضیح برخى کلمات و عبارات متن ذکر شده است.

فهرست منابع:

۱- مقدمه و متن کتاب.

۲- نادرى، مرتضى،« عقود المرجان لحواشی القرآن»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: سفینه، زمستان ۱۳۸۷- شماره ۲۱، از ص ۱۲۷ تا ۱۴۰.

۳- فاطمى موحد، سید حسن،« نابغه فقه و حدیث در آینه نقد و گزارش( ۲)»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: آینه پژوهش، بهمن و اسفند ۱۳۸۸- شماره ۱۲۰، از ص ۶۶- ۸۷.

منبع مقاله: کتابشناسی جامع تفاسیر نور