عرفات، سرزمین پهناور در شرق مکه

عرفات، زمین پهناور و همواری در شرق مکه است با هجده کیلومتر مربع مساحت که امروزه، بیست و یک کیلومتر از شهر مکه معظمه فاصله دارد.

علل نامگذاری عرفات

درباره این که چرا این منطقه به عرفات  نامگذاری شده است چهار دیدگاه وجود دارد:

۱ـ  دیدگاه اول این است که وقتی جبرئیل مراسم حج را به آدم (علیه السلام) یا به ابراهیم خلیل (علیه السلام) آموخت، در پایان به او فرمود: عَرَفْت؟ آیا شناختی؟[۱]

۲ ـ نظریه دوم این گونه بیان شده است که آدم و حوا، در این منطقه یکدیگر را شناختند (= تَعارَفا) و باز یافتند.

۳. نگاه سوم را این گونه تبییین کرده اند که جبرئیل در ظهر عرفه از ابراهیم پرسید: ای ابراهیم، به گناهان خود اعتراف کن و مناسک را بشناس. عرفات را به خاطر این سخن جبرئیل که گفت: اعْترف؛ عرفات نامیدند.[۲]

۴ ـ برخی هم عرفه را به معنای کوه گرفته اند.

پیشینه تاریخی عرفات

بر اساس گزارش تاریخ، پیشینه این نام و این سرزمین، به زمان حضرت آدم (علیه السلام) می رسد، آن گاه که او و همسرش حوا از بهشت رانده شده و پس از مدتی یکدیگر را در این سرزمین یافتند و از همین رو، برخی این دیدار را علت نامگذاری این نقطه از زمین، به «عرفات» دانسته اند. از آن پس و به دنبال تشریع حج، وقوف در عرفات به عنوان امری واجب مطرح شد. لیکن شهرت این سرزمین، از زمان حضرت ابراهیم (علیه السلام) به بعد است. تا قبل از پیدایش زمزم به دلیل وجود چاه های آب در اطراف عرفات برخی قبایل چون جرهمیان، این منطقه را به عنوان محل سکونت خود برگزیده بودند.[۳]

اهمیت و جایگاه عرفات

اهمیت و جایگاه عرفات از این جهت است که عرفات، با فریضه حج پیوند دارد و از اماکن مقدس اسلامی است. وقوف در عرفات، از ارکان حج تمتع است و حج بدون آن ادا نمی شود؛ بر این اساس، حج گزاران باید در روز ۹ ذی الحجه، از ظهر شرعی تا مغرب شرعی در صحرای عرفات اقامت کنند.[۴]

عرفات پیش از اسلام

پیش از اسلام، اهالی مکه به واسطه آن که خود را اهل حرم و برگزیده می دانستند، برخی اعمال، از جمله وقوف در عرفات را انجام نمی دادند. بنابر برخی روایات در مجامع حدیثی اهل سنت، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حج گزاری قبل از اسلام نیز وقوف در عرفات را انجام می داده است.[۵]

ارزش معنوی عرفات

بنابر روایتی که از پیامبر اسلام نقل شده، خداوند در غروب روز عرفه در برابر ملائکه به کسانی که در عرفات وقوف کرده اند، مباهات می کند و همه گناهان آنها را می بخشد. اقامت و وقوف حج‌ گزار در عرفات، مایه بخشوده شدن گناهان دانسته شده است؛ بنا بر روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، گناهانی وجود دارند که تنها در عرفات بخشیده می شوند. بر اساس روایتی از امام صادق (علیه السلام)، گناهکارترین شخص کسی است که از عرفات بازگردد و گمان کند بخشیده نشده است.[۶]

عرفات در روایات

عرفات همچنین در روایات مربوط به دحو الارض، در کنار کعبه و سرزمین منا، از مکان هایی است که زمین از آن گسترش یافته است. امام حسین (علیه السلام)، دعای عرفه را در حالی بر زبان جاری کرد که از چادر خود در سرزمین عرفات بیرون رفت و در حاشیه چپ کوه عرفات، یعنی جبل الرحمه قرار گرفت.[۷]

وقوف در عرفات

حجاج بیت الله الحرام در روز عرفه؛ یعنی نهم ذی حجه، از ظهر تا مغرب شرعی در این منطقه حضور می یابند و در اصطلاح فقهی، این حضور وقوف نامیده می شود. اهمیت حضور در عرفات تا آنجاست که گفته اند: الْحَجُّ عَرَفَه یا الحَجُّ عرفات.

این وقوف یکی از ارکان حج تمتع است و در صورت عدم تحقق آن، حج محقق نمی شود. این تأکید قدری هم به خاطر تحریض قریش بر وقوف در عرفات بود؛ زیرا آنان که خود را طایفه برگزیده می دانستند و به اصطلاح اهل حُمْس یا تشدد در دینداری و اهل حرم معرفی می کردند، خود را بی نیاز از وقوف در عرفات می دیدند. این در حالی بود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این برخورد آنان را نادرست دانست و خود در حجه الوداع، در عرفات وقوف کرد.

عرفات در خارج از محدوده حرم است و وقوف در آن؛ یعنی بیرون رفتن حاجی از محدوده حرم و بازگشت به درون حرم تفسیر شده است. در ادوار مختلف تاریخی و تا به امروز اطراف عرفات را با علائم و تابلو به طور دقیق مشخص کرده اند.

روز نهم، روز عرفه و از اعیاد بزرگ است، گرچه به اسم عید نامیده نشده و روزی است که خدا بندگانش را به عبادت و طاعت خویش دعوت کرده و سفره های جود و احسانش را برای آنان گسترده و شیطان در این روز خوارتر و حقیرتر و رانده تر و خشمناک تر از روزهای دیگر است؛ روایت شده: که حضرت زین العابدین (علیه السلام) در روز عرفه صدای گدایی را شنید که از مردم درخواست کمک می کرد، به او فرمود: وای بر تو! آیا در این روز از غیر خدا درخواست می کنی؟! و حال آن که برای بچه های در رحم، در این روز امید می رود که احسان خدا شامل حالشان گردد و سعادتمند شوند.

و برای این روز چند عمل وارد است:

اوّل: غسل.

دوم: «زیارت حضرت سید الشهداء» که برابر هزار حج و هزار عمره و هزار جهاد و بلکه برتر از اینها است و روایات در فراوانیِ برتری و مزیت فضیلت زیارت آن حضرت در این روز متواتر است [یعنی از افراد بسیاری نقل‌شده است] و اگر کسی در این روز توفیق یابد که زیر قبه ی مقدسه آن حضرت باشد، ثوابش کمتر از کسی که در عرفات باشد نیست، بلکه بیشتر و بیشتر است و کیفیت زیارت آن حضرت در «باب زیارات» مفاتیح الجنان آمده است.

سوم: پس از نماز عصر، پیش از آن که مشغول خواندن دعاهای عرفه شوی، در زیر آسمان دو رکعت نماز بخوان و به گناهانت نزد خداوند اعتراف و اقرار کن تا به ثواب عرفات دستیابی و گناهانت آمرزیده شود، آنگاه به اعمال و دعاهای عرفه که از ائمه طاهرین (علیهم السلام) روایت شده است مشغول شو و آن اعمال و دعاها بیشتر از آن است که به طور کامل در این مختصر بگنجد.

دعای عرفه

دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) دعایی که امام حسین (علیه السلام) در روز عرفه (۹ ذی‌الحجه) در صحرای عرفات خوانده است.

دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) از دعاهایی است که شیعیان در روز عرفه و در صحرای عرفات و دیگر مناطق جهان می‌خوانند. در منابع، درباره سال قرائت دعای عرفه توسط امام حسین (علیه السلام) مطلبی ذکر نشده است؛ اما با توجه به برخی شواهد، این دعا مربوط به آخرین حج امام حسین (علیه السلام) نیست چرا که او در سفر حجی که قبل از واقعه کربلا بود، در عرفات توقف نداشت. برخی گفته اند امام در بیست و پنج سفری که به حج داشته در هر سفر در روز عرفه دعای جدیدی خوانده است.[۸] امام حسین (علیه السلام) در ذی‌الحجه سال ۶۰ قمری که به مکه رفت، در بین اعمال حج متوجه توطئه عوامل یزید شد، از این رو حج را به عمره تبدیل کرد و سپس طواف خانه و سعی صفا و مروه را به جا آورد و به سمت کوفه حرکت کرد.

دعای عرفه در بردارنده آموزه های عرفانی و عقیدتی است. بِشر و بشیر فرزندان غالب اسدی نقل کرده اند که: در آخرین ساعات روز عرفه در عرفات، امام حسین (علیه السلام) با جمعی از خاندان، فرزندان و شیعیان از چادر بیرون آمدند و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه ایستادند و روی را به طرف کعبه گردانیده دست ها را تا مقابل رو برداشتند و این دعا را خواندند. در روایت کفعمی دعای عرفه با جمله زیر پایان یافته است:

«لا اله الا انت وحدک لا شریک لک لک الملک و لک الحمد و انت علی کل شیء قدیر. یا رب، یارب یا رب.»

محتوای دعای عرفه

دعای عرفه امام حسین (علیه السلام) دربردارنده مطالبی است که برخی از مهم‌ترین محورهای آن عبارت است از:

شناخت خداوند و بیان صفات الهی و تجدید عهد و پیمان با پروردگار و شناخت پیامبران و تحکیم ارتباط با آنها و توجه به آخرت و اظهار عقیده قلبی.

سیر اندیشه در آفاق جهان و یادآوری نعمت های بیکران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آن ها.

تضرع به درگاه خداوند و اقرار به گناهان و توبه و درخواست عفو و روی آوردن به صفات پسندیده و اعمال خیر.

اعتراف به غیر قابل شمارش بودن نعمت های الهی و شمارش پاره ای از آنها و اعتراف به گناهان و خطاها و شمارش آنها.

درخواست حوائج که با درود و صلوات بر محمد و آل محمد شروع می شود. سپس تقاضای بخشش و نور هدایت و رحمت و برکت و وسعت روزی و پاداش اخروی و…

پی نوشت ها

[۱] . اشعثیات،الجعفریات،ص۶۴.

[۲] . علل الشرایع، ص۴۳۶.

[۳]  بحارالانوار، ج ۱۲، ص ۹۸، باب ۵، ح ۶.

[۴] . أزرقی، أخبار مکه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۶۷؛ فاکهی، أخبار مکه، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۹.

[۵] . مدیر شانه چی، «حج پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)»، ص۸۳.

[۶] . شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۱؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۰.

[۷] . عمرانی، «بررسی سند و ذیل دعای عرفه امام حسین (علیه السلام)»، ص۶۵.

[۸] . عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹، ص ۴۹۷.

 منابع

1. ازرقی، ابوالولید، أخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، تصحیح ملحس و رشدی صالح، بیروت، ۱۴۱۶ق.
2. مدیرشانه‌چی، کاظم، «حج پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، در مجله میقات حج، ش۲۵ و ۲۶، زمستان ۱۳۷۷ش.
3. شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
4. نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
5. عمرانی، مسعود، «بررسی سند و ذیل دعای عرفه امام حسین (علیه السلام)»، در مجله مشکوه، ش۱۱۰، بهار ۱۳۹۰ش.