عدالت فراگیر از دیدگاه امام علی (ع)

امام علی(علیه السلام): «سیاسه العدل فی ثلاث: لِینٌ فی حَزم، و إستقصاءٌ فی عدل…(۱) سیاست عادلانه در سه چیز است: نرمش با دوراندیشی، و عدالتی فراگیر (همگانی و همه جایی) و…»

دراندیشه امام، عدل بایدهمه بخشهای زندگی را فراگیرد، و همه اجزاء جامعه را پوشش دهد. تمایزهای نژادی و جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی موجب دوگانگی رفتاری نگردد. فراز والای سخن امام: «استقصاء فی عدل عدالتی فراگیر»، بیانگر همین موضوع است. بنابراین اگر گهگاه به عدالت رفتار شود، و در برخی کارها عدل رعایت نگردد؛ نتیجه مطلوب را دربر نخواهد داشت. به دو جهت: نخست اینکه اجتماعی که از بخشهای تعادل یافته و عادلانه و بخشهای نامتعادل و ستمباره تشکیل شده باشد، ناهمآهنگ و بی انسجام و طبقاتی است. و دیگر اینکه بخشهای جامعه ارتباطی ارگانیکی و اندام وار دارد، و بیماری و کاستی و ستمبارگی در هر بخش به دیگر بخش ها نیز سرایت می کند، و توازن کل جامعه را برهم می زند.

عدالت، در اندیشه امام عامل حیات و زندگی است، و در یک موجود زنده، باید حیات در همه اجزاء و اعضا جریان داشته باشد. و آنگاه که عضوی یا بخشی سلامت خود را از دست بدهد و بیمار گردد. سلامت دیگر اعضا را به مخاطره می افکند.

امام علی(علیه السلام): «العدل حیاه(۲) عدل مایه زندگی است.»

چنین عدالتی فراگیر، از جامعه انسانی پا فراتر می نهد، و گونه های حیوانی و نباتی و محیط زیست و پدیده ها را در بر می گیرد؛ و موجب می گردد که انسان ها به حیوانات آزار نرسانند، و برای کاموری خویش نسل آنها برنیندازند، و درختان و گیاهان را نابود نکنند؛ حتی سنگ و صخره و دیگر پدیده های طبیعی را برای امیال انسانی نابود نسازند، و از منابع و معادن عادلانه و در حد اعتدال بهره برداری کنند. خاک را با کشت بی رویه دچار فرسایش نسازند، و توازن درونی آن را برهم نزنند، مراتع را نابود نکنند، آبهای شیرین را مسرفانه مصرف نکنند، و آن را آلوده نسازند و تعادل محیط زیست را درهم نشکنند، و ذرّه ذرّه موجودات را حرمت نهند، و در جای خویش بپذیرند، و به نابودی هیچ چیز کم نبندند، و بهره برداری افراطی و افزون بر حدّ لازم را ستمی بزرگ بدانند. و اینها همه در مفهوم کلی عدل و تعادل نهفته است.

گستره عدل علوی، شهرها و آبادیها را نیز دربر می گیرد، و انسانِ عدل باور نه تنها در برابر انسان های دیگر باید رفتاری به عدل داشته باشد؛ بلکه در برابر حیوانات و آبادیها نیز مسئولیت دارد که آبادیها نباید تخریب گردد، یا در قلمرو حکومت ظالمان قرار گیرد، یا در برابر سیل و زلزله و تجاوز یا هر حادثه دیگری رها شود، یا عمران و آبادیی در آنها صورت نگیرد و نیاز انسان ها از آنها برآورده نشود. اینها همه در گستره عدل قرار دارد.

امام علی(علیه السلام): «… اتقّوا اللّه  فی عباده و بلاده، فانّکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم(۳) درباره مردمان و شهرها از خدا بپرهیزید، زیرا که شما مسئول هستید حتی درباره آبادیها و حیوانات.»

امام علی(علیه السلام)، حتی در جنگها از زیان رسانی به درختان و حیوانات مانع می گشت، و از محیط طبیعی حراست می کرد. او باور داشت که رسولان الهی به مجموعه آفرینش می نگرند، و همه پدیده های آنرا مخلوقات خداوند می دانند، و ارزش هر چیز را می شناسند، و به هر پدیده در جایگاه خود، حُرمت می نهند، و زمین را خانه ای می دانند که همه چیز در آن وجود دارد، و هر چیز در جایگاه خود قرار گرفته است و اینها همه برای بهره مندی همگانی است.

امام علی(علیه السلام): «انه قضی فیمن قطع شجرا، او افسد زرعا… او عور بئرا او نهرا، ان یغرم قیمه ما استهلک و افسد…(۴) امام، درباره کسی که درختی را بریده یا مزرعه ای را نابود کرده…یا چاه آب یا راه آبی را پر کرده، حکم فرمود که غرامت آنرا بپردازد…»

عدالت در مکتب امام، از مرزهای عقیدتی نیز می گذرد و چارچوبهای ایمانی را درمی نوردد، و همه انسانها را از هر نژاد ملیت و با هر عقیده و مذهبی پوشش می دهد، و مفهومی کاملاً انسانی می گیرد.

امام علی(علیه السلام): «…له ما لنا و علیه ما علینا مسلما کان او کافرا…(۵) آنان حقوقی برابر با ما دارند، و مسئولیتهایی مساوی با ما، مسلمان باشند یا کافر…»

نیز امام در سفارش به برخی از کارگزاران دولت خویش چنین می گوید: «ایاک ان تضرب مسلما، او یهودیا، او نصرانیا فی درهم خراج…؛(۶) از آن بپرهیز که مسلمان یا یهودی یا مسیحی را برای یک درهم مالیات، کتک بزنی…»

و آنگاه که سالخورده ای یهودی را می نگرد که سائل بکفّ است از بیت المال مسلمین به او می پردازد و او را تامین می کند.

امام علی(علیه السلام): «مرّ شیخ مکفوف کبیر یسأل، فقال امیرالمؤمنین(علیه السلام): ماهذا؟ فقالوا: یا امیرالمؤمنین! نصرانی. فقال امیرالمؤمنین: استعملتموه حتی اذا کبَر و عَجَز منعتموه؟ انفقوعلیه من بیت المال(۷) پیرمرد کهنسال کوری که گدایی می کرد، گذشت، امیرالمؤمنین پرسید که: «این چیست؟» گفتند یا امیرالمؤمنین نصرانی است. گفت: از او چندان کار کشیدند تا پیر و ناتوان شد، حال به او چیزی نمی دهید؟ هزینه زندگی او را از بیت المال بدهید.»

پی نوشت:

۱. الحیات، ج ۶، ص ۳۴۹.
۲. الحیات، ج ۶، ص۳۲۷.
۳. نهج البلاغه، ص ۵۴۴.
۴. مستدرک الوسائل، ج ۱۸، ص ۱۹۹.
۵. وسائل، ج ۱۱ ، ص۱۱۹.
۶. وسائل، ج ۶ ، ص۹۰.
۷. الحیات، ج ۶ ، ص۳۰۲؛ وسائل،  ج۱۱ ، ص۴۹.

بخشی از مقاله : حکیمی، محمد

منبع : مجله کتاب نقد  تابستان ۱۳۸۰ – شماره ۱۹.