ابوعبدالله محمد بن جعفر کاتب نعمانی

ابوعبدالله محمد بن جعفر کاتب نعمانی محدث و مفسر و متکلم قرن ۴ ق.

انتساب وی به نعمانی به سبب خاستگاه او، شهرنعمانیۀ عراق در میانۀ واسط و بغداد است (خوانساری ، ج ۶ ص ۱۲۷). به رغم جایگاه بسیاروالا وارزشمند او در تاریخ تشیع ، که بدان پرداخته خواهد شد ، اززندگانی او اطلاع چندانی دردست نداریم واندک اطلاعات دربارۀ اومبتنی بر برخی یافته ها در منابع گوناگون است.شاید دقیق ترین مطلبی که در بارۀ اومی دانیم سفری در۲۱۳ ق به شیرازاست که در آن جا از ابوالقاسم موسی بن محمد اشعری قمی حدیث شنیده و شاید ازعلی بن حسین بن بابویه هم استماع حدیث کرده است (غفاری ، ص ۱۴ – ۱۶).نخستین کسی که از نعمانی سخن آورده نجاشی (- ۴۵۰ ق) است که وی را به نیکی ستوده و از او با صفات عظیم القدر و صحیح العقیده و کثیرالحدیث یاد کرده است (ص ۲۷۱).

نعمانی از استادان بسیاری استماع حدیث کرده و دانش آموخته است که از جملۀ آن ها می توان به محمد بن یعقوب کلینی و ابوعلی محمد بن همام اسکافی و ابن عقده و محمد بن عبدالله حمیری وعبدالله بن عبدالملک بن سهل طبرانی و سلامه بن محمد ارزنی و محمد بن عثمان بن علان دهنی اشاره کرد (نجاشی ، همان جا ، ؛ غفاری ، ص ۱۴ – ۱۸). با توجه به آنچه از منابع شرح حال او بر می آید ، از ابن عقده بیش ترین بهره را برده و ارادت او به وی از همه بیش تر بوده است ، هرچند نزد کلینی هم دانش آموخته وحتی نسخه ای از الکافی کلینی را او کتابت کرده است و به همین سبب به کاتب مشهورشده است.

رجالیان او را بسیار ستوده و مورد وثاقت قرار داده اند ، چنان که محمد باقرمجلسی در بحارالانوار او را از فقها و فضلای پرهیزگارعصرخود شمرده است(ج ۱، ص ۴۰). به همان علت که از زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست ، آگاهی از شاگردان و راویان او هم بسیارکم است و فقط می دانیم که راوی کتاب الغیبه او ابوالحسن محمد بن علی شجاعی است و نیز ابوغالب زراری هم از او روایت کرده است. این کتاب الغیبه ، که آثار روایی – حدیثی است ،  یکی از مهم ترین آثار مدون در قرن ۴ ق است (قاضی زاده ، ص  ، – ۱۹۵ ؛ زعفرانی زاده ، ص ۴۹ – ۵۳). در آن عصر ، پس از سپری شدن دورۀ غیبت صغری و درگذشت آخرین نایب خاص امام زمان (عج) ، شیعیان وارد دورۀ غیبت کبری شدند آگاهی ناچیزشیعیان از موضوع غیبت و انتظار ظهور امام (ع) به آرامی سبب تشتت فکری وتزلزل اعتقادی برخی شده بود ، چنان که گاه حتی به دودلی های شدید و درادامه به شک و بروز اعتراض می انجامید.به رغم وجود انبوهی ازعناصر کلامی در محافل شیعی و تلاش متکلمان برای پوشش دادن ها اعتقادی ، آتش این شعله فزونی می بافت. درچنین زمانی نعمانی برآن نظربود که ترمیم مبانی اعتقادی عامه نه با روش های کلامی ، که با شیوۀ روایی وتبیین آرای اهل بیت (ع) امکان پذیراست.نعمانی ، که درمحضرکلینی آموزش دیده بود ، عملکرد استاد را درتبیین مفهوم « حجت» وتثبیت این امرکه درمنظومۀ اندیشۀ امامی زمین هیچ گاه بدون حجت متصورنیست (حاج منوچهری ، ذیل « حجت» مشاهده کرده بود ؛ ازاین رو ، به همان شیوۀ استاد با روش تبین روایی اثری درزمینۀ غیبت تدوین کرد که براحادیث پیامبر(ص) وامامان (ع) مبتنی بود. این مطالب را خود نعمانی هم درمقدمۀ اثرش به اختصارآورده است.اواین اثر را در۳۴۲ ق درحلب تألیف کرده است (صدر ، ص ۳۳۶) که درطول تاریخ هم مورد استفادۀ مؤلفان بوده است (بحرانی ، حقایق الناظره ج ، ۷ ، ص ۳  ، ۲۶ ؛ حلی ، حسن ، مختصر بصائرالدرجات ، ص ۱۷۵).تدوین این اثرسبب شد تا گونه ای ازآثارحدیثی درهمین مبحث پدید آید که ازمیان می توان به الغیبه شیخ مفید والغیبه سید مرتضی والغیبه شیخ طوسی اشاره کرد. الغیبه ، افزون برچاپ های مختلف ، به کوشش جواد غفاری به زبان فارسی هم ترجمه شده و درتهران در۱۳۶۳ ش منتشرشده است.نعمانی آثاردیگری هم داشته که ازمیان آن ها می توان به الرد علی الاسماعلیلیه والفرائض والتسلی والتقوی اشاره کرد.سید مرتضی از

این اثر اخیردررسائل خود استفاده کرده است (ج ۱، ص ۳۵۰).نعمانی هم چنین دارای تفسیری است که درنوع خود بی دلیل می نماید (برای توضیح کامل بخش تفسیرازهمین مجموعه).

منابع:

1. خوانساری ، محمد باقر(بی تا). روضات الجنات ، به کوشش اسدالله اسماعیلیان ، تهران ، مکتبۀ
2. غفاری ، علی اکبر، (۱۴۱۲ق) بشارئ المصطفی، به کوشش جواد قیومی، قم.
3. نجاشی ، احمد (۱۴۰۷ ق).«الرجال ، به کوشش موسی شبیری زنجانی ، قم.
4. مجلسی ، محمد باقر(۱۴۰۳ق). بحارالانوار ، بیروت ، ج ۱، ۱۰ ، ۳۴ ، ۵۷ ، ۹۰ ، ۱۰۰ ، ۱۰۲ ، ۱۰۴ ، ۱۰۶.
5. قاضی زاده ، کاظم (۱۳۷۵). « پژوهشی دربارۀ تفسیرعلی بن ابراهیم قمی » ، بینات ، ش ۱۰.
6. زعفرانی زاده سعید (۱۳۸۷). « تفسیرنعمانی » دائره المعارف بزرگ اسلامی ، تهران ، ج ۱۵.
7. صدر، سید حسن، نهایه الدرایه، به کوشش ماجد غرباوی، قم، مشعر.
8. بحرانی ، حقایق الناظره ، قم.
9. صفار، محمد، مختصر بصائرالدرجات ، تهران.