شیخ منتجب الدین رازی (۵۰۴ – پس از۵۸۸ ق)

ابوالحسن علی بن عبیدالله بن حسین بن حسین بن بابویۀ قمی ، اهل ری . او از نوادگان حسین بن علی بن بابویه، برادرشیخ صدوق، بود. در خاندانی مشهور و اهل علم متولد شد و از محضر بزرگان آن خانواده مانند نیایش، عبیدالله، بهره ها برد و علوم پایۀ و اولیۀ اسلامی را فراگرفت. در میان استادان او افرادی مانند ابوالفتوح رازی و طبرسی، صاحب مجمع البیان  و سید ضیاء الدین فضل الله راوندی و سدید الدین حمصی و احمد بن محمد طوسی و علی بن عبیدالله راعونی وجود دارند . هم چنین، استادانی از زیدیه و اهل سنت هم دیده می شوند؛ ابوعلی حسن بن علی فرزادی، زاهربن طاهرشحامی، ابوالفضل محمد بن ناصرسلامی ، مرتضی بن داعی حسنی ، محمد بن ناصربغدادی، محمد بن حسن ماوردی (رافعی ، التدوین، ج ۳ ، ص ۳۷۲ – ۲۷۴ ؛ خوانساری ، روضات الجنات ، ج ۲ ، ص ۳۱۴ – ۳۱۶؛ شوشتری ، مجالس المؤمنین ، ج ۱، ص ۴۸۹؛ ارموی ، ص ۲۰ – ۲۱) .

علاوه بر اثر خود شیخ منتجب ، بهترین منبع برای یافتن شرح حال وی کتاب التدوین رافعی است. او که اصلی ترین شاگرد و راوی شیخ منتجب بوده ، اطلاعات فراوانی در کتاب خود آورده و براساس همین اطلاعات شیخ منتجب الدین در ۵۲۲ و ۵۲۳ ق در بغداد بوده و دورۀ فراگیری می گذرانده است . او هم چنین در۵۲۹ ق در ری حضور داشته و پس از آن در اصفهان و سپس ۵۴۷ ق در قزوین بوده است . از فهرست خود شیخ منتجب الدین در می ابیم که او سفرهایی هم به نیشابور و خوارزم و کاشان و طبرستان وحله کرده که در آن جاها نیز در طلب علم بوده است (منتجب الدین ، الفهرست ، ص ۱۵۱، ۱۷۳ ؛ رافعی ، ج ۳ ، ص ۳۷۴) . شیخ منتجب الدین رازی دارای عمری طولانی بود ؛ چون جدا از آن که رافعی به دانش اندوزی خود در۵۸۴ و ۵۸۵ ق نزد استاد اشاره کرده ، ابن فُوطی در کتاب تلخیص مجمع الآداب (ج ۵ ، ص ۷۷۵) تصریح دارد به این که شیخ منتجب در۶۰۰ ق به صائن الدین محمد بن غزال اصفهانی اجازۀ روایت داده است (پاکتچی ، مکاتب فقه امامی ، ص ۲۰۳) .

از شاگردان و راویان شیخ منتجب اطلاع چندانی نداریم ، اما می دانیم که رافعی شاگرد مهم او بوده وابوموسی مدینی و برهان الدین محمد بن محمد قزوینی و ابو جعفر اشرف بن محمد مداینی و ابوالمجد محمد بن حسین قزوینی شاگردان و راویان دیگر او بوده اند (منتجب الدین ، ص ۵۰ – ۵۲ ؛ رافعی ، ج ۳ ، ص ۳۷۷ – ۳۷۸) .

در منابع ، غالباً شیخ منتجب را محدث و فقیه و مقری یاد کرده اند ؛ اما ، به رغم برخی آرای فقهی ، او محدث بود وحتی پرداختن های او به موضوعات فقهی با منظر روایی و حدیثی معنا می یابد .شخصیت منتجب الدین به ویژه ازنظرنوع ارتباطش با استادان گروه های فکری مختلف شایان بررسی است ؛ مثلاً ، شاگردی اونزد عالمان اهل سنت ازسویی سبب شده تا نوع برخورد او با مباحث اعتقادی ایشان بسیار متفاوت و همراه با احترام و بزرگ داشت باشد . از سوی دیگر ، دانش اندوزی نزد پیروان فرق دیگر شیعی او را به غلو نکشانده و شاگردی او نزد فقیهان اهل کلام سبب دوری او از اصحاب حدیث نشده است . دست کم مشایخی چون قطب الدین راوندی وابن ادریس حلی و سدید الدین حمصی ، که درگروه مخالف یا حداقل منتقد بهره بردای بی رویه ازخبرقرارداشتند ، با آن که سمت استادی او را داشتند ، نتوانستند او را ازمحفل حدیث گرا دور کنند . البته این را هم نباید فراموش کرد که شیخ منتجب الدین رازی از خاندان ابن بابویه است که تقریباً همۀ بزرگان ایشان ازحسکا بن بابویه گرفته تا متأخرترهایشان در طیف اخباری جای داشته اند و این اندیشه و نگاه در خاندان ایشان نفوذی فراوان داشته است (پاکتچی ، مکاتب فقه امامی  ، ص ۲۰۶) .

شیخ منتجب الدین رازی آثار بسیاری داشته که غالباً دارای جنبۀ حدیث بوده اند که از آن جمله است الاربعون عن الاربعین من الاربعین .این اثر در فضایل حضرت (ع)است که به همت چهارتن از استادانش به سند ۴۰ صحابی گرد آمده است (چاپ قم ، ۱۴۰۸ ق) . این کتاب بسیار مورد استفادۀ عالمان بعد از خودش قرار گرفته و نگارش آن به شیوۀ مرسوم اربعین است (حاج منوچهری ، ذیل « اربعین »)  حسن انصاری به تازگی درتارنمای شخصی خود نسخۀ جدیدی ازیک اربعین دیگرمنسوب به شیخ منتجب را با عنوان کلی « اربعینی نویافته ازشیخ منتجب الدین» معرفی وچاپ کرده است
(انصاری ، «بررسی های تاریخی » ، تارنمای اینترنتی کاتبان) . شایا ازمهم ترن شناسه های منتجب الدین کتاب الفهرست یا فهرست اسماء علماء الشیعه ومصنفهم باشد که می توان آن را مکمل اثرفهرست شیخ طوسی دانست .

آثار رجالی و کتاب شناسی، که ازحدود قرن ۴ ق درمحافل شیعی تدوین شده است ، تقریباً درهرنیم قرن رو به تکامل نهاده است . شیخ طوسی درکتاب الفهرست خود تا نیمۀ قرن ۵ ق را پوشش داده ومنتجب الدین درالفهرست خود ازنمیۀ قرن ۵ ق تقریباً تا پایان قرن ۶ ق را . این اثرکه درمنابع رجالی وکتاب شناسی وحتی فقهی مورد استفادۀ فراوان قرارگرفته است ، بارها ازجمله درقم در۱۴۰۴ ق به همت سید عبدالعزیزطباطبایی منتشرشده است .

شیخ منتجب اثربسیارمهم دیگری با عنوان تاریخ الری داشته که درمبحث کلی تواریخ محلی است وبرخی ازمشایخ ازآن درآثارخود استفاده کرده اند . هم چنین ، اثری فقهی ازشیخ منتجب با عنوان العصره درمبحث وقت وزمان مورد اختلاف فقها دربه جای آوردن قضای نمازفوت شده دردست است که نسخه ای ازآن درکتاب خانۀ آیت الله مرعشی نجفی نگه داری می شود (ابن حجر ، لسان المیزان ، ج ۱، ص ۱۱۸ ؛ صاحب جواهر ، ج ۱۳ ، ص۳۴ – ۳۴ ؛ حسینی اشکوری ، کتاب خانۀ مرعشی ، ج ۱۲ ، ص ۱۹۸ – ۱۹۹) .

منابع:

1. رافعی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار القزوین، تهران.
2. خوانساری ، محمد باقر(بی تا) . روضات الجنات ، به کوشش اسدالله اسماعیلیان ، تهران ، مکتبۀ.
3. محدث ارموی ، جلال الدین (۱۳۵۸) .تعلیقات نقض ، تهران .
4. منتجب الدین، الفهرست اسما علمای شیعه، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم.
5. پاکتچی ، مکاتب فقه امامی ، تهران.
6. ابن حجرعسقلانی ، احمد ۱۳۲۹ – ۱۳۳۱ق) . لسان المیزان ، حیدرآباد دکن .
7. صاحب جواهر، محمد حسن، جواهر الکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران.
8. حسینی اشکوری ، احمد، تراجم الرجال.قم.

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران