شیخ صدوق (قم ۳۰۶ – ری ۳۸۱ق)

زمان مطالعه : 5 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

تاریخ نگار ، فقیه ، مفسر ، محدث بزرگ ۱درقرن ۴ ق .

عمادالدین محمد بن علی بن حسین بن بابویه ، معروف به شیخ صدوق وابن بابویه ، اهل قم . درطول حیات علمی خود مخصوصاً با مسافرت های بسیار به سر زمین های مختلف امکان یافت تا درعلوم ومعارف دینی درمحافل شیعی وسنی سرآمد شود .شیخ صدوق ، که درخانواده ای اهل علم متولد شده بود ، دانش های اولیه را نزد پدرش ، علی بن حسین (- ۳۲۹ ق) ، آموخت .

از دیگر مشایخ او محمد بن حسن بن احمد بن ولید (شیخ صدوق، ثواب الاعمال ، ص ۱۵ ، ۱۷ ، ۴۰) ، وعبدالواحد بن عبدوس وابوطیب رازی (همو ، عیون اخبارالرضا ، ج ۱، ص ۱۲ ، ۸۱؛ ج ۲ ، ص ۲۴۰) وابوالقاسم حسن بن محمد سکونی و محمد بن بکران نقاش (همان ، ج ۱، ص ۱۱۷ ؛ همو ، خصال ، ص ۱۱۵ ؛ همو ، التوحید ، ص ۲۳۲) را می توان نام برد.

اودر۳۵۵ ق به بغداد سفرکرد وسفرهایی به مارواء النهر کرد ومدتی را هم دربلخ سپری کرد . سپس به بغداد برگشت ودرآن جا به تدریس همت گماشت وبسیاری ازشاگردان اوبغدادیین اند .در زمانی بوییان به ری بازگشت و مورد احترام دربارآل بویه قرارگرفت .درهمین زمان کتاب ارزشمند عیون اخبارالرضا (ع) را با نام صاحب بن عبّاد ، وزیرعالم ودانشمند رکن الدولۀ دیلمی ، نگاشت .

شیخ صدوق دانش خود را به نسل بعد نیزانتقال داد وعالمانی تربیت کرد .اگرچه اطلاع ازشاگردان وی چندان کامل نیست ، وجود نام چند تن ازبزرگان کفایت می کند تا جایگاه استادی اوتشخیص داده شود . ازمیان شاگردان وی باید به محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید) وهارون بن موسی تلکعبری وعلی بن محمد خزازوحسین بن عبیدالله بن غضائری اشاره کرد (دلائل الامامه ، ص ۴ ، ۱۰ ، ۸۹ ؛ منتجب الدین ، ص ۸۹) . پس ازدرگذشت ، پیکراو را درآرامگاه حضرت عبدالعظیم (ع) به خاک سپردند مقبرۀ او که یک باردرزمان فتحعلی شاه قاجارمرمت شد همیشه محل زیارت بوده است .

شیخ صدوق ازنظراعتقادی به اصحاب حدیث امامی یا مکتب اخباری قم گرایش تام داشت که اساساً تکیۀ افراد این مکتب برحدیث است . از منظر کلامی، وی بر آن نظر بود که باید با اتکا بر اخبارواحادیث معصومان (ع) به تعریف مفاهیم واثبات قضایای کلامی پرداخت .درواقع ، کلامی وی ا وجود برخی اختلافات درفروع خط وربط او را ازمتکلمان جدا می کند من لا یحضره الفقیه ، ج ۱، ص ۲۳۴ – ۲۳۵ ؛ شیخ مفید ، ص ۶۵ – ۶۶ ؛ مجلسی ، ج ۱۷ ، ص ۱۲۲ – ۱۲۹ ؛ پاکتچی ، ذیل « ابن بابویه») .

شیخ صدوق با استفاده ازمتون احادیث به تبیین مسائل فقهی می پرداخت .اودرحوزۀ حدیث بدون شک ازمرتبه ای والا برخورداربوده ونه تنها درحکم ناقل حدیث حلقۀ وصل نسل پیشین به نسل پسین بوده (همو ، الفهرست ، ص ۱۵۷) ، بلکه درمقام فردی آگاه به علم الحدیث به نقد احادیث ورجال هم می پ ، رداخته است (همو ، عیون اخبارالرضا (ع) ، ج ۱، ص ۲۰۰ ؛ همو ، فضائل الاشهرالثلاثه ، ص ۶۳ ؛ نجاشی ، ص ۳۹۰ – ۳۹۲ ؛ ابن داوود ، ص ۷۲ ، ۸۷ ، ۱۰۰) .

جایگاه والای شیخ صدوق چنان است که ازقدیم ترین منابع همه دربارۀ اوجزستایش وبیان وثاقت نداشته اند .ازنخستین یادکنندگان ازاوباید ابن ادریس (السرائر ، ص ۲۸۸) وعلی بن طاووس (کشف المحجه ، ص ۱۲۹) را یاد کرد که او را ثقه خوانده اند .ابن طاووس هم چنین درکتاب دیگرش ، فلاح السائل (ص ۱۱) ، عدالت او را بیان داشته وابن ادریس نخستین کسی بوده که او را صدوق ، خوانده است ، اما ظاهراً شهرت لقب صدوق برای او از زمان شهید اول به بعد رواج یافته است (مجلسی ، بحارالانوار ، ج ۱۰۴ ، ص ۱۹۰) . مراسیل اورا برخی ازمتأخران مسانید قلمداد کرده اند (خوانساری ، روضات الجنات ، ج ۶ ، ص ۱۳۳؛ مامقانی ، تنقیح المقال ، ج ۳ ، ص ۱۵۴) . شیخ صدوق به ویژه درضبط اسانید توانمند بود وبا دقت علمی کامل اصطلاحات ریزعلوم الحدیث را موشکافانه به کارمی برد .ازمهم ترین موارد شایان توجه دربارۀ حدیث شیخ صدوق آن است که تقریباً بیش ترآثارحدیثی اودربردارندۀ وآمیخته ای ازاحادیث شیعه و سنی است (عبداللهی ، ص ۱۵۷ – ۱۶۲ ؛ استاد ولی ، ص ۶۸ – ۷۱)

شیخ صدوق در زمینه های علوم مختلف زمانۀ خود ، که به ویژه نزد محافل امامیه از رواج بیشتری برخورداربودند ، آثاربسیاری تألیف کرده است . اوخودش تعداد آثارش را بیش از۲۴۵ مورد یاد کرده است (من لا یحضره الفقیه ، ج ۱، ص ۲ – ۳) .مشهورترین آثارشیعی مانند الاعتقادات ، التوحید ، ثواب الاعمال وعقاب الاعمال ، الخصال ، علل الشرایع ، عیون اخبارالرضا (، ع) ، کمال الدین وتمام النعمه ، معانی الاخبارهمگی ازتألیفات ارزشمند شیخ صدوق اند که غالباً هم بارها انتشاریافته اند .اوانبوهی ازمنابع قدیم مشتمل براصول اربعمائه ومصنفات مختلف وآثارتدوین یافتۀ متقدمان را گرد آورده ودر آثارخود ازآن ها بهره برده است .وی با اعتقاد به اهمیت حدیث و ارزشمندی آنچه ازاهل بیت (ع) برجای مانده برآن بود که آرای اعتقادی ومحافل شیعی را درقالب آثاری درزمینه های مذهبی جداگانه بگنجاند .مثلاً درعلل الشرایع و معانی الاخباروالخصال وحتی ثواب الاعمال وعقاب الاعمال یکی شیوه را درسطوح مختلف خبری به کاربسته است . به همین سبب است که ، به رغم هماهنگی کلی میان آثاراو ، هرکدام جاذبۀ خاص خود را دارد و صرفاً درنوع بهره گیری ازمنابع هم پوشانی موضوعی دارند .

تقریباً همۀ کتاب های شیخ صدوق درطول زمان دست کم یک بارمنتشرشده اند که صرفاُ برای اطلاع بیش ترچاپ برخی ازآن ها معرفی می شود ؛ الاعتقادات ، به کوشش عصام عبدالسید ، قم ، ۱۴۱۳ ق ؛ الامالی ، قم ۱۴۱۷ ق ؛ التوحید ، به کوشش هاشم حسینی تهرانی ، تهران ، ۱۳۸۷ ق ؛ ثواب الاعمال ، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان ، نجف ، ۱۳۹۲ ق ؛ الخصال ، به کوشش علی اکبرغفاری ، قم ، ۱۳۶۲ ش ؛ علل الشرایع ، نجف ، ۱۳۸۵ ق ؛ عیون اخبارالرضا (ع) ، نجف ، کتاب خانۀ حیدریه ، ۱۳۹۰ ق ؛ فضائل الاشهرالثلاثه ، به کوشش غلامرضا عرفانیان ، نجف ، ۱۳۹۶ ق ؛ کمال الدین ، به کوشش علی اکبرغفاری ، تهران ، ۱۳۹۰ ق ؛ معانی الاخبار ، به کوشش علی اکبرغفاری ، قم ، ۱۳۶۱ش ؛ المقنع ، قم ، ، ۱۴۱۵ ق ؛ من لا یحضره الفقیه ، به کوشش علی اکبرغفاری ، قم ، ۱۴۰۴ ق ؛ الهدایه ، قم ، ۱۴۱۸ ق .