شعرای مشهور اهل بیت(ع)

اشاره:

در طول چهارده قرنی که از اسلام می گذرد شعرای متعددی با زبان ماندگار شعر در مدح و رثای اهل بیت (علیهم السّلام) بالاخص در رابطه با حماسه عاشورای حسینی و مظلومیت های اهل بیت (علیهم‌السلام) به سرودن شعر پرداخته و به نشر فضایل و مناقب ائمه معصومین (علیهم‌السلام) در قالب شعر جامع عمل پوشانده اند. در این مقاله برخی از این شاعران نام برده شده اند.

شعرای دوستدار اهل بیت (علیهم‌السلام) از همان قرون ابتدائی اسلام و در دوران سیاه استبداد اموی و عباسی همواره حاکمان خود سر و هوسران و غاصب را به شدت نکوهیده و به افشاگری آنان پرداخته و رهبران راستین و مظلوم خویش را ستوده، و در این راه غرامتهای سنگین پرداخته اند. هاشمیات کُمیت، مراثی دِعبل و مدایح سید اسماعیل حِمیری و … نمونه هایی از این دسته است.

شعرای دوستدار اهل بیت در عهد امامان معصوم (علیهم‌السلام) تنها به جنبه بُکائی شعر اکتفا نمی کردند، بلکه فریاد می زدند، می خروشیدند و گوش دشمن را می خراشیدند. می کوشیدند تا خفتگان را بیدار و بی خبران را آگاه کنند. می کوشیدند که مکتب زندگی بخش اهل بیت را احیا کنند و نقاب تزویر را از چهره‌ی زشت دشمنان حق و عدالت به یک سو نهند. لذا در این مبارزه بسیاری از شاعران اهل بیت، سالهائی از عمر خود را به آوارگی و یا در زندان گذرانیده اند و یا همواره دار خویش را بر دوش داشته اند . چنانکه دِعبل خزاعی گفته است: پنجاه سال است که دار خویش را بر دوش خود حمل می کنم.

شاعران اهل بیت از آن جا که در خلال مدح آل محمد (صلی‌الله علیه و آله و سلم) حقایق دین و صفات لازم حاکم دینی را یاد می کردند و با ذکر صفات اسلامی امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران دلها را به حق و حکومت حق توجه می دادند برای حکومتهای فاسد، خطری بزرگ محسوب می شدند و از جانب حاکمان، تحت تعقیب و آزار و حتی به قتل می رسیدند.

در این زمینه شاعران عرب چه ازلحاظ کثرت و چه از لحاظ محتوای سخن بر شاعران فارسی گوی برتری دارند. در این مختصر به برخی از شعرای مشهور اشاره می شود:

۱. ابو المستهل کُمیت بن زید اسدی (۶۰ ـ ۱۲۶ هـ)

یکی از بهترین شاعران و از اولین شعرایی است که در مدح و منقبت اهل بیت (علیهم‌السلام) شعر گفته و در این راستا متحمل سختی و مشقت نیز شده است او اول کسی است که استدلال و احتجاج در شعر را به شیعه آموخت و نیز نخستین سراینده هاشمیات می باشد. [۱]

۲. دعبل خزاعی

ابو علی دعبل خزاعی (۱۴۸ ـ ۲۴۶ هـ) از بزرگان شعرای عرب در دوره عباسیان بوده و عالمی بلند مرتبه و آشنا به ایام العرب و طبقات الشعراء، متکلم ماهر و فصیح و خبره در انواع شعر بوده حضور سه امام شیعه یعنی امام کاظم و امام رضا و امام جواد ـ علیهم السّلام- را درک کرده و دیوان شعری دارد که در آن بیشتر به مدح اهل بیت (علیهم‌السلام) می پردازد. و قصیده تائیه از معروفترین قصاید این شاعر اهل بیت می باشد که آن را برای امام رضا ـ علیه السّلام ـ خواند.[۲]

۳. ابوعامر

ابو هاشم (ابو عامر) اسماعیل بن محمد معروف به سید حمیری (۱۰۵ ـ ۱۷۳ هـ) از ادبا و شعرای مشهور عرب و از بزرگان شعرای اهل بیت (علیهم‌السلام) به شمار می آید سید حمیری در ابتدا از خوارج بود وقتی که بی اساس بودن این گروه برایش روشن شد به کیسانیه رو آورد و در این عقیده نیز نتوانست دوام بیاورد در نهایت نور حقیقت در دلش روشن شده و به حقانیت شیعه امامی پی برد و شیعه امامی شد و شرف حضور به محضر امام صادق و امام کاظم (علیهما السّلام) نائل گردیده و با آن حضرات ملاقات نمود از سید حمیری دیوان شعری باقی است که در مدح و مراثی اهل بیت (علیهم‌السلام) سروده است.[۳]

۴. ابو فراس

حارث بن ابی العلاء سعید بن حمدان مکنی به ابو فراس از ادیبان بزرگ و شعرای اهل بیت در قرن چهارم هجری بوده، اشعار او در ساده و روان بودن و جذابیت معروف است و اشعار وی نوعاً در حماسه و مباهات بوده و در مدایح اهل بیت عصمت (علیهم‌السلام) قصائد بسیاری سروده است قصیده میمیه او که به شافیه نیز معروف است در منقبت اهل بیت (علیهم السلام) و مظلومیت خاندان رسالت و ظلم بنی عباس انشاء گردیده است و دارای پنجاه و چهار بیت است در نهایت شهرت و دارای تمام فصاحت و بلاغت می باشد.[۴]

۵. شیخ صفی الدین حلی (۶۷۷ ـ ۷۵۲ هـ)

ادیب و شاعر بزرگ شیعه و از شاگردان علامه حلی و جزو دانشمندان شیعه محسوب می شود و یکی از شاعران بزرگ شیعه است که در سده هشتم اسلامی در مدح و منقبت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) اشعار بسیاری سروده است.[۵]

۶. کفعمی

شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی معروف به کفعمی (۸۴۰ ـ ۹۰۰ هـ) از مشاهیر علما لبنان و از ادبای بزرگ عصر خود بوده و دیوان شعری در مدح و رثای اهل بیت و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) دارد.[۶]

۷. عطار نیشابوری

فرید الدین عطار نیشابوری (متوفای ۶۲۷ هـ) شاعر معروف فارسی گوی ایران اگر چه خیلی ها بر این اعتقادند که او سنی بوده ولی اشعاری که در کتاب مظهر العجایب وی درباره ائمه اهل بیت (علیهم‌السلام) مخصوصاً حضرت علی ـ علیه السّلام ـ گفته است گویای علاقه او به اهل بیت (علیهم‌السلام) می باشد.

عطار این کتاب را در شأن انسان کامل نوشته و مصداق آن را حضرت امیر المؤمنین امام علی ـ علیه السّلام ـ که مظهر کامل کمال انسانی و انسان کامل است قرار داده در واقع این کتاب در شأن امام علی ـ علیه السّلام ـ است. و از نظر عطار این کتاب بهترین و ارزشمند ترین اثر وی است.

مرا مظهر بود چشم کتبها ازو ظاهر شود پنهان و پیدا

عطار در این کتاب ارادت کامل خود به حضرت علی و ائمه طاهرین (علیهم‌السلام) را به نحوی نشان می دهد. با این که عطار و شعرای معاصر او مانند مولوی ، حافظ، سعدی، سنایی، نظامی و … در زمانی زندگی می کردند که شیعه و دوستداران اهل بیت به راحتی نمی توانستند اظهار عقیده کنند و از طرف حکام وقت در تنگنا بودند. با این حال دیوان ها و کتب آنان مملو از اشعاری است که در عظمت مقام و مرتبت اهل بیت و نقش آنها در نظام هستی سروده اند.[۷]

این چند بیت از مظهر العجایب عطار است:

جـملــه فرزندان حیدر ز اولـیـا جمله یک نورند حق کرد این ندا

پاک و معصوم و مطهّر چون نبی ایــن سخن را می نداند هر صبی

سالـکــان کـار حق ایشان بُدنـد مظهـر انــوار حـق ایشان بـدنـد

۸. محتشم کاشانی

کمال الدین محتشم کاشانی (متوفای ۹۹۶ هـ) از شعرای دوره صفوی است و با توجه به این که در این دوره فضای مناسبی برای شیعه بوجود آمده بود و از طرفی هم پادشاهان صفوی در این دوره مذهب شیعه را در ایران رسمی کرده و از آن حمایت نمودند شعرای مهمی پا به عرصه وجود گذاشتند و بالاخص در مورد اهل بیت رسالت (علیهم‌السلام)‌ شعرها سرودند که از معروفترین آنها محتشم کاشانی است که با سرودن مرثیه دوازده بند خود که شاید در ادبیات فارسی اولین نمونه از این طرز شعر باشد. با آن که قرنها از سرودن آن می گذرد و هزاران شاعر به پیروی از وی به ترکیب بند های مختلف پرداخته اند به جرأت می توان گفت که هنوز هیچ کدام گیرائی و تأثیر عمق آن در روح نمی رسد.[۸]

۹. ابن حسام

(محمد بن حسام الدین) از شاعران مشهور سده نهم، سخن سرای توانا و عالمی بلند همت بوده که عمری را در ستایش خاندان رسول گذرانده است.[۹]

۱۰. شیخ محمد حسین غروی اصفهانی

شیخ محمد حسین غروی اصفهانی (معروف به کمپانی)، عالم و حکیم دوره اخیر عالم تشیع است. در ۲ محرم ۱۲۹۶ هـ ق در کاظمین دیده به جهان گشود. وی با حمایت پدر که از بازرگانان متدین بود، تحصیلات دینی خود را با جدیت شروع و ادامه داد. اساتید او شیخ محمد حسن توبیرکانی، آقا سید محمد فشارکی اصفهانی و حاج آقا رضا همدانی هستند و بعداً از شاگردان آخوند خراسانی گردید. محضر تدریس او بسیار دقیق بود. او علاوه بر فقه و کلام در علوم تفسیر، حکمت، تاریخ، ادبیات و عرفان نیز مهارت داشت.

در فلسفه حکیمی عرفان مشرب و در اخلاق و سیر سلوک به مقام مشهور رسیده بود. دیوان اشعار او حاوی اشعار زیبا در مدح اهل بیت علیهم السلام و موضوعات دیگر است. نیز از این عالم بزرگوار ۱۰ کتاب و رساله بر جای مانده است. وی در سپیده دم ۵ ذی حجه ۱۶۱۱ هـ ق در اثر سکته قلبی درگذشت و پیکر پاکش در کنار مقبره علامه حلی در نجف به خاک سپرده شد.[۱۰]

۱۱. صاحب بن عباد

ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد فرزند عباس ملقب به صاحب و مشهور به صاحب بن عبّاد به سال ۳۲۶ ق در اصفهان دیده به جهان گشود.[۱۱]

پدر و اجداد صاحب از بزرگان و سرشناسان اصفهان بوده و مرتبه وزارت داشتند. عباس پدر صاحب بدان مرتبه از بزرگی و احترام رسیده بود که مردم او را «شیخ امین» می­گفتند.

پدر صاحب و همسرش نهایت کوشش خود را در تربیت فرزند خود به کار بستند. اولین استاد صاحب، پدرش پس از فراگیری مقدمات به تحصیل فقه، حدیث، تفسیر، کلام و دیگر علوم رایج پرداخت.

پس از چندی که او خود را از اساتید و بزرگان اصفهان بی­نیا دید به «ری» که از مراکز علم و ادب آن زمان بود مهاجرت کرد و در آن شهر به حلقه درس «ابن عمید» وزیر دانشمند و شهیر آل بویه پیوست. ابن عمید توانایی «صاحب» در انشای متون ادبی را مشاهده کرد و او را از نویسندگان مقام وزارت قرار داد.

کاردانی و توانایی صاحب در انجام این امور، راه پیشرفت را بر او هموار ساخت تا آنجا که چون رکن الدوله، فرزندش مؤید الدوله را به حکومت اصفهان منصوب کرد. صاحب نیز در مقام دبیری او و نویسندگی وی به زادگاهش اصفهان بازگشت.[۱۲]

بسیاری از بزرگان به تشیع و برخی به دوازده امامی بودن او تصریح کرده­اند. سید بن طاووس، شیخ صدوق، علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، شیخ بهایی، شیخ آقا بزرگ طهرانی، شیخ عباس قمی، علامه امینی و بسیاری دیگر از این جمله­اند. جز تصریح بزرگان، دقت در اشعاری که از صاحب باقی مانده و شور و شوق او به ولایت و دوستی ائمه معصومین (علیهم السلام) بهترین شاهد بر تشیع این شخصیت بزرگ است.[۱۳]

پی نوشت:

[۱] . ذبیح الله صاحبکار، سیری در مرثیه عاشورای، تهران انتشارات تاسوعا، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۵۵.

[۲] . عبد الحسین شبستری، مشاهیر شعراء الشیعه، ج۲، قم، مکتبه الادبیه المغتصه، چاپ اول ۱۴۲۱ هـ ، ص ۱۳۳.

[۳] . همان، ج۱، ص ۱۹۱.

[۴] . محمد علی مدرس تبریزی، ریحانه الادب ، ج۷، تهران، انتشارات کتاب فروشی خیام، چاپ سوم ۱۳۶۹، ص ۴ ـ ۲۳۱.

[۵] . محمد رضا حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام، تهران، انتشارات فجر، چاپ اول ( بیتا ۹، ص ۱۵۷.

[۶] . شبستری پیشین ، ج۱، ص ۳۶.

[۷] . قادر فاضل، فرهنگ موضوعی ادب فارسی ( مصیبت نامه و مظهر العجایب ) عطار نیشابوری، ج ۴، تهران، انتشارات طلایه، چاپ، اول ۱۳۷۴، ص ۱۸.

[۸] . محتشم کاشانی ، دویان، بکوشش مهر علی گرگانی، تهران، کتابفروشی محمودی، چاپ اول ۱۳۴۴ هـ ، (مقدمه).

[۹] . مدرس تبریزی پیشین، ج۷، ص ۴۷۶.

[۱۰] . صاحبکار پیشین، ص۷۰.

[۱۱] . وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج۱، ص۲۰۶؛ شذرات الذهب، ابن عماد حنبلی، ج۳، ص۱۱۵.

[۱۲] . صاحب بن عباد، شرح حال و آثار، احمد بهمنیار، ص۳۷؛ معجم الادباء، یاقوت حموی، ج۶، ص۲۲۱.

[۱۳] . برای آگاهی کامل از اشعار صاحب ر.ک: الغدیر، علامه امینی، ج۷، ص۱۰۳؛ اعیان الشیعه، ج۳، ص۳۵۳، یتیمه الدهر، ثعالبی، ج۳، ص۲۴۷.