سید علی طباطبایی، صاحب ریاض(ره)، از ستارگان درخشان آسمان علم و معرفت شیعه، شخصیتی جامع الاطراف و وارسته بود که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری قمری می زیست. وی در خانواده ای اصیل و روحانی پرورش یافت و از همان کودکی استعداد و علاقه ویژه ای به کسب دانش و معرفت از خود نشان داد. طباطبایی با پشتکار و تلاش فراوان، مراتب علمی را طی کرد و به درجه اجتهاد نائل آمد. وی نه تنها در حوزه فقه و اصول، بلکه در اخلاق و عرفان نیز مقام والایی داشت و به عنوان یکی از مراجع تقلید شیعیان شناخته می شد.
ولادت و نسب سید علی طباطبایی
دانشمند بزرگ، فقیه، اصولی، محدث و نابغه قرن سیزدهم هجری قمری، سید علی طباطبایی در ربیع الاول ۱۱۶۱ ق در شهر کاظمین دیده به جهان گشود.[۱]
وی فرزند محمدعلی، فرزند ابوالمعالی صغیر، و او فرزند ابوالمعالی کبیر، و از تبار سادات حسنی، معروف به طباطبایی می باشد که در قرن دوازدهم هجری قمری از اصفهان به کربلا آمد و همان جا ماندگار و منشأ خیر و برکت برای جهان اسلام شد.[۲]
مادرش، خواهر وحید بهبهانی و همسرش نیز دختر ایشان است. از این رو، سید علی طباطبایی (ره) هم خواهرزاده وحید بهبهانی است و هم داماد او.
جدّ مادری او به علاّمه مجلسی اول (متوفی ۱۰۷ق) می رسد؛ زیرا مادر ایشان، خواهر وحید بهبهانی است و مادر وحید بهبهانی، دختر نورالدین، پسر ملاّ محمدصالح مازندرانی است و مادر نورالدین، آمنه بیگم دختر ملّا محمّدتقی، پسر مقصودعلی اصفهانی معروف به مجلسی اول، پدر علاّمه مجلسی معروف به صاحب بحار الانوار می باشد.[۳]
از دوران کودکی سید علی طباطبایی در کتاب های تاریخی و رجال مطلبی وجود ندارد، ولی آنچه مسلّم است این است که وی در خانواده ای عالم، ادیب، متقی، روحانی، پر از مهر و محبت و با معنویت و در دامن بزرگانی چون پدر و مادر مهربانش رشد کرده است.
تحصیلات
سید علی طباطبایی در ابتدای جوانی به کسب علم و فضیلت پرداخت. وی در تحصیل مقدمات نحو، صرف و سایر علوم از خود نبوغ فراوان نشان داد؛ به طوری که مورد توجه علامه بزرگ، وحید بهبهانی (ره) قرار گرفت. از این رو، وحید بهبهانی (ره) از فرزندش، محمدعلی بهبهانی خواست که استادی سید علی را به عهده بگیرد و درس فقه «مدارک الاحکام»، او را بپذیرد. بدین صورت، سید علی طباطبایی در زمره شاگردان محمد علی بهبهانی در آمد.[۴]
وی در اندک زمانی، درجات ترقی را طی کرد و با این که از نظر سن، از همه هم شاگردی های خود بسیار جوان بود، گوی سبقت را از همه آن ها ربود و از همه پیشی گرفت؛ به طوری که بعد از مدت کمی، در سال ۱۱۸۶ق نزد دایی بزرگوارش (وحید بهبهانی) افتخار شاگردی پیدا کرد و به درجه اجتهاد رسید و از بزرگانی همچون وحید بهبهانی و دیگران، اجازه نامه اجتهاد و روایت دریافت کرد.
بزرگان کوشش بی دریغ او را در راه تحصیل علم ستوده اند و گفته اند: او در راه کسب علم، سختی ها و تلخی های فراوانی را متحمل شد و علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری تعالی تحصیل نموده است؛ زیرا ظاهراً مدت تحصیل ایشان آن قدر نبوده است که بتوان در آن مدت کم به این رتبه عالی رسید.
ولی ایشان با همه این مشکلات و موانع، به درجات عالی علم رسید و شهره آفاق شد و این جز همّت والای او و فضل خداوند منّان چیز دیگری نبود.[۵]
سید علی طباطبایی در فقه، اصول و حدیث تخصص کافی داشت گرچه تبحرش در اصول بیش از فقه بود، ولی شهرتش در فقه بیش از اصول می باشد؛ برعکس میرزای قمی که هم عصر ایشان بود. میرزای قمی تبحرش در فقه بیش از اصول بود، ولی شهرتش در اصول بیش تر است. از این رو، از سید علی طباطبایی (ره) به صاحب ریاض که کتابی است فقهی و از میرزای قمی به صاحب قوانین که کتابی است اصولی، تعبیر آورده می شود و این شاید به خاطر آن بود که آن دو بزرگوار کتابی جامع در موضوع مورد تخصصشان تألیف نکردند.[۶]
عبادت صاحب ریاض (ره)
سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) رمز موفقیت خود و رسیدن به کمال واقعی را در عبادت خداوند سبحان و راز و نیاز با معبود خود می دانست و همان طور که قبلاً گفته شد، علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری تعالی تحصیل نمود.
دانشمندان علم تراجم، کثرت عبادت و ارتباط وی را با خداوند، بسیار ستوده اند و نوشته اند: وی عادتش بر این بود که شب های جمعه را تا به صبح، شب زنده داری کرده و به عبادت حق تعالی مشغول می شد[۷] و هیچ وقت تهجد و نماز شبشان قطع نمی شد.[۸]
ویژگی های اخلاقی
سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) از نظر سجایای اخلاقی و فضائل معنوی، یگانه زمان خویش و انسانی کامل بود. صاحب مرآت الاحوال در مورد ویژگی های اخلاقی وی چنین می گوید:
«وی عالمی است کم نظیر، و فضایل و محامدش عالمگیر و از بزرگان فضلای دوران، و عمده علمای این خاندان، و متخلّق به اخلاق حمیده مصطفوی، و متأدب به آداب مرضیه، مرتضوی است. ماه ها و سال های بسیار باید بیاید تا مثل او عالمی به وجود آید.»[۹]
مهمترین ویژگی سید علی طباطبایی، احتیاط در حق الناس بود. ایشان در رعایت حقوق مردم بسیار دقت نظر به خرج می داد و در این مورد سفارش های اکید می کرد.[۱۰]
مامقانی در مورد شدت و ورع و احتیاط صاحب ریاض (ره) نقل می کند: «وی روزی از رفتن به نماز جماعت خودداری کرد. نمازگزاران نزد وی آمدند و علت ترک نماز جماعت را از ایشان جویا شدند. ایشان در جواب گفت: من امروز در عدالت خود اشکال دارم. از این رو، نمی توانم امام جماعت شما باشم. آن ها از علت اشکال ایشان نسبت به عدالت خود پرسیدند. وی گفت: دختر مولایم، وحید (همسر صاحب ریاض (ره) حرف هایی به من زد که من کنترل خود را از دست دادم و به او گفتم: هر چه به من گفتی، به خودت برگردد. به همین جهت من در عدالت خود اشکال می کنم. از این رو، نمی توانم امام جماعت شما باشم صاحب ریاض امامت جماعت را ترک گفت و دیگر نماز را با جماعت اقامه نکرد تا این که همسرش از او راضی شد و او را حلال نمود.[۱۱]
دشمنان او هم به تقوا و ورع ایشان اعتراف داشتند. میرزا احمد نیشابوری با این که با سید علی طباطبایی (ره) عناد بسیار داشت و افکار او را صحیح نمی پنداشت، ولی در کتاب رجالش درباره سید علی طباطبایی می نویسد:
«علی بن محمّد علی پسر ابوالمعالی حسنی حسینی طباطبایی، محل تولد کربلا، استاد فقه و اصول و مجتهدی است خالص، احتیاط در امور را مراعات می کند.»[۱۲]
فعالیت های اجتماعی
سید علی طباطبایی(ره) خدمات اجتماعی فراوانی انجام داد. وی برای دفاع از شهر کربلا در برابر هجوم وهابی ها، دیوار بلندی دور شهر کربلا در سال ۱۲۱۷ق بنا کرد[۱۳] و برای حفظ نظم و رعایت قانون در شهر کربلا، دست به تأسیس نیروی انتظامی زد. ایشان قبیله ای از بلوچی ها را که بدنی قوی و روحیه ای خشن داشتند در کربلا اسکان داد تا نظم و قانون را حفاظت کنند.
زمان مرجعیت ایشان مقارن با فتح هندوستان بود. از این رو، وجوهات اسلامی بسیاری از بلاد فتح شده به دست ایشان می رسد که درهم های رسیده به ایشان را با جهت کثرت و فراوانی آن ها، تشبیه به تپه های خاک کرده اند. وی از این وجوهات در جهت خدمات اجتماعی و عام المنفعه استفاده فراوانی کرد و خانه ها و باغ های زیادی را خریداری و وقف فقیران و علمای که در اطراف کربلا اسکان داشتند مجاور زمین مقدس کربلا نمودند و نیز از همان وجوهات خانه های بسیاری را در کربلا خرید و آن ها را به ساکنان آن ها وقف نمودند.[۱۴]
از جمله خدمات اجتماعی ایشان، بنا کردن مکان های مذهبی و تعمیر و توسعه آن ها می باشد. نمونه بارز این خدمات، بنای مسجد جامع کربلا است. این مسجد در نزدیکی بازار بزرگ تجاری کربلا واقع شده است که در سال ۱۲۲۰ق کار بنای آن به اتمام رسید. این مسجد که دارای مصلای بزرگ است، بعد از سید علی طباطبایی نیز توسعه پیدا کرد و به جهت اقامه نماز جماعت و تولیت آن توسط میرزا علی نقی طباطبایی (متوفی: ۱۲۸۹ ق) این مسجد به مسجد جامع میرزا علی نقی طباطبایی شهرت یافت.[۱۵]
فعالیت های علمی و فرهنگی
آیت الله سید علی طباطبایی (ره) همانند سایر علمای بزرگ اسلام، در جهت تبیین، نشر و گسترش دین مبین اسلام و تقویت آن، کوشش های فراوانی نمود. او با تمام قوای خود، دین را ترویج و در این راه تمام وسایل لازم را به کار گرفت. مهمترین این فعالیت های، تربیت دانشمندان بزرگ اسلامی بود.[۱۶]
او به امر استاد خود، وحید بهبهانی (ره)، کرسی درسی را در کربلا به عهده گرفت و به تربیت طلاب اشتغال پیدا کرد. به برکت نفوس قدسی وی، دانشمندان و بزرگان بسیاری به درجه علم و مقامات بلند ارتقا یافتند. شاگردان فراوانی در درس او حاضر می شدند که از نظر علم و کمال و فضل در درجه اعلایی بودند.[۱۷]
سید علی طباطبایی(ره) علاوه بر تربیت مبلغان و محدّثان و فقیهان به تألیف کتاب پرداخت. مهمترین کتاب وی، «ریاض المسائل» است. وی افکار اسلامی را تقویت کرد و در مقابل افکار انحرافی و انحطاطی مثل اخباری گری ایستاد و با قوت و توانایی عجیبی که در بیان، جدل، مباحثه و مناظره داشت، با صاحبان افکار به بحث و مجادله پرداخت و از این طریق آنان را نسبت به عقاید باطلشان آگاه نمود. «الرساله البهیه» از جمله آثار ارزشمند وی است که در آن به رد آراء و نظرات اخباری ها پرداخته است.[۱۸]
استادان
آیت الله سید علی طباطبایی (ره) در درس استادان بزرگی، مثل وحید بهبهانی، محمد علی بهبهانی (فرزند وحید بهبهانی) و صاحب حدائق حاضر شد و از آنان کسب فیض کرد.[۱۹] او از مشهورترین شاگردان وحید بهبهانی محسوب می شد. شیخ ابوعلی در «منتهی المقال» از میان انبوه شاگردان وحید بهبهانی، تنها شرح حال علامه بحر العلوم (ره) و صاحب ریاض (ره) را نوشته است و این نشانگر عظمت و بزرگی آن دو فقیه است.[۲۰]
سید علی طباطبایی (ره) به سبب مقام والای علمی صاحب حدائق، شب ها در درس او حاضر می شد و از محضر ایشان کسب علم می نمود.[۲۱]
شاگردان سید علی طباطبایی (صاحب ریاض)
سید علی طباطبایی، صاحب ریاض (ره) شاگردان زیادی را در فقه، اصول، حدیث و تاریخ پرورش داده است. معروفترین آن ها عبارتند از:
- شیخ ابو علی (متوفی: ۱۲۱۵ ق) نویسنده منتهی المقال.
- شیخ اسدالله دزفولی (متوفی: ۱۲۳۷ق) نویسنده مقابس الانوار.
- سید محمّد باقر شفتی، معروف به حجت الاسلام رشتی (متوفی: ۱۲۶۰ ق) مؤسس مسجد سید اصفهان.
- جواد بن محمّد حسینی عاملی: نویسنده مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه.
- مولی جعفر استرآبادی.
- محمد تقی شهید برغانی قزوینی (متوفی: ۱۲۷۰ ق) نویسنده: المجالس.
- محمد صالح برغانی (متوفی: ۱۲۷۰ ق) نویسنده مخزن البکاء.
- محمد شریف آملی مازندرانی.
- احمد بن زین الدین احسایی.
- خلف بن عسکر کربلایی.
- سید محمّد مجاهد طباطبایی.
- سید مهدی طباطبایی.
- سید حسین موسوی خوانساری.[۲۲]
تألیفات
آثار متنوع آیت الله سید علی طباطبایی، نشان از وسعت دانش و تسلط ایشان بر مباحث مختلف فقهی و اصولی دارد. آثار ایشان عبارتند از:
- ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل.
- شرح مفاتیح الشرایع.
- رساله تثلیث التسبیحات الاربع فی الاخیرتین.
- رساله الاصول الخمس.
- رساله الاجماع و الاستصحاب.
- رساله تحقیق حجیت مفهوم موافقت.
- رساله جواز الاکتفاء بضربه واحده فی التیمم مطلقا.
- رساله اختصاص الخطاب الشفاهی الحاضر فی مجلس الخطاب.
- رساله منجزات المریض.
- رساله الکفّار المکلفون بالفروع.
- رساله اصاله برائه ذمه الزوج عن المهر.
- رساله حجیه الشهره.
- رساله حلیه النظر الی الاجنبیّه فی الجمله و اباحه سماع صوتها کذلک.
- حاشیه علی معالم الدین و ملاذ المجتهدین.
سید علی طباطبایی صاحب ریاض، علاوه بر تألیفات فوق، جزواتی ناتمام در مورد مسائل فقهی و اصولی دارند که از جمله آن ها، جزوه ای در شرح «مبانی الاصول الی علم الاصول» علامه می باشد نیز حواشی متفرقه ای بر «حدائق الناضره» شیخ یوسف بحرانی و «مدارک الاحکام» از جمله آثار قلمی ایشان می باشد.[۲۳]
مهمترین اثر علمی سید علی طباطبایی صاحب ریاض (ره)
کتاب «ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل» یا «ریاض المسائل و حیاض المسائل» و یا «شرح کبیر» مهم ترین اثر فقهی صاحب ریاض (ره) می باشد. این اثر کم نظیر و بسیار مهم، شرح «مختصر النافع» محقق اول است. نوشتن آن در نیمه شب جمعه، بیست و هفتم ماه صفر سال ۱۱۹۲ ق به اتمام رسیده است.[۲۴]
ریاض المسائل یک دوره کامل فقه استدلالی از باب طهارت تا باب دیات در دو مجلد می باشد، که حاوی نظرات بزرگان فقه مثل شیخ طوسی، صدوق، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، قاضی سعید الدین، کلینی، محمد باقر سبزواری، طبرسی، راوندی، فاضل مقداد، فخر المحققین، مقدس اردبیلی و دیگر بزرگان است.[۲۵]
شیوه ورود و خروج سید علی طباطبایی صاحب ریاض (ره) در مسائل فقهی در این کتاب بدین صورت است که ابتدا، با طرح مسئله فقهی و تبیین مفهوم موضوع آن، به ذکر نظرات مختلف و ادله آنان می پردازد و با بیانی شیوا و در عین حال، مستدل و متقن به نقد آنان می پردازد و سپس برای اثبات فتوای خود، به ادله شرعی استناد می کند. ترتیب منطقی نظرات و ادله و نقد آن ها طوری است که خواننده در مطالعه آن احساس خستگی نمی کند. به همین جهت، این کتاب طی سال ها یکی از کتب درسی حوزه های علمیه بوده و هم اکنون نیز یکی از کتاب های مرجع و مورد تحقیق فضلا و فقها است.
میرزا محمد علی مدرس در وصف این کتاب می گوید: «این کتاب ریاض المسائل در غایت جودت و متانت و به طور اختصار، حاوی اکثر اقوال و ادله فقهیه با عبارات فصیحه و مسجعه بوده و مراجع استفاده اکابر و فحول. این کتاب، شرح مختصر نافع محقق اول است و بارها در ایران چاپ شده و معروف به شرح کبیر است.»[۲۶]
نویسنده مرآت الاحوال جهان نما این کتاب را دلیل بر فضل و علوّ مرتبت سید علی طباطبایی (ره) می داند و می گوید: «شرح کبیر و صغیرش بر مختصر نافع و رسایل بسیار بر مراتب تسلطش در فقه و اصول گواه اند.»[۲۷]
شاگردش، محقق کاظمی دزفولی در مقدمه مقابس الانوار می گوید: «برای سید علی طباطبایی (ره) دو شرح معروف بر مختصر نافع است. یکی، شرح کبیر که به ریاض المسائل نام گذاری شده است و دیگری، شرح صغیر است که هر دو در اصول مسائل فقهی و از بهترین کتاب های موجود می باشند.»[۲۸]
محقق کنتوری در این مورد می گوید: «ریاض المسائل کتابی است دقیق و متین، که از آن کمال و توانایی فراوان مصنفش شناخته می شود. در این کتاب بر تمام ابواب فقه، از طهارت تا دیات استدلال شده است.»[۲۹]
نویسنده ی «منتهی المقال» در توصیف «ریاض المسائل» چنین می نویسد: «ریاض المسائل کتابی است در نهایت نیکویی، که مثل آن سابقه نداشته است. هر آنچه از ادله و نظرات به ایشان رسیده در آن کتاب ذکر کرده است، به طوری که انجام آن بر غیر ایشان، مشکل؛ بلکه محال می باشد.»[۳۰]
وفات
خورشید عمر سید علی طباطبایی صاحب ریاض (ره) در سال ۱۲۳۱ ق در کربلا غروب کرد. بدن مطهر وی را نزدیک قبر وحید بهبهانی، در رواق مطهر سید الشهداء (ع) پایین پای شهدا به خاک سپردند.[۳۱]
جمع بندی
آیت الله سید علی طباطبایی (ره)، علاوه بر مقام علمی والا، از اخلاق کریمه ای برخوردار بود و در میان مردم به ساده زیستی، تقوا و عدالت خواهی مشهور بود. وی در طول عمر پربار خود، خدمات ارزنده ای به اسلام و شیعه انجام داد که از جمله آن ها می توان به تألیف آثار متعدد علمی، تربیت شاگردان برجسته، دفاع از حرم اهل بیت (ع) و انجام فعالیت های اجتماعی گسترده اشاره کرد. آرامگاه این عالم ربانی در جوار حرم مطهر امام حسین (ع) قرار دارد و زائران بسیاری برای زیارت مرقد مطهر ایشان به کربلا مشرف می شوند.
پی نوشت ها
[۱] . اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۱۴؛ تراث کربلا، ص ۱۸۳.
[۲] . فوائد الرضویه، ص ۴۰۴؛ وحید بهبهانی، ص ۹۹.
[۳] . اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۱۴؛ فوائد الرضویه، ص ۳۲۴.
[۴] . منتهی المقال، ص ۲۲۴.
[۵] . وحید بهبهانی، ص ۱۹۰.
[۶] . ریحانه الادب، ج ۳،ص ۳۷۰.
[۷] . فوائد الرضویه، ص ۳۲۴.
[۸] . تراث کربلا، ص ۱۸۳.
[۹] . مرآت الاحوال، ج ۱، ص ۱۶۵.
[۱۰] . تراث کربلا، ص ۱۸۳.
[۱۱] . تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۷.
[۱۲] . همان و بهجه الامال، ج ۵، ص ۵۲۹.
[۱۳] . تراث الکربلا، ص ۸۴؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۱۵.
[۱۴] . مرآت الاحوال، ج ۱، ص ۱۶۶؛ اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۱۵.
[۱۵] . تراث کربلا، ص ۱۴۷.
[۱۶] . اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۱۵.
[۱۷] . فوائد الرضویه، ص ۴۰۴.
[۱۸] . تراث کربلا، ص ۱۵۶؛ فوائد الرضویه. ص ۳۱۴؛ روضات الجنات، ج ۴،ص ۴۰۵.
[۱۹] . همان، ج ۴، ص ۴۰۲.
[۲۰] . منتهی المقال، ص ۲۲۴.
[۲۱] . روضات الجنات، ج ۴، ص ۴۰۲.
[۲۲] . روضات الجنات، ج ۴، ص ۴۰۳؛ ریاض المسائل، ج ۱، ص ۱۱۱.
[۲۳] . اعیان الشیعه، ج ۸، ص ۳۱۵؛ روضات الجنات، ج ۴، ص ۴۰۰؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۷؛ منتهی المقال، ص ۲۲۴.
[۲۴] . ریاض المسائل، ج ۱، ص ۱۱۴.
[۲۵] . ریاض المسائل، ج ۱، ص ۱ (دو جلدی).
[۲۶] . ریحانه الادب، ج ۳، ص ۳۷۱. مرآت الاحوال، ج ۱، ص ۱۶۶.
[۲۷] . مرآت الاحوال، ج ۱، ص ۱۶۶.
[۲۸] . مقابس الانوار، ص ۱۹.
[۲۹] . ریاض المسائل، ج ۱، ص ۱۱۵.
[۳۰] . منتهی المقال، ص ۲۲۴.
[۳۱] . فوائد الرضویه، ص ۳۲۴؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۷؛ الاعلام، ج ۵، ص ۱۷.
منبع اقتباس
مقاله سید علی طباطبایی. سایت ویکی فقه
