چگونگی رفتار با خویشاوندان بر اساس آموزه های قرآن و اهل بیت (علیهم السلام)

در آموزه های اسلامی یکی از عوامل رستگاری انسان، رفتارهایی است که به ادای حقوق خویشاوندان منجر می شود؛[۱] انجام این رفتارها منوط به شناخت دقیق و اصولی آنهاست. این رفتارهای لازم، از سویی حق و از سویی تکلیف اند. این حقوق و تکالیف هرچند گسترده و بسیار هستند، کلیات آن در آیات قرآن[۲] و جزئیات بسیاری هم در روایات مطرح شده که در این نوشتار به طور مختصر به آن ها اشاره می شود.

رفتار با خویشاوندان در حوزه مادی

رفع نیازهای مادی

قوانین اسلامی حقوق مالی خاصی برای خویشاوندان معین کرده است. قرآن از جمله صفات ابرار را حمایت مالی از خویشاوندان بیان کرده است.[۳] خدای متعال سفارش کرده است اگر خویشان میت هنگام تقسیم ارث حاضر بودند، بهره ای برای آنها قرار دهید[۴]، قبل از آنکه میراث تقسیم شود: «چون هنگام تقسیم کردن ارث، خویشاوندان و یتیمان و مستمندان حاضر شدند، چیزی از آن را به ایشان بدهید و با آنان سخنی شایسته و پسندیده گویید».[۵]

در آیاتی تعابیر «ایتاءِ ذِی الْقُرْبى»؛[۶] «آتِ ذَا الْقُرْبِی حَقَّهُ»؛[۷] و «فَآتِ ذَا الْقُرْبِی حَقَّهُ»؛[۸] آمده است که با توجه به آنها فهمیده می شود از جمله حقوق مسلم خویشاوندان، حمایت های مالی و رفع نیازهای مادی آنان است و نباید چیزی مانع از رفع نیازهای مالی آنان شود.[۹]

در مصارف خمس[۱۰] و فئ[۱۱] نیز خویشاوندان در رتبه اول هستند؛ گرچه مقصود از «ذی القربی» در آیات نزدیکان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) باشند.[۱۲]

اولویت دادن در میراث

افزون بر اصل میراث، اولویت خویشاوندان در میراث نیز حق آنان است.[۱۳] خداوند خویشان را در ارث طبقه بندی کرده و حق میراث را بر اساس طبقات قرار داده است و تا زمانی که بستگان هستند، غیر بستگان حقی از ارث ندارند و تا طبقات نزدیکتر به وارث هستند، طبقات دورتر حقی ندارند.[۱۴]

تامین غذایی یتیم خویشاوند

یتیم در فرهنگ اسلامی به گردن همه مسلمانان حقوق موکدی دارد. روشن است که یتیم خویشاوند از دو جهت مستحق توجه است: یتیم بودن و خویشاوندی. دادن مال محبوب به یتیم، برای رفع نیازش از نشانه های ابرار است: «… وَآتَى الْمَالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى و الیتامی…»؛[۱۵] همچنین قرآن کریم توجه به تغذیه یتیم خویشاوند را در روزگار سختی و گرسنگی مورد تاکید قرار داده است: «یا اطعام کردن در روز گرسنگی * یتیمی از خویشاوندان را».[۱۶]^،[۱۷]

آسان گیری در مطالبات در رفتار با خویشاوندان

از جمله حقوق خویشاوندان که در روایات به آن اشاره شده است، عدم درخواست پرداخت بدهی به طور سختگیرانه است. امام صادق (علیه السلام) این نوع رفتار را در سبک زندگی اسلامی، بدحسابی و سختگیری در مطالبه شمرده و به آیه «و از حسابرسی بد (سخت و دشوار) بیم دارند»،[۱۸] استناد کرده اند.[۱۹]

بر همین اساس امیرالمومنین (علیه السلام) از جمله مصادیق اکرام عشیره و خویشاوندان را تلاش برای آسان سازی و ایجاد وضعیت تحمل سختی ها و مشکلات از سوی آنان بیان کرده اند.[۲۰]

رفع تنگدستی

مسلمان موظف است برای رفع تنگدستی خویشاوند خود تلاش کند. امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «برای گشاده شدن دست خویشاوند تنگدستت اقدام کن».[۲۱]

رفتار با خویشاوندان در حوزه معنوی

احوالپرسی

ساده ترین سطح و کمترین حق رفتار با خویشاوندان، داشتن رابطه با آنان است. حفظ و استمرار روابط خویشاوندی و پرهیز از قطع روابط، جزیی ازدستورهای الهی است. در آیه ای خدا امر به برقراری پیوندی می کند که ضامن تداوم آن را خشیت از پروردگار و بیم از بدی حسابشان در روز قیامت قرار داده است.[۲۲]

در دو آیه دیگر با زبان تهدید، اولا قطع کنندگان این رابطه را زیانکاران در سرمایه هستی و قرین فساد در زمین[۲۳] و ثانیا آنان را مستحق لعنت و بدی و مجازات در سرای آخرت[۲۴] معرفی کرده است.

روایاتی که از امام صادق و امام کاظم (علیهما السلام) نقل شده است، روابط مورد نظر آیات را روابط با خویشاوندان و ارحام دانسته اند.[۲۵] در برخی از روایات از همه خواسته شده است حتی به اندازه یک سلام روابط با ارحام و خویشان برقرار شود.[۲۶] برقراری روابط چنان مهم است که در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روابط با خویشاوندان در زمره بالاترین مراتب رفتارهای دینی پس از ایمان به خداوند متعال ذکر شده است.[۲۷]

در روایتی اینگونه آمده است که برقراری ارتباط با خویشان نزدیک و ارحام به عنوان محبوب ترین راه ها به سوی خدا و بالاتر از «جهاد فی سبیل الله» بـه شمار آمده است.[۲۸]

سلام کردن در رفتار با خویشاوندان

در سیره پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علهیم السلام) سلام اهمیت ویژه ای دارد. در حدیثی از پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) وارد شده است روابط با ارحام و خویشان گرچه به سلامی باشد، برقرار شود.[۲۹]

همچنین در آیه ای پس از بیان جواز مصرف خوراکی های خانه خویشاوندان، دستوری کلی درباره سلام کردن آمده است: «هنگامی که داخل خانه ای شدید، بر خودتان سلام کنید، سلام و تحیتی از سوی خداوند، سلامی پر برکت و پاکیزه».[۳۰]

این سلام که با قید جمعی «علی انفسکم»؛ بیانگر سلام بر یک جمع یا نوع است، می تواند حق سلام بر خانواده و خویشان مذکور در همین آیه باشد. این دستور می تواند تاکید بر حق بودن سلام برای نزدیکان حاضر در خانه باشد تا وارد بر خانه فکر نکند اگر اهل خانه از نزدیکان باشند، سلام کردن لازم نیست. در دو حدیث از امام باقر (علیه السلام) این سلام به سلام بر اهل خانه خود معنا شده است.[۳۱]

پرهیز از آزار

آزار و اذیت شیوه های متفاوتی دارد؛ مانند نزاع و درگیری، افشای اطلاعاتی که از طریق خویشاوندی به دست آمده است، بدگویی، رفت و آمد بی حساب و بی موقع، دخالت های بی دلیل، ماندن طولانی در منزل آنان و… . ترک این نوع رفتارها از حقوق بدیهی خویشاوندان است. از رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: «بالاترین صله رحم، آزار نرساندن به خویشان است».[۳۲]

محبت و احسان

محبت و احسان به خویشان از جمله حقوق آنان است که در آیات چندی بدان اشاره شده است. احسان به معنای هرگونه کمک و یاری است که به دیگری انجام می شود. قرآن از مومنان می خواهد به همه انسان ها احسان و نیکی کنند؛ ولی احسان به خویشان در اولویت و مورد تاکید بیشتر قرار گرفته است.[۳۳]

قرآن در گزارش های متعددی بیان می کند از بنی اسرائیل برای احسان و نیکوکاری در حق خویشان پیمان و عهد گرفته[۳۴] و آنان را به سبب ترک احسان به خویشاوندان سرزنش نموده است.[۳۵]

البته نکته مهم در سبک زندگی اسلامی این است که همه رفتارها باید تابع خشنودی و سخط خداوند باشد. بر این اساس، خداوند از مومنان می خواهد در ترجیح خویشاوندان بر دیگران در محبت که امری عاطفی و فطری است، محبت و علاقه خویشاوندی بر علاقه به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مقدم نشود و اجازه ندهند عواطف و احساسات خویشی بر ایشان چنان چیره شود که خداوند و جهاد در راه خدا را ترک کنند و به مبارزه با خویشان کافر نپردازند؛

زیرا برتری و ترجیح دادن محبت خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشانه ای از ایمان شخص است و کسی که محبت به خویشان خود را بر محبت به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ترجیح دهد، از ایمان تهی است.[۳۶]

احترام در رفتار با خویشاوندان

همه خویشاوندان باید مراقب باشند حرمت یکدیگر را نگه دارند و یکدیگر را تکریم کنند. روشن است سبک زندگی اسلامی معیار دارد و سطح و کیفیت رفتار تکریمی با خویشاوندان هم بر اساس معیار صورت می پذیرد. احترام و تکریم در ادای حقوق دو نوع است: قولی و عملی.

تکریم قولی جایی است که خویشاوندی مراجعه کند و توان اجابت خواسته و رفع نیاز او نباشد. خدای متعال به ملاطفت و نرمی کردن با خویشاوندان فرمان داده و از مومنان خواسته است اگر خویشاوند نیازمندی به آنها رو آورد و امکاناتی برای پاسخگویی به نیاز او در اختیارشان نیست، ولی به رحمت خدا امید دارند که وضع بهتر شود و بتوانند نیازش را برطرف کنند، نباید رویگرداندن از او توأم با تحقیر و خشونت و بی احترامی باشد؛ بلکه باید با گفتاری نرم و سنجیده و توأم با محبت با او برخورد کنند و وعده آینده را به او بدهند و مایوسش نکنند.[۳۷]

حمایت بر اساس موازین الهی

روابط با خویشاوندان به طور طبیعی بیش از روابط با دیگران است. اعضای جامعه خویشاوندی باید مراقب باشند در مجالس آنان گناه به عادت تبدیل نشود. در روابط خویشاوندی ممکن است زمینه ای برای نافرمانی خدا و از بین بردن حقوق مردم و آبروی آنها شود.

مسخره کردن، عیب جویی، غیبت، سخن چینی، تحقیر و غیره از جمله این آسیب هاست. خداوند متعال گوشزد کرده است: «هرگاه بشنوید افرادی آیات خدا را انکار و استهزا می کنند، با آنها ننشینید تا به سخن دیگری بپردازند، وگرنه شما هم مثل آنان خواهید بود».[۳۸]

قرآن به همه گوشزد کرده است محبت خویشاوندی نباید بر خواست خدا و محبت او ترجیح داده شود: «بگو اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما … در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راهش محبوب تر است، در انتظار باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند و خداوند جمعیت نافرمانبردار را هدایت نمی کند».[۳۹]

بر این اساس، در سبک زندگی اسلامی، از جمله حقوق خویشاوندان حفظ آنان از انجام گناه و رعایت حق در روابط با آنان است. اگر خویشاوندی بخواهد از موقعیت و توانمندی دیگر خویشاوند خود سوء استفاده کند و بهره ناحقی ببرد، باید او را انذار کرد و اگر نپذیرفت، از اجابت خواهش او سر باز زد تا گناهی و آتشی دامنگیر اعضای جامعه خویشاوندی نشود.

گذشت در رفتار با خویشاوندان

عفو و گذشت از لغزش های خویشاوندان نیازمند و برخورد بزرگوارانه با آنان[۴۰] مورد تاکید قرآن کریم است. خدای متعال از مومنانی که توان مالی بیشتری دارند، خواسته است اگر خویشاوند نیازمندی مرتکب گناه یا رفتار زشتی شد، نباید سبب محروم شدن از انفاق شود، بلکه باید با چشم پوشی از مجازات آنان رفع نیازشان ادامه یابد.

پیشگیری از ایجاد اسباب کینه

یکی از وظایف مومنان درباره خویشاوندان تلاش برای حفظ محبت ها و پیشگیری از ایجاد اسباب دشمنی و کینه در میان آنان است. قرآن کریم سفارش کرده است اگر در مجلس تقسیم ارث، جمعی از خویشاوندان درجه دو یا سه حضور داشته باشند؛ چیزی از ارثیه به آنها بدهید و با این دسته از محرومان، با زبان خوب و بیان شایسته صحبت کنید.[۴۱]

این رفتار جلوی تحریک حس حسادت و کینه توزی محرومان از ارث را می گیرد و خطر خدشه دار شدن پیوند خویشاوندی دفع می شود. قرآن تاکید می کند افزون بر جنبه کمک مادی، از سرمایه های اخلاقی نیز برای جلب محبت آنها استفاده کنید تا هیچ گونه ناراحتی در دل آنها باقی نماند.[۴۲]

تلاش برای انذار

از حقوق خویشان این است که باید بیش از همه در اندیشه فردای آنان بود و با انذار، آنان را از قیامت و خشم خدا ترساند.[۴۳] افزون بر این خدای متعال تصریح کرده است مومنان موظف اند خود و خانواده خود را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، حفظ کنند.[۴۴] بیان آیه چنان است که گویا مومنان باید خویشاوندان را از سختی عذاب بترسانند و تذکر دهند: «بر آن آتش فرشتگانی خشن و سختگیر گمارده شده اند که از آنچه خدا به آنان دستور داده، سرپیچی نمی کنند و آنچه را به آن مامورند، همواره انجام می دهند.»[۴۵]

آمرزش طلبی در رفتار با خویشاوندان

در فرهنگ اسلامی بر دعا برای خویشاوندان که مصداقی از آن، آمرزش طلبی است، تاکید شده است. از آیه ای استفاده می شود که هر کسی به طور طبیعی برای خویشاوندان خود آمرزش خواه است؛ از این رو خدای متعال این درخواست را محدود کرده و به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مومنان حکم کرده که برای خویشاوندان مشرک استغفار نکنند.[۴۶]

این تاکید بیانگر آن است که عواطف خویشاوندی مستلزم ترحم بر خویشاوندان و استغفار برای آنان است. در سبب نزول آیه گفته شده است مسلمانان از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: آیا جایز است برای پدران خود در دوران جاهلیت استغفار کنیم، در پی سوال آیه حکم عدم جواز را صادر کرد.[۴۷] از این سبب نزول نیز فهمیده می شود تمایل به استغفار برای نزدیکان طبیعی است و هر انسانی به آنان احساس دین می کند.

عیادت هنگام بیماری

در فرهنگ اسلامی به عیادت از بیمار بسیار سفارش شده است. بیمار اگر خویشاوند باشد، بر اساس اهمیت رابطه با این گروه، عیادت از بیمارشان نیز اهمیت بیشتری خواهد داشت. از امام علی (علیه السلام) نقل شده است: «از بیماران عشیره ات عیادت کن».[۴۸]

بردباری در برابر سبک سری

گاهی ممکن است رفتارهای خویشاوندان سبب آزار و دامنگیر شدن مشکلات باشد. در چنین مواقعی توصیه سبک زندگی اسلامی، صبر و نصیحت است. امام علی (علیه السلام) از همه خواسته است در برابر رفتارهای سفیهانه و سبک سری خویشاوندان بردبار باشند.[۴۹] رفتارهای امام صادق (علیه السلام) در برابر مشکلاتی که فرزندان و نوه های امام حسن (علیه السلام) برای ایشان ایجاد می کردند، الگوی روشنی برای دیگران است.

نتیجه گیری

در آموزه های اسلامی رفتار با خویشاوندان به صورت صحیح مورد تاکید بسیار قرار گرفته است. با بررسی آیات و روایات درمیابیم خویشاوندان در دو حیطه مادی و معنوی حقوقی بر گردن یکدیگر دارند؛ از جمله حقوق مادی می توان به کمک در رفع تنگدستی، آسان گیری در مطالبات، تامین غذایی یتیم خویشاوند و اولویت دادن در میراث اشاره کرد. برخی حقوق معنوی نیز عبارتند از سلام کردن، محبت و احسان، گذشت، پیشگیری از ایجاد اسباب کینه، آمرزش طلبی، عیادت هنگام بیماری.

پی نوشت ها

[۱].  روم: ۳۸.

[۲]. انفال: ۷۵.

[۳]. بقره: ۱۷۷.

[۴]. نساء: ۸.

[۵]. نساء: ۸.

[۶]. نحل: ٩٠.

[۷]. إسراء: ۲۶.

[۸]. روم: ۳۸.

[۹]. محمد حسین طباطبایی؛ المیزان؛ ج ۱۵، ص ۹۴. ناصر مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ ج ۱۴، ص ۴۱۴.

[۱۰]. انفال: ۴۱.

[۱۱]. حشر: ٧.

[۱۲]. فضل بن حسن طبرسی؛ مجمع البیان؛ ج ۴، ص ۸۳۵ و ج ۹، ص۳۹۱.

[۱۳]. احزاب: ۶.

[۱۴]. محمد حسین طباطبایی؛ المیزان؛ ج ۹، ص ۱۴۲ و ج۱۶، ص ۲۷۷.

[۱۵]. بقره: ۱۷۷.

[۱۶]. محمد حسین طباطبایی؛ المیزان؛ ج۲۰، ص ۲۹۳.

[۱۷]. بلد: ۱۴-۱۵.

[۱۸]. رعد: ۲۱.

[۱۹]. ابی عبد الله (علیه السلام) أنه قال لرجل: یا فلان ما لک و لأخیک؟ فقال: جعلت فداک، کانَ لِی عَلیه شَیءٌ فاستقصیتُ فِی حَقِى، فقال أبو عبد الله (علیه السلام): أخبرنی عن قول الله عز و جل: «و یَخافُونَ سُوءَ الحساب»، أتَراهُم خافُوا أن یَجُورَ عَلَیهم أو یظلِمَهُم؟ لا، ولکنهم خافوا الإستقصاء والمداقَّه (سیدهاشم بحرانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ ج ۳، ص ۲۴۷).

[۲۰]. وَ أکْرِمْ عَشِیرَتکَ… وَ تَیَسَّرْ عِنْدَ مَعْسُورٍ لَهُمْ (ابن شعبه حرانى؛ تحف العقول عن آل الرسول (صلى الله علیه و آله و سلم)؛ ص ۸۸).

[۲۱]. أکْرِمَ ذَوِى رَحِمِکَ … وَ تَیَسَّرْ لِمُعْسِرِهِمْ… . (عبدالواحد آمدی؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ ص ۴۰۷، ح ۹۳۳۰).

[۲۲]. رعد: ۲۱.

[۲۳]. بقره: ۲۷.

[۲۴]. رعد: ۲۵.

[۲۵]. سیدهاشم بحرانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ ج ۳، ص ۲۴۵-۲۴۷، روایات ۳-۱۳. برای نمونه در حدیثی در مورد مقصود از «الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ …» (رعد: ۲۱) از امام صادق (علیه السلام) سوال شده، حضرت فرموده اند: «قرابتک» (همان، ص۲۴۶).

[۲۶]. عن النبی (صلى الله علیه و آله و سلم): صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلام (ابن شعبه حرانی؛ تحف العقول؛ ص ۵۷).

[۲۷]. أخبرنی ما أفضل الإسلام؟ فقال: الإیمان بالله، قال: ثم ماذا؟ قال: صلهُ الرحم… (محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج ۷۱، ص ۹۷، باب صله الرحم، ح ۳۰).

[۲۸]. وَ مِنْ أَحَبِّ السُّبُلِ إِلَى اللَّهِ خُطْوَتَانِ خُطْوَهُ امْرِی مُسْلِمٍ یَشُدُّ بِهَا صَفَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَخُطْوَهٌ فِی صِلَهِ الرَّحِمِ وَ هِیَ أَفْضَلُ مِنْ خُطْوَهٍ یَشُدُّ بِهَا صَفَّاً فِی سَبِیلِ الله (محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج ۷۵، ص ۵۸، ح ۱۲۸).

[۲۹]. عن النبی (صلی الله علیه و آله و سلم): صِلوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَو بالسَّلام (ابن شعبه حرانی؛ تحف العقول؛ ص ۵۷).

[۳۰].  نور: ۶۱.

[۳۱]. هُوَ تَسلِیمُ الرَّجُل عَلَى أهل البیت حِینَ یَدخُل ثُمَّ یَرُدُّونَ عَلَیهِ فَهُوَ سَلامُکُم عَلَى أَنفُسکُم (عبد على بن جمعه عروسی حویزی؛ تفسیر نور الثقلین؛ ج ۳، ص ۶۲۷، ح ۲۵۸). إِذا دَخَلَ الرَّجُل مِنکُم بَیتَه فإن کانَ فِیهِ أَحَدٌ یُسَلَّم عَلیه… (همان، ج ۲۵۹).

[۳۲]. أَفضَلُ ما یوصَلُ به الرَّحِمُ کفُّ الأذى عَنْهَا (محمدباقر مجلسى؛ بحار الانوار؛ ج ۷۱، ص ۱۰۴).

[۳۳]. نساء: ۳۶.

[۳۴]. بقره: ۸۳. بقره: ۱۷۷. نساء: ۳۶. نحل: ۹۰.

[۳۵]. بقره: ۸۳.

[۳۶]. توبه: ۲۳ و ۲۴.

[۳۷]. اسراء: ۲۶ و ۲۸.

[۳۸]. نساء: ۱۴۰.

[۳۹]. توبه: ۲۴.

[۴۰]. نور: ۲۲.

[۴۱]. نساء: ۸.

[۴۲]. ناصر مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ ج ۳، ص ۲۷۷.

[۴۳]. شعراء: ۲۱۴.

[۴۴]. تحریم: ۶.

[۴۵]. تحریم: ۶.

[۴۶]. توبه: ۱۱۳.

[۴۷]. محمد بن حبیب الله سبزوارى نجفى؛ الجدید فى تفسیر القرآن؛ ج ۳، ص ۳۸۶.

[۴۸]. … و أکرم عشیرتک … و عُدْ سَقِیمَهُم … (ابن شعبه حرانی؛ تحف العقول؛ ص ۸۷).

[۴۹]. أکرم ذوی رَحِمِک… وَ احْلُمْ عَنْ سَفِیههم … (عبد الواحد آمدی؛ تصنیف غر الحکم و درر الکلام؛ ص ۴۰۷ ،ح ۹۳۳۰).

منابع

• قرآن کریم.
• نهج البلاغه.
• بحرانی، سیدهاشم؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛ تحقیق موسسه بعثت؛ چ۱، تهران: بنیادبعثت، ۱۴۱۶ق.
• طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ چ۳، تهران: انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
• مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (علیهم السلام)؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• حرانی، ابن شعبه؛ تحف العقول؛تحقیق علی اکبر غفاری؛ قم: موسسه النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
• آمدی، عبدالواحد؛ تصنیف غرر الحکم و دررالکلم؛ چ۱، قم: دفتر تبلیغات، ۱۳۶۶ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تحقیق غفاری؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
• طباطبایی، سید محمد حسین؛ تفسیر المیزان؛ چ۳، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ق.
• مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتاب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
• ابن بابویه؛ محمد بن علی صدوق؛ الامالی؛ قم: موسسه البعثه، ۱۴۱۷ق.
• ابن شهر آشوب، محمد بن علی؛ المناقب؛ قم: موسسه العلامه، ۱۳۷۳ش.
• سبزوارى نجفى، محمد بن حبیب الله ؛ الجدید فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
• عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه؛ تفسیر نورالثقلین؛ تحقیق رسولی محلاتی؛ چ۴، قم: موسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۲ق.

اقتباس از کتاب رفتار با خویشاوندان بر اساس آموزه های قرآن و اهل بیت (علیهم السلام)؛ فرج الله میرعرب، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص ۴۳ الی ۶۶.