- زمان مطالعه : 5 دقیقه
- توسط : محقق شماره 1
- 0 نظر
حضرت امام سجاد (علیه‌السلام) در دوره‌ای که ارزش‌های جاهلی توسط خلافت بنی‌امیه ترویج می‌شد و عصبیت قبیله‌ای، محور و مدار نظام فکری جامعه را تشکیل می‌داد، توانستند با تدوین «رساله حقوق»، بنیادهای حقوقی و اخلاقی جامعه را به مسیر مستقیم خود رهنمون شوند و در فضای «یا لثارات الحسین (علیه‌السلام)» طنین‌انداز شده در جهان اسلام، نهضت تجدید حیات اسلام امام حسین (علیه‌السلام) را با نگارش منشور سبک زندگی اسلامی (رساله حقوق) استمرار بخشند.
بر این اساس می‌توان گفت که نهضت امام سجاد (علیه‌السلام) در فضای سراسر اختناق و فشار بنی‌امیه، بُعد دیگر قیام امام حسین (علیه‌السلام) و تداوم بخش فرهنگ عاشوراست.
چرایی نگارش رساله الحقوق
یکی از ویژگی‌های دوران امامت امام سجاد (علیه‌السلام) که از عصر عاشورای سال ۶۱ (هـ. ق) تا سال ۹۵ (هـ. ق) را دربرمی‌گیرد، یکه‌تازی و استیلای تام و تمام بنی‌امیه بر جهان اسلام است. این سلطه آن چنان جبارانه و مستبدانه بود که در واقعه «حره» وقتی که مسلم بن عقبه، فرمانده لشکر یزید، مدینه را تصرف و غارت کرد، مردم مدینه را وادار کرد که به عنوان بنده یزید با او بیعت کنند.
یعقوبی، مورخ معروف در جلد دوم تاریخ خود این رویداد را چنین گزارش می‌کند: «سپس مردم را گرفت که بیعت کنند بر آن که بندگان یزید بن معاویه باشند. مردی از قریش را می‌آوردند و به او گفته می‌شد: بیعت کن، نشان آن که بنده خالص یزیدی. می‌گفت: نه. پس او را گردن می‌زدند.»
ابن‌ابی‌الحدید هم در توصیف این ایام دهشتناک می‌نویسد: «همان گونه که گله‌هاى شتر و اسبان را داغ مى‌نهادند و علامت‌گذارى مى‌کردند تا اشتباه نشود که این حیوان در مالکیت فلان شخص است، بنى‌امیه نیز به گردن‌هاى مردم داغ مى‌گذاشتند که این‌ها بندگان معاویه، یزید و بنى‌مروان هستند.» (به نقل از شرح رساله حقوق آیت ا…یثربی)
در چنین شرایطی، طبیعی است که مردم از امام (علیه‌السلام) دور باشند. چنان که ابن‌ابى‌الحدید از امام سجاد (علیه‌السلام) نقل مى‌کند که فرمودند: «بیست نفر در مکه و مدینه یافت نمى‌شدند که ما خانواده رسول ا… (صلی الله علیه و آله و سلم) را دوست داشته باشند».
راهبرد امام (علیه‌السلام) در این شرایط شعب ابی‌طالب گونه، این بود که به نوشتن صحیفه سجادیه و نگارش رساله الحقوق روی آوردند و حلقه تعلیم و تربیت غیرمستقیم و با واسطه را شکل دادند. افزون بر آن، با خریدن بردگان و تربیت و آزادکردن آن‌ها، به تدریج حلقه محبان و ولایتمداران را گسترش دادند.
محتوای رساله الحقوق
رساله الحقوق که در کتاب‌هایی چون «تحف‌العقول» و «خصال شیخ صدوق»نقل شده است، اندکی با هم اختلاف دارد، در حالی که تعداد حقوق ذکر شده در روایت تحف‌العقول، ۵۰ حق است، در کتاب خصال ۵۱ حق نقل شده است. علاوه بر این، رساله حقوق نقل شده در تحف‌العقول، مقدمه‌ای دارد که در روایت خصال نیست.
این رساله، ماهیتی حقوقی اخلاقی دارد و با نگاهی آسیب‌شناسانه، درصدد ترمیم و ترسیم هندسه رابطه انسان با خدا، انسان با خود و انسان با جامعه و انسان‌های دیگر است. در یک دسته‌بندی کلی می‌توان گفت که رساله حقوق، هفت نوع حق را برمی‌شمارد:
اول: حق خداوند (حق مربوط به رابطه انسان با خدا)؛
دوم: حق نفس و اعضای بدن (حقوق مربوط به رابطه انسان با خود)؛
سوم: حق افعال عبادی (حق مربوط به رابطه انسان با خدا)
چهارم: حق پیشوایان و سرپرستان (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران)؛
پنجم: حقوق زیردستان (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران)؛
ششم: حقوق خویشاوندان (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران)؛
هفتم: حقوق سایر اصناف جامعه (حقوق مربوط به رابطه انسان با دیگران)؛
لحن تربیتی اخلاقی رساله حقوق
یکی از ویژگی‌های رساله حقوق، لحن بیان آن است. این لحن به دور از ادبیات خشک رایج حقوقی است و بیشتر رویکردی اقناعی دارد و نه تحکم‌آمیز و آمرانه؛ به همین دلیل باید گفت که این رساله، پیش از آن که یک متن فقهی حقوقی به شمار رود، منشوری اخلاقی تربیتی است که می‌خواهد آسیب‌ها و کاستی‌های روابط اجتماعی را درمان و فضایی اخلاقی انسانی بر آن حاکم کند.
مهمترین بنیان حقوقی سبک زندگی اسلامی
درنگی کوتاه در رساله حقوق امام سجاد (علیه‌السلام) مشخص می‌کند که «حق ا…» مهمترین و زیربنایی‌ترین اصل حقوقی سبک زندگی اسلامی است.
تصریح آن حضرت در مقدمه رساله حقوق به خوبی موید این ادعاست. امام (علیه‌السلام) در مقدمه می‌فرمایند:
«اِعلَم رحمک ا… أن ّ لله علیک حقوقا مُحیطه بک فی کُل حرَکَه تحرکتها…و اَکبرُ حقوق ا… علیک ما اوجبه لنفسه تبارک و تعالی من حَقه الذی هُو اصلُ الحقوق …؛ بدان خدایت رحمت کند که خدا بر تو حقوقی دارد که سراپای وجودت را فراگرفته در هر حرکت و سکون، هر فرود آمدن، تکان دادن اعضا، به کارگرفتن ابزارها، در همه، حقوقی دارد، بعضی بزرگتر و بعضی کوچکتر. از همه بزرگتر، حق خود اوست که رعایتش را لازم کرده و اصل سایر حقوق است و آن‌ها همه فرع.»
محوریت این حق در سبک زندگی اسلامی، چندان پوشیده نیست؛ زیرا در جهان‌بینی الهی، جهت‌گیری زندگی، به سمت خدا و تقرب به اوست. به این دلیل، مدار زندگی و اصول حقوقی حاکم بر آن نیز برخاسته از «حق ا…» و حقوقی است که خداوند متعال برای سعادت انسان‌ها تشریع کرده است.
فرازهایی از رساله الحقوق
حق مادر
امام سجاد (علیه‌السلام) در بخش حق نزدیکان، اولین حقی را که مطرح می‌کنند، حق مادر است. آن حضرت درباره این حق، ابتدا مقام مادر و رنج و زحمتی را که در حمل و تولد و پرورش فرزند متحمل می‌شود، یادآور می‌شوند و در پایان از وظیفه حق‌شناسی و سپاسگزاری فرزند نسبت به مادر به عنوان حق مادر یاد می‌کنند و می‌فرمایند: «حق مادر این است که بدانی جایی تو را (نگه داشته) و جا به جا کرده (رحم) که هیچ کس دیگر را در آنجا حمل نکند. میوه‌ای از دلش به تو خورانده که به هیچ کس دیگری نخوراند.
گوش و چشم و دست و پا و مو و پوست و خلاصه همه اعضایش را با شادمانی و خرمی و مراقبت، سپر جان تو کرد. همه ناملایمات، دردها، سختی‌ها و غصه‌های دوران حمل را به جان خرید تا آن گاه که دست قدرت پروردگار، تو را از تنگنای رحم به پهنه زمین آورد. مادر دلخوش بوده تو را سیر کند و خود گرسنه ماند، تو را بپوشاند و خود برهنه باشد، تو را سیراب کند و خود تشنه ماند، بر تو سایه افکند و خود در آفتاب به سر برد… تو باید به همین اندازه از او تشکر کنی و این حق‌شناسی را جز به یاری و توفیق خدا نتوانی.»
حق سالمندان
یکی از حقوق مطرح شده در این رساله، حقوق سالمندان است. امام سجاد (علیه‌السلام) در این فراز، مردم را به تکریم سالمندان و پیشکسوتان توصیه می‌کنند و می‌فرمایند:
«حق سالخورده این است که حرمت پیری‌اش را بداری، اگر سوابق فضیلت در اسلام دارد، تجلیلش کنی، او را مقدم داری، در اختلافات (خصمانه) با او رو به رو نشوی، در راه بر او سبقت نگیری، پیشاپیش او نروی، نادانش نشماری، اگر رفتار جاهلانه‌ای کرد تحمل کنی. به مقتضای سوابق مسلمانی و سالمندی، احترامش کنی که حق سن و سال نیز چون حق اسلام است.»
حق کودکان
امام (علیه‌السلام) پس از بیان حق بزرگسالان، به حقوق کودکان اشاره می‌کنند. مهمترین نکته درباره این حق، حق تعلیم و تربیت کودکان است. آن حضرت در این باره می‌فرمایند: «حق خردسال این است که بر او رحمت آری، در تربیت (فکری) و تعلیمش بکوشی، از خطایش بگذری، و پرده‌پوشی کنی، با او بسازی، کمکش کنی، جرم‌های کودکانه‌اش را بپوشی، که این خود سبب بازگشت و (اصلاح کار) اوست، باید با کودک مدارا کرد، با او در نیفتاد، این روش (پدرانه) برای رشد و هدایت او مناسب‌تر است.»
منبع: پایگاه خبری تحلیلی تعامل
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی