حسن بن محبوب

حسن بن محبوب، راوی و فقیه برجسته امامی و از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام می باشد.

۱ – نَسَب حسن بن محبوب
[ویرایش]

نامش حسن پدرش محبوب و جدش وهب نام داشته و کنیه اش ابو علی و لقب وی سرّاد یا زرّاد است.

۱.۱ – کوفی یا بجلی بودن ابن‌محبوب

خاندان وی چندین نسل مقیم کوفه و دارای پیوند وَلاء (وابستگی حمایتی) با قبیله بجیله کوفه بودند و به همین سبب او را کوفی بجلی [۱] یا مولای بجیله [۲] [۳]نیز خوانده‌اند.
کشّی [۴] از نوه او، جعفر بن محمد بن حسن، نقل کرده که جدّ سوم حسن، وَهْب، که اهل سِند و برده رسمی جریر بن عبداللّه بجلی بود، از امیر مؤمنان علی بن ابیطالب علیه‌السلام درخواست کرد وی را از جریر بخرد. جریر که میدید با فروش وَهْب او را کاملا از دست می دهد، آزادش کرد تا به این ترتیب میان خود و قبیله‌اش بجیله با وهب و دودمانش، وابستگی (ولای عتق) برقرار شود. وهب نیز از آن پس به خدمت امیرمؤمنان درآمد.

۱.۲ – کنیه و خاستگاه لقب ابن‌محبوب

کنیه حسن‌بن محبوب، ابوعلی [۵] و لقبش سرّاد یا زرّاد [۶][۷][۸] به معنای زره‌ساز [۹] است که یادگار پیشه جدّ اعلایش، وهب، است. [۱۰]
وقتی به امام رضا علیه‌السلام گفته شد حسن‌بن محبوب زرّاد از جانب آن حضرت نامه‌ای آورده است، حضرت وی را تأیید، و توصیه کرد به وی سرّاد بگویند، چنان‌که خدای تعالی در قرآن [۱۱] زره سازی را به سَرْد تعبیر کرده است. [۱۲]

۱.۳ – سال تولد حسن بن محبوب

تولد او ــ بنابر اینکه به هنگام وفات، ۷۵ یا ۹۵ ساله بوده باشد ــ سال ۱۲۹ یا ۱۴۹ بوده است که در ادامه مطلب بدان خواهیم پرداخت.

۲ – سابقه حدیثی حسن بن محبوب

به نظر می رسد با توجه به روایات او از کسانی همچون ابوحمزه ثمالی، در نوجوانی به فراگیری حدیث پرداخته است.
شاید تشویق پدرش، محبوب، نیز در تعلّم حدیث مؤثر بوده، چنان‌که کشّی [۱۳] از راویان شیعه شنیده است که محبوب بابت هر حدیثی که پسرش از علی بن رئاب می نوشت، یک درهم به او جایزه می داد.
سالها بعد، او و سه راوی بزرگ دیگر ارکان چهارگانه شیعه در فقه و حدیث بودند. [۱۴]

۳ – جایگاه حدیثی حسن بن محبوب

وی در حدیث، از معتمدترین راویان شیعه است و همه رجالیان و محدّثان متقدم و متأخر در وثاقتش متفق‌اند. [۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]
نام او در طبقه اصحاب امام کاظم [۱۹][۲۰]، اصحاب امام رضا [۲۱][۲۲] و اصحاب امام جواد علیهم‌السلام [۲۳] آمده است.
کشّی [۲۴] وی را یکی از شش فقیه از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام می شمارد که به گفته او، طایفه شیعه بر صحت روایات و علم و فقاهتشان و دو گروه شش نفری دیگر اجماع دارند.
البته برخی به جای حسن‌بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضاله بن ایوب اَزْدی یا عثمان بن عیسی رواسی را در این دسته جای داده‌اند [۲۵] (اصحاب اجماع).

۲ – سابقه حدیثی حسن بن محبوب

به نوشته مامقانی [۲۶] و برخی از فقها، از جمله شهید ثانی و محقق سبزواری، بر آن بوده‌اند که وی همانند محمد بن ابی عمیر جز از راویان ثقه، ارسال حدیث و حذف واسطه نمی کند، و این بالاترین درجه اعتماد به راوی است. [۲۷]
نام او در طریق قریب به سه هزار حدیث از کتب اربعه شیعه دیده می شود. [۲۸][۲۹][۳۰][۳۱]
این روایات، به ترتیب فراوانی، درباره اصول عقاید اسلامی و معارف شیعی (توحید، نبوت و انبیاء، امامت، آخرت و…)، اخلاق و آداب زندگی (مکارم اخلاق، آداب معاشرت و مسکن و غذا خوردن و…)، احکام عبادات (نماز، حج، روزه و…)، احکام معاملات (بیع، رهن، عتق و…) و موضوعات متنوع دیگرند. [۳۲]
مقایسه این موضوعات با عناوین کتابهای او نشان میدهد که همه یا دست کم بیش‌تر این احادیث، از کتابهای او نقل شده‌اند.

۵ – حسن‌بن محبوب از دیدگاه مرحوم خوئی

طبق بررسی محقق خویی [۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]، او علاوه بر چند حدیث که بی واسطه از امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام روایت کرده، از ۱۸۸ راوی حدیث شنیده است که شصت تن از آنان از اصحاب امام صادق علیه‌السلام بوده‌اند. [۳۷]
بیشترین روایات او، از علی بن رئاب، ابو ایوب ابراهیم بن زیاد خزّاز و عبد الله بن سنان (هر سه از اصحاب امام صادق علیه‌السلام) و هشام بن سالم و علاء بن رزین (از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام) بوده است. [۳۸][۳۹]
وی همچنین از هشت تن از اصحاب اجماع روایت کرده است. [۴۰][۴۱]

۶ – تأمل موجود در مورد حسن‌بن محبوب

۶.۱ – شبهه کشّی در مورد حسن‌بن محبوب

شبهه معاصر نبودن حسن‌بن محبوب با یکی از مشایخ حدیثی او، سبب شده است روایات او از آن شخص محل تأمل قرار گیرد.
کشّی [۴۲] از نصر بن صباح نقل کرده است که اصحاب ما به روایت ابن‌محبوب از ابن ابی حمزه، بد بین بودند [۴۳] که ظاهراً منظورش علی بن ابی حمزه بطائنی است [۴۴] مازندرانی حائری روایت حسن از ابن ابی حمزه بطائنی را، که واقفی و معاند امام رضا بوده، مردود شمرده است. [۴۵]

۶.۲ – احتمالات موجود در شبهه کشّی

محققان رجالی معاصر در نقل کشّی احتمال اشتباه داده و با توجه به برخی شواهد، آن شخص را ابوحمزه ثُمالی دانسته‌اند [۴۶] [۴۷].
نجاشی [۴۸][۴۹] درباره احمد بن محمد بن عیسی اشعری نوشته است که او از ابن‌محبوب روایت نمی کرد، چون اصحاب ما به ابن‌محبوب درباره روایت او از ابو حمزه ثمالی بدگمان بودند، اما بعداً توبه کرد و از حرفش برگشت.
هر چند شوشتری [۵۰] بر آن است که ممکن است تصحیفی در سن حسن‌بن محبوب رخ داده باشد که در این صورت ابن‌محبوب از اتهام فوق مبراست.
در این میان، مدرسی طباطبائی [۵۱] احتمال داده است که او کتابهای ابوحمزه را با واسطه یا به روش وجاده نقل کرده باشد. [۵۲]

۶.۳ – مشابه اشکال کشّی در روایات ابن‌محبوب

مشابه همین اشکال درباره روایات ابن‌محبوب از رجال هم طبقه ابوحمزه ثمالی [۵۳] و روایت بی واسطه او از امام صادق علیه‌السلام [۵۴][۵۵] نیز صادق است [۵۶].
هر چند محقق خویی [۵۷] در مورد اخیر معتقد است که این روایات با واسطه ابوولّاد [۵۸][۵۹] نقل شده است.

۷ – کسانی که از ابن‌محبوب روایت کرده‌اند
تعداد کسانی که از حسن‌بن محبوب روایت کرده‌اند فراوان است. [۶۰][۶۱]
بیشترین احادیث او را، به ترتیب، این اشخاص روایت کرده‌اند: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، سهل بن زیاد آدمی، ابراهیم بن هاشم قمی، عبد العظیم حسنی، احمد بن محمد بن خالد برقی و فضل بن شاذان نیشابوری. [۶۲][۶۳]

۸ – نکته جالب در روایات حسن‌بن محبوب

در میان روایات او، توجه فراوان به فقه و نقل روایاتِ راجع به امامت، به ویژه امامت امام رضا علیه‌السلام [۶۴] [۶۵] ، جالب توجه است.
همچنین توجه به معیار های نقد حدیث و مستندات روایی احکام [۶۶] و پیش گامی او در پرداختن به رجال حدیث با تألیف المشیخه [۶۷]، در خور دقت است.

۹ – احاطه حسن‌بن محبوب به مسائل فقهی

عمده روایات او ــ که در موضوعات فقهی (به ‌ویژه مباحث حدود، دیات و قصاص، نکاح و طلاق، نماز و حج) و رفع تعارض میان مستندات حدیثی احکام است ــ از احاطه او به دانش و مسائل فقه حکایت دارد.
فقیه نامدار شیعه، محقق حلّی، آنجا که در فقه استدلالی و مقارَن، از میان اقوال فقهای امامیه به سخن چند تن بسنده کرده، نام پنج فقیه و پیشتر از همه نام حسن‌بن محبوب را برده و آنان را مشهور به فضل و معروف به تقدم در (نقد) اخبار و صحت انتخاب و جودت حکم و نظر معرفی کرده است. [۶۸]

۱۰ – تألیفات حسن‌بن محبوب

حسن‌بن محبوب را از مؤلفان بزرگ مصنفات روایی شمرده‌اند. [۶۹]
شیخ طوسی در فهرست [۷۰]، وی را دارای کتابهای بسیار دانسته و از این کتابهای او نام برده است: المشیخه، الحدود، الدیات، الفرائض [۷۱]، النکاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح. [۷۲]
ابن ندیم [۷۳] برخی از این آثار را نام برده و التفسیر را نیز بدانها افزوده و ابن شهرآشوب [۷۴]، علاوه براینها، از معرفه رواه الأخبار یاد کرده است.

۱۰.۱ – برخود نجاشی با تالیفات ابن‌محبوب

شگفت اینکه فهرست نویس و رجالی متبحر، نجاشی، با آن‌که نام حسن‌بن محبوب را چندین‌بار در ذیل نام مصنفان دیگر آورده و حتی برخی از آثار او را در آنجاها نام برده [۷۵][۷۶]، نام وی را مستقلاً نیاورده است.
شوشتری [۷۷] ، با توجه به قرائن، احتمال داده است که نجاشی نام وی را آورده، اما از نسخه موجود افتاده است.

۱۰.۲ – معروف ترین کتاب ابن‌محبوب

معروف ترین کتاب ابن‌محبوب، «المشیخه» است که در زمان حضور امامان در اصول شیعه، مشهورتر از کتاب مُزنی (متوفی ۲۴۶، مؤلف المختصر و از نامورترین فقیهان شافعی) و امثال آن دانسته شده است. [۷۸]
این کتاب، که شرح مشایخ حدیثی و روایات آنان بوده است، از قدیم ترین آثار در علم فقه و رجال در میان شیعه محسوب می شود. [۷۹]
المشیخه را داود بن کوره قمی، از مشایخ حدیثی کلینی، طبق موضوعات فقهی [۸۰] تبویب کرده و احمد بن حسین بن عبد الملک، از راویان معتمد، آن را براساس نام راویان، تنظیم نموده است. [۸۱][۸۲]
همچنین شهید ثانی منتخبی از آن را در قالب حدود هزار حدیث فراهم آورده [۸۳] که گویای گستردگی و اهمیت کتاب است.
اما نه تنها کتاب مذکور بلکه هیچ یک از کتابهای حسن‌بن محبوب در دست نیستند.
با توجه به طریق شیخ طوسی [۸۴] به کتاب المشیخه و نیز نقل او از آن در کتابهای حدیثی خویش [۸۵][۸۶][۸۷][۸۸]، احتمالاً کتاب مذکور تا قرن پنجم موجود بوده و از طریق او به قطب راوندی [۸۹] رسیده است.
ابن ادریس حلّی در کتاب السرائر، بخش مستطرفات [۹۰]، گزیده‌ای از المشیخه را آورده است.
منتخب شهید ثانی از آن [۹۱] ، شاهدی بر وجود این کتاب تا قرن دهم است.

۱۰.۳ – نحوه جبران فقدان کتب ابن‌محبوب

با توجه به این که هیچ یک از کتابهای حسن‌بن محبوب در دست نیستند، اما به هر حال، اگر محتوای کتابهای او را مرویاتش بدانیم ــ که اغلب در کتابهای چهارگانه حدیثی شیعه و جز آن آمده‌اندــ می توان آثار از دست رفته را تا حدی بازسازی کرد.
بررسی تفاوت معنادار حجم روایات او در کتابهای حدیثی با موضوعاتی که متحد با عناوین کتابهای اوست، به‌ویژه حدود و نکاح و طلاق، این امر را موجه می سازد. [۹۲]

۱۱ – ابن‌محبوب و انتقال احادیث گذشتگان

حسن‌بن محبوب، علاوه بر تألیف، نقش عمده‌ای در انتقال آثار حدیثی گذشتگان خویش نیز داشته است، چنان‌که شیخ طوسی در فهرست [۹۳][۹۴] و نجاشی [۹۵][۹۶][۹۷][۹۸][۹۹] نام او را در طریق روایت بیش از چهل اصل و کتاب ذکر کرده‌اند.
بیش‌تر موارد مذکور برگرفته از فهرست ابن بطّه قمی است و او نیز غالباٌ به واسطه احمد بن محمد بن عیسی اشعری از ابن ‌محبوب روایت کرده است. [۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸][۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲]

۱۲ – سال وفات حسن بن محبوب

حسن‌بن محبوب در اواخر سال ۲۲۴، در ۷۵ سالگی، و به احتمال بیش‌تر در ۹۵ سالگی، وفات یافت؛ زیرا گرچه کشّی [۱۱۳] عمر او را به هنگام وفات «خمس و سبعین» دانسته است، اما به دلیل روایات وی از درگذشتگانِ پیش از سال ۱۴۹، احتمال بسیار دارد که تصحیفی رخ داده و عبارتِ صحیح، «خمس و تسعین» باشد [۱۱۴].
کسانی که وی را در میان سالی دیده‌اند، او را بسیار خونگرم، با قدی متوسط و صورتی سبزه که فقط بر چانه‌اش ریش داشت و از پای راست می لنگید، وصف کرده‌اند. [۱۱۵]
از نسل او، دو پسر به نامهای محمد و هارون ــ هر دو از اصحاب امام جواد علیه‌السلام [۱۱۶][۱۱۷] ــ و از نوه او جعفربن محمد [۱۱۸] در میان راویان حدیث یاد شده است.

منابع :

(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) ابن‌ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
(۳) ابن‌بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
(۴) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۵) ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
(۶) ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
(۷) لسان العرب، ابن‌منظور.
(۸) ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۹) الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه یین حوزه علمیه قم.
(۱۰) محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۱) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، المعروف بالفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۲) احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
(۱۳) محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
(۱۴) محمدبن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۱۵) ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
(۱۶) قاموس الرجال، شوشتری.
(۱۷) فضل‌بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
(۱۸) محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۹) محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۰) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
(۲۱) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۲۲) محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبه، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۲۳) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامه الحلّی، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
(۲۴) عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۵) عبدالهادی فضلی، دروس فی فقه الامامیه، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۲۶) سعیدبن هبهاللّه قطب‌راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.
(۲۷) عنایهاللّه قهپائی، مجمع الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۲۸) محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
(۲۹) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
(۳۰) ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۳۱) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶.
(۳۲) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
(۳۳) محمدباقربن محمد تقی مجلسی، الوجیزه فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۳۴) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج ۱، قم ۱۳۶۴ ش.
(۳۵) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۳۶) Hossein Modarressi Tabataba’i, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature, vol۱, Oxford ۲۰۰۳. (حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.)

پی نوشت ها:

۱.  محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، ج ۲۱، ص ۶۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲. محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۷۲، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
۳. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۴. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۵. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۶. احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۱۱۸، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
۷. احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۱۲۶، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
۸. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۹. لسان العرب، ابن‌منظور، ج۳، ص۱۹۴، ذیل ماده «زرد» و «سرد».
۱۰. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۱. سبأ/سوره۳۴، آیه۱۱.
۱۲. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۵، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۳. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۵، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۴. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۵. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۶. ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، ص۷۷، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
۱۷. حسن‌بن یوسف علامه حلّی، رجال العلامه الحلّی، ص۳۷، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۱/۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
۱۸. محمدباقربن محمد تقی مجلسی، الوجیزه فی الرجال، ص۵۹، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش.
۱۹. احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۱۲۶، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
۲۰. محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۴۷، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
۲۱. ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
۲۲. محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۷۲، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
۲۳. ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
۲۴. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۵۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۵. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۵۶، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۲۶. عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۰، ص۳۶۰، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
۲۷. عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲۰، ص۳۶۰، پانویس ۱ـ۲، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
۲۸. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۲۹. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۳۲ـ۳۷۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۰. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۱. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۳۷ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۲. محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۲۱۲۲۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳۳. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۲ـ۹۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۴. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۳۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۵. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹ـ۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۶. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۳۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۷. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۳۸. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۳۳ـ۳۷۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۳۹. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۳۷ـ۲۸۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۴۰. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۲ـ۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۴۱. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۱۹ـ۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۴۲. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۵، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۴۳. ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، ص۳۰۶، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
۴۴. عنایهاللّه قهپائی، مجمع الرجال، ج۲، ص۱۴۴، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۴۵. محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال‌الرجال، ج۲، ص۴۴۹، قم ۱۴۱۶.
۴۶. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۴۷. شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۴۹ـ۳۵۰.
۴۸. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۸۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴۹. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۱۲، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۵۰. شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۵۰.
۵۱. حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، ج ۱، ص ۳۷۷، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
۵۲. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۰۵، پانویس ۱، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۵۳. ابن‌بابویه، کتاب الخصال، ج۲، ص۳۹۷، از محمدبن اسحاق مدنی، متوفی ۱۵۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
۵۴. الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، ص۲۳۱، چاپ علی اکبر غفاری، قم:جامعه یین حوزه علمیه قم.
۵۵. محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱۰، ص۱۷۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵۶. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۵۷. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۵۸. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۳۶۴، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
۵۹. ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۱۳۸۱۳۹، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
۶۰. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۶۱. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۶۲. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۹۴، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۶۳. ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۳، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
۶۴. محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۵، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۶۵. محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبه، ص۶۸، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
۶۶. محمدبن حسن حرّعاملی، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج۲۷، ص۱۰۷۱۰۸، قم ۱۴۰۹۱۴۱۲.
۶۷. عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، ص۳۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۶۸. جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۳، قم ۱۳۶۴ ش.
۶۹. محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم، ج۲، ص۸۶، المعروف بالفوائد الرجالیه، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
۷۰. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶۹۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۷۱. ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش، که الفرائض و الحدود و الدیات را نام یک کتاب دانسته است.
۷۲. ابن‌شهرآشوب، کتاب معالم‌العلماء، ص۶۹، المُزاح یا المزاج، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
۷۳. ابن‌ندیم، کتاب الفهرست، ص۲۷۶، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش.
۷۴. ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، ص۶۹، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳.
۷۵. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۷۶. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۷۷. شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۴۹.
۷۸. فضل‌بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج۲، ص۲۵۸، قم ۱۴۱۷.
۷۹. عبدالهادی فضلی، اصول علم الرجال، ص۳۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۸۰. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۸۱. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۸۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۸۲. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۶۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۸۳. محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، ج ۲۱، ص ۶۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۴. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۹۶۹۷، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۸۵. محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۱، ص۱۲۱، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۶. محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۶، ص۱۶۰، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸۷. محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۱، ص۱۰۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۸۸. محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج۳، ص۶، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۵۱۳۷۶/ ۱۹۵۶۱۹۵۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۸۹. سعیدبن هبهاللّه قطب‌راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۷، قم ۱۴۰۹.
۹۰. ابن‌ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۵۸۹ـ۶۰۰، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
۹۱. محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص ۸۷، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
۹۲. محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواه و ازاحه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج۱، ص۲۲۱۲۲۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۹۳. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۵۹۱۶۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۹۴. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۶۴ـ۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۹۵. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۳۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۹۶. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۹۷. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۹۸. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۳۵۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۹۹. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۴۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۰. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۳۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۱. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۴۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۲. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۳. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۳۵۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۴. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۴۴۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۵. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۵۹۱۶۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۰۶. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۶۴ـ۱۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۰۷. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۲۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۸. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۲۷، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۰۹. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۱۵۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۱۰. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۲۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۱. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۴۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۲. محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۱۲۸، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
۱۱۳. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۱۴. شوشتری، قاموس الرجال، ج ۳، ص ۳۵۰.
۱۱۵. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
۱۱۶. احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۴۳۸۴۳۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۱۱۷. محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۴۰۸، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱، چاپ افست قم.
۱۱۸. محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفهالرجال، ص۵۸۴، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.

منبع:
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن محبوب»، شماره۶۱۶۰.