جلوه‌های تربیتی حضرت زهرا(علیهاالسلام) درباره فرزندانش

آغاز پرورش اخلاقی کودک

کودک از زمانی که پا به عرصه وجود می‌گذارد، روح او چون لوحی سفید آمادگی پذیرش هر نقشی را دارد و اولین نقاشی که شخصیت او را جزء به جزء ترسیم می‌کند، مادر است. آنچه از کودکی بر ضمیر شخص نقش می‌بندد، در مراحل بعدی زندگی او آثار مهمی از خود بر جای می‌گذارد. در روایتی آمده است:

مادری نزد دانشمندی رفت و گفت: فرزندم چهار ساله است، از چه زمانی باید تربیت او را شروع کنم؟ مرد دانشمند جواب داد: اگر تا کنون تربیت او را آغاز نکرده‌ای، عمر او را بیهوده تلف ساخته ای؛ زیرا از موقعی که اولین تبسم بر لب‌های طفل ظاهر می‌گردد، زمان تربیت او آغاز می‌شود.

حضرت زهرا(علیهاالسلام) از آغازین لحظات زندگی فرزندانش، آنها را بزرگ و گرامی داشت و در صدد تربیت آنها برآمد.

مقدمه

اولین مکان مقدسی که انسان در بدو تولد در آن پرورش روحی و جسمی می‌یابد، محیط خانه و خانواده است و بی‌گمان سرنوشت هر انسانی ریشه در روحیات و خصلت‌های کسانی دارد که در دوران طفولیت و خردسالی، نزدیکترین انسان‌ها به او بودند. رفتار پدر و مادر هر گونه که باشد، برای کودکان که از هر نوع رشد عقلی بی‌بهره اند، الگویی مؤثر خواهد بود تا بتوانند نیکی‌ها و پلیدی‌ها را بشناسند. ازاین رو، نقش سازنده پدر و مادر و به ویژه مادر، در تعیین سرنوشت فرزندان، بسیار درخور توجه است.

دامن پدر و مادر، محیط مناسبی جهت پرورش بذر سعادت و یا شقاوت در دل فرزندان است، چرا که: «کودکان با علاقه و پیوندی که با اولیای خود دارند، آنها را نمونه و سرمشق خود قرار می‌دهند و می‌کوشند رفتارشان را با افعال آنها انطباق دهند».

اسلام، شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می‌داند. تمام حرکات و سکنات و کردار و گفتار پدر و مادر بر روح حساس و لطیف فرزند تأثیر می‌گذارد. هر فرزندی نماینده چگونگی سلوک و رفتار پدر و مادرش است. پدر و مادر وظیفه دارند که با کمال دقت، مراقب آینده کودکانشان باشند و مواظب باشند طفل بی‌گناه که نهادش بر خوبی آفریده شده است، فاسد و بدبخت نگردد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «ادّبوا اولادکم فإنکم مسئولون؛ فرزندان خود را تربیت کنید، چه در برابر آنان مسئولیت بزرگی دارید».

با کمی دقت به سیره ائمه(علیهم السلام) که الگوهای بی‌نظیر در تکامل زندگی بشر هستند، درمی‌یابیم که هر یک از آن بزرگواران، با ظرافت و حساسیت و دقت نظر، مسائل تربیتی فرزندان به ویژه پرورش روح و شخصیت آنها را پی می‌گرفتند.

بی‌شک توفیق بی‌مانندی که این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا(علیهاالسلام)، به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت کودکان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود که اسلام درباره انسان ارائه کرده است و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه(علیهاالسلام) بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است.

حضرت زهرا(علیهاالسلام) که خود، تربیت یافته دامان وحی بود، به خوبی می‌دانست که در تربیت اسلامی از چگونگی شیر دادن به کودک و نگاه‌های محبت آمیز مادر و بوسه زدن بر لب‌های معصوم کودکان گرفته تا تمام حرکات و اعمال و گفتارش، بر روحیه حساس آنها تأثیر می‌گذارد.

او می‌دانست که باید امامانی چون حسن و حسین(علیهماالسلام) و شیر زنانی چون زینب(سلام الله علیها) و ام کلثوم را تربیت کند و نمونه‌هایی را به جامعه تحویل دهد که آیینه و معرف حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه گر باشد و انسان‌های کمال یافته‌ای که از این مکتب اعجازآمیز بیرون می‌آیند، به خوبی می‌توانند روح پرعظمت و نیروی وصف ناپذیر وجودی حضرت زهرا(علیهاالسلام) را نشان دهند؛ وجود مطهر و روح بی‌آلایشی که نسلی پاک را به تاریخ هدیه کرد و در حقیقت، مادر روزگار همچو آن را به خود ندیده و نخواهد دید و بر ماست که با به کار بستن شیوه‌های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین کنیم.

تأثیر شخصیت معنوی مادر بر کودک (وراثت)

مجموعه خصلت‌های روحی و روانی مادر، عامل مؤثری در تکوین شخصیت کودک است. طینت پاک و الهی مادر بر وجود فرزندان چنان اثر می‌گذارد که زمینه الهی شدن آنها را فراهم می‌سازد.

برتری و شایستگی‌های روحی و روانی حضرت زهرا(علیهاالسلام) عامل مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودکان بزرگوارش بود، چنان که در زیارت حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) می‌خوانیم:

اشهد انک نورا فی الاصلاب الشامخه و الارحام المطهره لم تنجسک الجاهلیه بانجاسها.

شهادت می‌دهم که نوری بودی در صلب مردان بزرگ و در رحم زنانی پاک که هرگز آلوده به ناپاکی‌های جاهلیت نگردید.

شخصیت عظیمی چون امام حسین(علیه السلام) نیز از دامان پاک و سرشت الهی‌ای، چون زهرای مرضیه مقدور و ممکن شده است.

بنابراین، هر مادری که می‌خواهد فرزندانی باایمان و خداشناس داشته باشد، شایسته است که در ابتدا بر ایمان و تقوای خود بیفزاید تا بتواند فرزندانی پاک و خداپرست را پرورش دهد.

تأثیر نام نیکو بر شخصیت فرزند

نام گذاری، برای طفل اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا اولین چیزی که در فهم لطیف و حساس کودک راه پیدا می‌کند، نام و شهرت اوست و اینکه این نام حامل چه بار فرهنگی و معنایی است، تأثیر شگرفی بر روح و روان او دارد، بدین جهت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)، یکی از حقوقی را که فرزندان بر عهده پدر دارند، نام نیکو و پسندیده می‌شمارد و می‌فرماید:

«حق الولد علی الوالد انّ یحسن اسمه؛ تعیین نام مناسب، حقی است که فرزند بر ذمه پدر خود دارد».

حضرت زهرا(علیهاالسلام) با هم فکری و همیاری پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و علی(علیه السلام) زیباترین نام‌ها را برای فرزندانش انتخاب کرد و حقی که بر عهده داشت به بهترین شکل ممکن ادا کرد تا زمینه‌ای برای پرورش هر چه بهتر روح و روان فرزندانش به وجود آید.

رفتار و اخلاق عملی

با پند و اندرز نمی‌توان صحت و درستی صفات اخلاقی‌ای را که رعایت نمی‌شود، به دیگران اثبات کرد و آموخت. کسی که می‌خواهد دیگری را تربیت کند، باید در عمل، به آنچه می‌گوید پای بند باشد. مادری که به تربیت فرزند خود علاقه مند است، باید خود، دارای فضایل اخلاقی باشد و همواره رفتار صحیح را رعایت کند تا فرزندانش با آسودگی خاطر، در عمل از او الگو گیرند.

حضرت زهرا(علیهاالسلام) با عمل به آنچه می‌فرمود، فرزندانش را با اخلاق و رفتار اسلامی آشنا می‌ساخت، چنان که امام حسن(علیه السلام) می‌فرماید:

مادرم، فاطمه(علیها السلام) را دیدم که شب جمعه در محراب خویش به عبادت ایستاده بود و پیوسته در رکوع و سجود بود تا اینکه سپیده صبح بردمید و از او می‌شنیدم که برای مردان و زنان مؤمن دعا می‌کرد و نامشان را بر زبان جاری می‌ساخت و بر ایشان بسیار دعا می‌کرد، ولی برای خویش هیچ دعا نمی‌کرد، من به او گفتم:‌ای مادر! چرا همان گونه که برای دیگران دعا می‌کنی، برای خود دعا نمی‌کنی، فرمود: یا بنیّ! الجّار ثم الدّار؛‌ای پسرکم! نخست باید همسایگان را دریافت، آن گاه به خانه پرداخت.

حضرت نصیحتی را به فرزندش آموخت که از شب تا به صبح به آن عمل کرده بود و چنین پند و اندرزی است که اثر می‌گذارد و تربیت می‌کند.

پرورش شخصیت توحیدی

پدران و مادران مکلفند تا فرزندان خویش را با روحیه خداپرستی آشنا سازند و شوق عبادت و تقرب به خالق بی‌همتا را در آنان پرورش دهند.

کودکانی که از نخستین روزهای حیات خویش، با ایمان به خدا تربیت می‌شوند، اراده‌ای قوی و روانی نیرومند دارند. از همان دوران کودکی، رشید و باشهامت هستند و نتایج درخشان ایمان، از خلال گفتار و رفتارشان به خوبی مشهود است.

از اساسی‌ترین مسائلی که بزرگ بانوی اسلام، در منطق رفتاری خود در تربیت کودکانش بر آن تأکید می‌ورزید، توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی در فرزندانش بود.

آن یگانه مربی روزگار چنان شوق بندگی و عبودیت و خضوع در برابر معبود را در دل و جان فرزندانش تقویت می‌کرد که آنان بهترین کارها و بالاترین لذت‌ها و زیباترین دقایق را لحظات عبادت و تقرب به خدا می‌دانستند.

حضرت زهرا(علیهاالسلام) روحیه تعبد و بندگی را از کودکی به فرزندانش می‌آموخت و آنها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا می‌ساخت، به گونه‌ای که حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن وادار می‌کرد.

… حضرت در روز بچه‌ها را می‌خوابانید تا کاملاً استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می‌داد تا بدین گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوب تری از نظر جسمی و روحی برای شب زنده داری داشته باشند. او به حدی در این کار جدی و قاطع بود که نمی‌گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می‌فرمود: «محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند».

گویا فاطمه(علیهاالسلام) می‌خواهد از دوران کودکی در قلب پاک فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا کند و محبوب راستین را به آنان نشان بدهد تا در جوانی جذب جلوه‌های دروغین نشوند. این روش تربیتی فاطمه(علیهاالسلام)، به عنوان یک سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا، در گفتار امامان معصوم(علیهم السلام) نیز به چشم می‌خورد.

پرورش شخصیت عاطفی
بوسیدن و ملاطفت با کودکان

یکی از مهمترین نیازهای هر کودک برخورداری از عواطف پاک و مهر و محبت خانواده و خویشاوندان و والدین است. هنگامی که کودک از زلال محبت خانواده سیراب شد و عطش محبت و توجه عاطفی او برطرف گردید، با روانی آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماع می‌گذارد تا همگان از برکات وجود او بهره‌مند شوند. یکی از راه‌های پرورش شخصیت عاطفی کودک، ابراز محبت و از جمله بوسیدن است.

بوسه‌های مکرر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بر رخسار و دست و بازوی فاطمه(علیهاالسلام) نشانه‌ای از ابراز علاقه آن حضرت به فرزندش بود. آن حضرت به محبت کردن و توجه به کودکان بسیار اهمیت می‌داد، چنان که: روزی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) امام حسن(علیه السلام) را می‌بوسید و نوازش می‌کرد، اقرع بن حابس عرض کرد: من ده فرزند دارم، ولی تا به حال هیچ یک از آنان را نبوسیده ام. پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) غضبناک شد و فرمود: اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه کنم؟ هر کس نسبت به اطفال ترحم نکند و احترام بزرگ سالان را نگه ندارد، از ما نیست.

حضرت زهرا(علیهاالسلام) نیز که تربیت یافته چنین مکتبی بود، با بوسیدن مکرر فرزندان خود، شخصیت عاطفی آنها را پرورش می‌داد.

پرورش روحیه ایثار

مقدم داشتن دیگران بر خود، اصلی بسیار ارزشمند و انسانی است که هر کس، نمی‌تواند دارنده آن باشد. حضرت زهرا(علیهاالسلام) فرزندانش را با چنین روحیه‌ای پرورش داده بود.

آنجا که پس از یک روز گرسنگی، وقت افطار، در به صدا در می‌آید و گرسنه بی‌سرپرستی درخواست طعام می‌کند، پس از آن که حضرت علی و فاطمه(علیهماالسلام) طعامشان را که قرص نانی بود تقدیم آن فقیر می‌کنند، فرزندان آنها نیز که پرورش یافته چنین پدر و مادری هستند، دیگران را بر خود مقدم می‌شمارند و قرص نان خود را به فقیر می‌دهند و این عمل تا سه شب تکرار می‌شود و نتیجه این روحیه ایثار و از خود گذشتگی، آن می‌شود که فرزندان بزرگوار آن حضرت تمام هستی خود را برای پیشرفت و تکامل انسانیت فدا می‌کنند.

بازی با کودکان، روش مؤثر در تربیت

بازی، شیوه‌ای است که تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه فرزند به جای می‌گذارد، خلاقیت او را شکوفا و عواطف کودکانه او را از محبت سیراب می‌سازد. بازی کودکانه مادر با فرزندان، رشد جسمی و فکری کودک را سرعت می‌بخشد و احساسات پاک مادری را به او منتقل می‌کند، نشاط، شادابی، خلاقیت، ابتکار و نوآوری و اعتماد به نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته کودک فراهم می‌آورد.

حضرت فاطمه(علیهاالسلام) از همان دوران کودکی با فرزندانش هم بازی می‌شد و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی، نوع الفاظ و حرکات مادر سرمشق کودک قرار می‌گیرد، بنابراین باید از کلمات و جملات مناسبی استفاده کرد. افزون بر این باید در قالب بازی و شوخی، شخصیت کودک را تقویت ساخت و او را به داشتن نیکی‌ها و ارزش‌های اکتسابی تشویق و راهنمایی کرد.

نقل شده است حضرت با فرزندش امام حسن مجتبی(علیه السلام) بازی می‌کرد و او را بالا می‌انداخت و می‌فرمود: « پسرم حسن، مانند پدرت باش، ریسمان ظلم را از حق بر کن، خدایی را بپرست که صاحب نعمت‌های متعدد است و هیچ گاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مکن».

همچنین نقل شده است که وقتی فرزندش حسین(علیه السلام) را بازی می‌داد، این گونه می‌فرمود: «انت شبیه بأبی لست شبیه بعلی؛ تو به پدر من (پیامبر) شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری».

دعا برای سلامتی فرزندان

از وظایف والدین، دقت در سلامت جسم فرزندان است. حضرت فاطمه زهرا(علیهاالسلام) به عنوان الگو و مادر نمونه، با حساسیت بالایی این مسئله را پی گیری می‌کرد و چنان چه فرزندانش بیمار می‌شدند، با توکل به خدا و دعا به درگاه او برای آنها طلب سلامتی می‌کرد.

همان گونه که ابن عباس می‌گوید:

حسنین بیمار شدند، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با جمعی از یاران به عیادتشان آمد و به علی(علیه السلام) گفتند:‌ ای ابوالحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی، علی(علیه السلام) و فاطمه و فضه خادمه نذر کردند که اگر آنها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند.

ارتباط علمی حضرت زهرا با فرزندان

حضرت مجتبی(علیه السلام) در پنج سالگی هر روز به مسجد می‌رفت و از کلمات و مواعظی که پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجد بیان می‌فرمود، همه آنچه را به ذهن مبارک خود می‌سپرد، به خانه می‌آمد(و به اقتضای ادای حق علم که نشر است) برای مادر بزرگوار خود حرف به حرف بیان می‌کرد و چون امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به خانه تشریف می‌آورد، حضرت صدیقه طاهره(علیهاالسلام) آنها را برای آن جناب بازگو می‌کرد. روزی حضرت علی(علیه السلام) پرسید:‌ ای فاطمه! تو به مسجد حاضر نبودی از کجا این کلمات را فهمیدی؟ گفت: فرزندم حسن هر روز آنچه پدر بزرگوارم بر منبر می‌گوید، بی‌کم وکاست به همان ترتیب برایم بیان می‌کند.

چنان که گفتیم، فاطمه زهرا(علیهاالسلام) با کودکان خود گفت‌وگوهای علمی داشت و آنان را به بیان نطق علمی تشویق می‌کرد و این کار مادر افزون بر انس امام حسن مجتبی(علیه السلام) با مسجد، سبب می‌شد که وی با شوق و اشتیاق همه مواعظ و کلمات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را به ذهن بسپارد.

منبع: مجله گنجینه؛ مهر ۱۳۸۴؛ شماره ۵۴