جغرافیای سیاسی و عوامل جمعیتی عراق

اشاره:

جدول جمعیتی عراق

به گواه تاریخ،

کردها در اصل، بخشی از اقوام آریایی هستند که در کوهستان های غربی ایران، عراق و ترکیه و بخش کوچکی از سوریه ی شمالی زندگی می کنند.و آنها تیره ای از نژادهای قدیم ایران اند که از چندین قرن پیش، در کوه های زاگرس مسکن گزیده اند. بعد از ساسانیان که ایران به چنگ اعراب افتاد، کردها از آنان اطاعت نکرده و به کوهستان های غرب رفتند که منطقه ای صعب العبور بود و آن را به صورت پناهگاه خوبی برای خود درآوردند… کشور عراق، ریشه دارترین مشکل را در رابطه با کردها دارد؛ چرا که کردها، سالیان درازی برای احراز خودمختاری با حکومت های وقت دشمنی داشته اند. (۳)
و آنکه بیش از همه از این عداوت و دشمنی سود برد، استعمار انگلستان بود. با فروپاشی شوروی، ترس از اتحاد ترکیه، آذربایجان ایران، انگلستان را واداشت از جامعه کرد به عنوان ابزار اعمال سیاست خویش استفاده کند. پراکندگی کردها در سه کشور ایران، عراق و ترکیه، می توانست مانع بسیار مهمی برای استقرار چنین اتحادی باشد.
کردهای عراق، ترکیه و ایران از نظر وضع استقرار، نسبت به حکومت های مرکزی حالتی حاشیه ای و پیرامونی دارند. این حالت سبب شده است تا این حکومت ها، در گذشته به دلیل دوری و کوهستانی بودن این مناطق، نه تنها نتوانند تابعیت سیاسی آنها را به دست بیاورند، بلکه برای استقرار سلطه نیز دچار مشکل باشند. کردهای شمال عراق تحت تاثیر انشعابات خویشاوندی شاخه شاخه نشده اند و این ارتباط خویشاوندی است که در مناطق کردنشین بر آنها حکومت دارد. (۴)
اما دلیل اصلی این همگرایی چه می تواند باشد. شواهد نشان دهد که:
علاوه بر هم زبانی و هم کیشی، کردها خود را قربانی تقسیم نادرست استعمار انگلیس می دانند… در مقابل این عوامل همگرایی، عوامل بسیار زیادی نیز در جهت واگرایی کردها نسبت به حکومت های مرکزی کمک کرده است، از جمله: زبان، فرهنگ، اقتصاد، فراهم نبودن زمینه مناسب جهت مشارکت کردها در اداره کشور و سرنوشت سیاسی آن، عدم وجود شبکه های ارتباطی، وضعیت بد معیشتی و اقتصادی به دلیل سرمایه گذاری حکومت های وقت و بخش های مختلف، و بالاخره ریشه های تاریخی، (۵) به طور کلی باید گفت این کشور، فاقد یک انسجام ملی و همبستگی نژادی و قومی و مذهبی است و بنابراین، حس منافع مشترک ملی در آنها قدری ضعیف است. گر چه حضور آمریکا در یک سال گذشته و وجود دشمنی مشترک، در تقویت این حس ملی موثر بوده است. به هر حال، با توجه به وضعیت کنونی عراق و عدم تثبیت حاکمیتی مقتدر در این کشور، همچنین پافشاری مردم در برقراری حکوکتی دموکراتیک، استقرار یک دولت دایمی در آینده، تا حد بسیاری تحت تاثیر بافت اجتماعی این کشور و عوامل جمعیتی آن خواهد بود.

شبکه های ارتباطی

عراق سه بندر بصره، ام القصر و خاوه دارد:
الف) بندر بصره، در شمال اروند رود و در ۱۲۰ کیلومتری خلیج فارس واقع شده است و تنها راه دسترسی به آن، اروندرود می باشد.
ب) بندر ام القصر در کنار خور ام القصر که خوری پر از جزر و مد است، واقع شده است. راه دسترسی به بندر مذکور نیز خور عبدالله و خور شطنه می باشد که آبهای آن، میان عراق و کویت مشترک است. به عبارت دیگر، جزایر وربه و بومیان کویت، مشرف بر بندر ام القصر می باشند. به همین جهت، عراق اظهار می داشت به راحتی نمی تواند به آبهای خلیج فارس دسترسی داشته باشد، مگر اینکه دو جزیره ی وربه و بومیان را تصرف کند. همچنین راه ها دسترسی به بنادر مذکور، باریک و نگهداری آنها بسیار پرهزینه است…
ج) سومین بندر عراق، بندر خاوه می باشد که در دهانه اروند رود واقع شده است. این بندر هم برای کشتی رانی مناسب نمی باشد؛ زیرا سواحل دو طرف آن باتلاق و رسوبی است. به همین جهت، عراق ناگزیر بوده که اسکله ی شناوری به صورت جزایر مصنوعی در فاصله نزدیکی با این بندر احداث کند. در این مورد، می توان از اسکله های البکر و الامیه نام برد. (۶)
بندر معروف خاوه بندر صادراتی بوده است که به وسیله ی خط لوله ی پنجاه میلیون تنی، نفت حوزه های رمایله و الزبیر و حتی کرکوک را صادر می نمود. خطوط لوله عمده نفتی عبارت اند از:
۱ . دو خط لوله از منطقه کرکوک به ساحل اسکندورن در ترکیه؛
۲ . خط لوله نفتی کرکوک . رمایله . خاوه؛
۳ . خط لوله نفتی کرکوک به بایناس در سوریه و تریپولی در لبنان؛
۴ . خطوط لوله نفتی بصره به بندر ینبوع در عربستان. (۷)
به نقل از روزنامه شرق (۳ دی ماه ۱۳۸۲) در حال حاضر، حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰روزنامه و نشریه در این کشور منتشر می شود.

جغرافیای سیاسی سیستم اجرایی

با تهاجم گسترده ی آمریکا به این کشور در مارس سال ۲۰۰۳ (۲۱ اسفند ماه ۱۳۸۱) و تصرف آن توسط نیروهای آمریکایی . انگلیسی، دولت صدام حسین سقوط کرد و پس از آن، حکومت عراق به حاکم غیر نظامی آمریکایی، بلر واگذار گردید. گر چه به صورت فرمایشی حکومت انتقالی عراق وامدار حاکمیت عراق شد، ولی در اصل این آمریکا بود که بر عراق حکومت می کرد تا اینکه در مارس سال ۲۰۰۴ (اسفند ماه ۱۳۸۲) و پس از حوادث روز عاشورای کربلا و کاظمین و بمب گذاری های متعدد در نقاط مختلف عراق، مجلس اعلای این کشور پس از ماه ها جدال و بحث و ممنازعه، بالاخره با فدرالی شدن عراق به صورت موقتی موافقت نمود و این کشور، در حال حاضر (در زمان نگارش این نوشتار) شاهد حکومتی فدرالی است که البته موقتی می باشد. به دلیل حوادثی که در یک سال گذشته رخ داده است، هنوز حکومت مقتدری بر عراق حاکم نشده و ناامنی و بی نظمی بر این کشور حاکم است و دولت مرکزی، نتوانسته کنترل کاملی بر تمامی نقاط کشور داشته باشد.

تاثیر شیعیان عراقی بر فرهنگ سیاسی عرب

شمار ۱۲ میلیون نفری شیعیان عراقی، بیشتر از کل جمعیت کشورهای شورای همکاری خلیج فارس است. (برای مقایسه، جمعیت شیعیان لبنان که دومین جامعه بزرگ شیعی عرب را تشکیل می دهد، ۱/۲ میلیون نفر است). این امر جلوه و نفوذی را برای شیعیان عراقی در منطقه تضمین می کند که هیچ جامعه شیعی دیگری دارای آن نیست. شمار شیعیان و نیز جایگاه عراق در جهان عرب، این فرصت منحصر به فرد را در اختیار جامعه ی شیعی این کشور قرار خواهد داد تا نگرش مردم منطقه را شکل داده، حتی به تدریج برداشت رایج از عرب گرایی و نیز کشور عربی را که تحت تاثیر حکومت های موجود پدید آمده است، اصلاح کنند. گذشته از این، هیچ کشور دیگری، حتی ایران، به اندازه عراق ارتباطی تنگاتنگ با تشیع ندارد. جنوب عراق خاستگاه معنوی اصلی تشیع و جایگاه حوادث حماس و غمبار آن در سال های نخستین اسلام است. از اوایل قرن نوزدهم تا اواخر دهه ی۱۹۶۰، شهرهای مقدس عراق مراکز مهم پژوهش و تحصیل علوم دینی برای شیعیان جهان بودند و نقش و نفوذ عراق در رشد فکری و معنوی تشیع درگذر تاریخ انکارناپذیر است؛ هر چند این نقش در چند دهه ای که از حاکمیت رژیم بعث گذشته است خدشه دار و تضعیف شده، وپس از انقلاب ایران تحت الشعاع این کشور قرار گرفته است.
پس از جنگ جهانی اول، شیعیان عراقی به همراه سنیان در فرایند تشکیل دولت ملی در این کشور مشارکت داشتند. تاریخ دهه های نسخت قرن بیستم عراق با مبارزاتی که به رهبری شیعیان برای استقلال از بریتانیا انجام گرفت، پیوندی تنگاتنگ دارد. « انقلاب » ۱۹۲۰ علیه بریتانیا، که از نظر تاریخی مقدم بر تشکیل حکومت عراق به دست ملک فیصل و به جهاتی عامل تسریع آن بود، از سوی قبایل و روحانیان شیعی هدایت می شد. در صف مقدم انقلاب، شخصیت های غیر روحانی شیعه، تجار و شیوخ قبایل حضور داشتند که از سوی روحانیان شیعه حمایت می شدند. این انقلاب، هر چند جنبشی صرفاً شیعی نبود و چهره های سرشناس سنی بسیاری در آن حضور داشتند، برخی از رهبران شیعی همچون جعفر ابوالتیمن (Jafar Abul – Timman) را . که بسیار محبوب بود . در سطح ملی مطرح کرد. وی بعدها احزاب ملی گرا تشکیل داد یا درآنها مشارکت داشت و به منزله مدافع استقلال عراق از بریتانیا نقشی فعال ایفا کرد.
تشیع سیاسی در عراق، در دهه ی ۱۹۵۰ آغاز شد. ایده های روحانیون جوان و سیاسی جهان عرب در کوره ی حوزه های علمیه و مدارس نجف شکل می گرفت و به بیان در می آمد. محمد باقر صدر، روحانی جوان و تیزهوش عراقی که خویشاوندانی در سراسر جهان شیعی داشت، متفکر عمده ای بود که اندیشه ی اسلام سیاسی را در جهان تشیع دنبال می کرد. نقد او بر فسلفه های سیاسی کمونیستی و غربی و ارائه ی فلسفه ی سیاسی اسلامی و نگرش او در باب حاکمیت مردمی در تشیع، پس از گذشت ۳۵ سال همچنان بخشی از مرام نامه شیعیان اسلام گرا را تشکیل می دهد (که بسیاری از سنتهای رایجی که امروزه در ایران پیرو خمینی حاکم است، تضاد دارد) (۸) برخی روحانیان عرب غیر عراقی، همچون محمد حسین فضل الله از لبنان (که بعدها هدایت معنوی حزب الله لبنان را برعهده گرفت)، با صدر همکاری نزدیکی داشتند. صدر و دیگر روحانیان عرب تحصیل کرده و در حوزه ی نجف، در شکل گیری جنبش های سیاسی شیعی در سراسر جهان عرب عمیقاً اثر گذار بودند.
کشور عراق، افزون بر اعتبارش به منزله ی مرکز تشیع، در شکل دادن به هویت و تاریخ عرب نقش محوری داشته و به صورتی جدی در پیشرفت های اجتماعی، سیاسی و فکری مشرق عربی موثر بوده است.پس از جنگ جهانی اول، عراق نخستین کشور عربی بود که به استقلال دست یافت؛ هر چند این امر با قیمومیت انگلستان همراه بود. این کشور پس از استقلال در کانون تاریخ عرب قرار داشته و به شکل گیری گفتمان و سیاست های عربی کمک کرده است. محض نمونه، در ۱۹۴۰، عراق نیروی محرکی برای تشکیل اتحادیه عرب بود و عراقی ها از دهه ۱۹۳۰ به بعد در تعریف ملیت عربی نقش داشتند. کشور عراق، در کنار مصر و سوریه در زمینه ی تعلیم و تربیت، هنر، ادبیات و دانش پژوهی عامل مهمی در شکل گیری فرهنگ عربی بوده است. شیعیان عراقی سهم خود را در این فرایند بسیار مهم می دانند و آن را بخشی از میراث ملی اعراب تلقی می کنند.
اگر شیعیان در عراق به جایگاهی سیاسی دست یابند، بی تردید همچون شیعیان لبنان خواستار تدوام فعالیت فرهنگی و سیاسی کشور خود در جهان عرب خواهند بود و البته درصدد تغییر برخی برداشت های متدوال در میان اعراب نیز برخواهند آمد؛ به ویژه برداشتهای متعصبانه ای که به شیعیان لطمه زده اند. (۹)
پیشینه ای که شیعیان در عراق بر جای می گذارند مورد توجه جدی مردم و حکومت های منطقه قرار خواهد گرفت. با وجود نگرانی های نخبگان سنی در جهان عرب، شیعیان احتمالاً با این اعتقاد جزمی که حکومت های عربی ضرورتاً باید سنی باشند، مخالفت می ورزند و به عرف مستقر در فرهنگ عربی که عربیت را با سنی گرایی یکی می داند، پشت پا می زنند. به بیانی جسورانه تر، شیعیان عراقی می توانند گذشته را نیز تحت تاثیر قرار دهند. آنان می توانند تاریخ نگاری عربی را به گونه ای بازسازی کنند که تشیع را به مثابه ی مؤلفه ای اساسی از این تاریخ دربر گیرد. مثبت یا منفی بودن پیامدهای احیای سیاسی شیعه در عراق برای شیعیان عرب به منزله ی یک کل، بسته به عوامل زیر است: حل تنشهای درونی جامعه ی شیعی و نیز تنش میان شیعیان و سنیان، چگونگی تصمی گیری آنها درباره ی مسایل داخلی و نحوه ی ارتباط آنها با کشورهای منطقه.
اگر قرار باشد شیعیان به سطحی از مشارکت دست یابند که تناسب بیشتری با تعدادشان داشته باشد، باید تحولی ساختاری در حکومت عراق صورت گیرد که دست کم به گستردگی تغییر انقلابی رژیم پادشاهی به جمهوری در ۱۹۵۸ باشد. شیعیان ناگزیر خواهند بود که روند سی سال حاکمیت شخصی بعثی ها را معکوس کرده، و عادات و تعصباتی را که طی هشتاد سال گذشته ریشه دوانیده اند، دگرگون سازند. نکته ی مهمتر آن است که شیعیان باید سنیان را متقاعد کنند که آنان خطری مهلک برای منافع سنیان نیستند و دموکراسی نیز یک « برنامه ی شیعی» و بهانه ای برای تبعیض معکوس [علیه سنیان] نیست. حتی با فرض حسن نیت شیعیان، این امر برای آنان کاری بسیار دشوار خواهد بود.

پی نوشت:

۱ . world atlas.CD.2003
۲ . عزت الله عزتی، پیشین، ص ۱۱۱.
۳ . همان، ص ۱۱۳.
۴ . همان، ص ۱۱۵.
۵ . همان.
۶ . دکتر اصغر جعفری ولدانی، کانون بحران در خلیج فارس، ص ۲۹۱.
۷ . محمد رضا حافظ نیا، پیشین، ص ۲۵۹.
۸ . این سخن برداشتی نیست که بر داده های منطقی و واقع مبتنی باشد؛ بلکه ایده ای است که نویسنده بر القای آن تلاش دارد.
۹ . بر خلاف تصور نویسنده باید گفت تعصباتی که به شیعیان لطمه زده، دست کم در سطح جهان عرب اغلب منشا عراقی دارد.
فهرست منابع :
*متقی زاده، زینب: جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه ی خلیج فارس ، مؤسسه شیعه شناسی ، چاپ اول ۱۳۸۴ ، صفحات ۱۱۲-۱۱۶
**فولر، گرامام ای و رحیم فرانکه: شیعیان عرب، مسلمانان فراموش شده، ترجمه خدیجه تبریزی ، مؤسسه شیعه شناسی، چ اول ، قم ۱۳۸۴، صفحات ۱۸۴-۱۸۸

منبع: کتاب نگاهی به تاریخ -تاریخ اسلام -تشیع در جهان.