جعفر بن موسی کاظم (علیه السلام)

اشاره:

به این اسم دو امامزاده در این شهر مدفون مى باشد که یکى از آنها در جاده کاشان نزدیک قبرستان بقیع و دیگرى واقع درخیابان امامزاده شاه ابراهیم که یکى از کهن ترین مزارهاى شهر و از نوادگان امام موسى کاظم(علیه السلام) به حساب آمده است. بهرحال گنبد مورد نظر از ابنیه باستانى حومه شهر بود که بجهت توسعه شهر در داخل قم قرار گرفته است.

اما اینکه مدفون دراین بقعه چه کسى مى باشد میان علماء انساب و مورخین اختلاف است و مرحوم ناصر الشریعه درکتاب(۱)خود می فرماید:”نزدیک شاه ابراهیم بمسافتى جزئى بالاى آن بقعه اى واقع است و گنبدی متوسط از کاشى دارد که کاشى آن ریخته و همچنین کتیبه بقعه که ریخته و محو شده وظاهرا از اولاد موسى بن جعفر(علیه السلام) است و نسب او از اینقرار باشد: جعفرالدقاق ابن محمد بن احمد بن هرون بن موسى بن جعفر(علیه السلام) و بنابر احتمالى جعفر بن على بن حمزه بن احمد بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله الباهر بن امام زین العابدین(علیه السلام) و احتمال مى رود جعفر بن حسین بن على بن محمد بن امام جعفر صادق(علیه السلام) باشد و سرداردالان بقیه این عبارت بکاشى مسطور است(تجدید عمارت این درگاه مشهد مقدس منور زبده الأعیان غازى پیر قلى نموده است سه سنه ۹۴۲ هـ .ق)(۲).

و مؤلف کتاب(انوارالمشعشعین)(۳) در کتاب خود چنین نوشته است که”احتمال مى رود  امامزاده ایکه در قم معروف و مشهور و مدفن او در خارج شهر قم در اراضى هندیجان(هندیان و یا مزدیجان یا مزادجان که دو مزرعه متصل بیکدیگر بوده اند) است و از شهر تا بقعه او قریب ربع فرسنگ(۴) راه مى باشد و جناب امامزاده جلیل یعنى جعفر الشعرانى بن الحسین که پدر شاه زاده محمد جمال است، و بنابراین سلسله او با سه واسطه به امام جعفر الصادق(علیه السلام)منتهى و نسب شریفش به این قرار است:  امامزاده جعفر الشعرانى بن الحسین بن على بن محمد دیباج بن امام جعفرالصادق(علیه السلام) و یا اینکه محتمل است جناب  امامزاده جعفر دقاق بن محمد بن احمد بن هارون بن امام موسی کاظم(علیه السلام) بوده باشد”.

ولی باید تصریح نمود که بدلائلى هیچ کدام از این دو  امامزاده و یا احتمالات مرحوم ناصرالشریعه که در بالا اشاره شد در این بقعه مدفون نمى باشد اگر چه در ابتداء عقیده مرحوم علامه فیض هم مدفون بودن  امامزاده جعفر الشعرانى بن الحسین در این بقعه بوده که درکتاب(۵) خود چنین می نویسد:”بعقیده نگارنده مدفون در بقعه نامبرده بطور مظنون همان جعفر بن الحسین مکنى بابى عبدالله ومعروف بجعفر شعرانى است و در لوح مزار او هم امامزاده جعفر بن جعفر بن الصادق(علیه السلام) ضبط گردیده و مؤید صحت این عقیده کتیبه ایست از کاشى فیروزه رنگ که سابقا در سر درب بقعه مزبور نصب بوده است واکنون از جنبه قدمت و نفاست بموزه آستانه مقدسه قم انتقال داده شده و در آنجا موجود است چه که با خط ثلث برجسته درشت و زیبائى بر روئى آن عبارت زیر نوشته شده:

“هذا مشهد طاهر المطهر الشهید جعفر بن امام جعفر صادق بن الباقر بن امام على زین العابدین بن امام حسین بن امام المظلوم امیرالمؤمنین سید الوصین صلوات اله علیهم اجمعین فى تاریخ محرم سبع و ستین و ستمأه ۶۶۷”.

وی اضافه مى کند، عبارات این کتیبه قدیمى اگر چه از جنبه ادبى هم مورد ایراد و عامیانه بوده باشد ولى از لحاظ قدمت تاریخى حائز اهمیت و تا حدى سندیت آن ثابت و کاملا مشعر بر مطلوب مى باشد ولى تنها موضوع قابل توجه در کتیبه نامبرده کلمه(الشهید) است که نمیتوان آنرا با جعفر شعرانى منطبق ساخت چنانچه با غیر او هم نمیتوان تطبیق کرد زیرا بین امامزاادگان قم شخصى که شهید شده باشد جز محمد عزیزی معروف به(سید سربخش)(۶) نداریم و بنابراین باید گفت که نویسنده سطور را در تلفیق کلمات خطائى رخ داده و کلمه شهید که می بایستى جلو نام مبارک امام حسین(علیه السلام)نوشته شود اشتباها جلو اسم جعفر بن جعفر(علیه السلام) نوشته شده است انتهی”.

بعد از این گفتار مرحوم علامه فیض درکتاب(۷)دیگرش چنین مى آورد که:

مدفون در این گنبد شخصیت برجسته و مورد احترام وتظعیمى بنام سیدجعفر موسوى است که به نص کتیبه قدیمى که بر روى کاشهاى قرن هفتم یعنى همزمان با بنیان بقعه نوشته شده است به عز شهادت رسیده است.

و آنچه که بعضى از مؤلفین در تعیین نسب  امامزاده جعفر نوشته اند(که ما اختلافات را در فوق ذکر نمودیم) ناشى از قلب تتبع مى باشد و اگر هم قول مؤلف کتاب انوار المشعشعین را مبنى بر مدفون بودن جناب  امامزاده جعفر دقاق ابن محمد بن احمد بن هارون بن امام موسى کاظم(علیه السلام)بدانیم نیز اشتباه و عدم مداقه در کتیبه هاى داخلى بقعه مورد نظر می باشد مخصوصا که مستند ایشان هم بسیار ضعیف و مفادا چنین است که هجرت جعفر دقاق بقم و رحلت وى در این شهر به نص تاریخ قم متیقن است و در این شهر هم دو بقعه مشهور به  امامزاده جعفر بیش نیست که یکى همین گنبد و دیگرى گنبد  امامزاده جعفر غریب درکنار تپه قم درویش(قبرستان بقیع فعلی) است پس تعیین مدفن وى بین همین دو بقعه دور میزند.

ضعف گفتار فوق را مرحوم فیض چنین جواب مى دهد:

۱ـ امامزاده هائى بنام جعفر در قم و اطراف آن فراوان است که در همین مجموعه هم بتوصیف گنبدهاى آنان خواهیم پرداخت و محدود ساختن آن در دو بقعه دور از واقعیت است.

۲ـ جعفر دقاق کشته نشده بلکه بطور طبیعى از دنیا رفته ولى مدفون در بقعه مورد سخن بعنوان شهید قید شده است.

۳ـ جعفر دقاق نقیب نبوده و مدفون در این بقعه جزء نقباء و شرفاء شمرده شده است.

و اما تنها دلیل متقن و مستند نگارنده این کتاب مبنى بر مدفون نبودن جعفر دقاق در این بقعه این است که جناب  امامزاده جعفر دقاق با چهار واسطه به امام موسى کاظم(علیه السلام) مى رسد و از کتیبه موجود در این بقعه مورد نظر(که به موزه آستانه مقدسه انتقال داده شده) و استدلال مرحوم فیض معلوم گشته که وى در سال ۶۱۷ هـ .ق به شهادت و بناى بقعه هم در سال ۶۶۷ هـ .ق احداث گردیده، چنین مى توان گفت که اگر در هر قرن کمتر از ۳ نسل را ما محسوب نمائیم و شهادت امام موسى کاظم(علیه السلام) راهم ک در سال ۱۸۳ هـ .ق تصریح شده است حساب کنیم لازم مى آید که مدفون در این بقعه راکمتر از ده پشت تا به امام(علیه السلام)بدانیم و حال آنکه جناب  امامزاده جعفر دقاق با چهار پشت به امام موسى کاظم(علیه السلام) مى رسد و از طرفى اکثر علماء انساب حیاه وى را در قرن ۳ تا ۴ هجرى نوشته اند.

با این وجود مدفون در این گنبد بنابر قول مرحوم فیض و با استدلال نگارنده: سید جلیل شاه جعفر موسوى است که از نقباء و شرفاى علویه در اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم بوده است که شجره نامه اش در دسترس نیست و نامبرده در یورش سپاه چنگیزى در سال ۶۱۷ هـ .ق در فتنه امیر زاده جته نویان و قتل عامل مردم قم بقتل و شهادت نائل گردید و ماجراى آنرا مفصلا در قسمت  امامزاده ابوالمعالى اسماعیل نگاشته شد.

بهر صورت بقعه مورد نظر در سال ۶۶۷ هـ .ق بفاصله پنجاه سال پس از وقوع حادثه قتل وی ساخته شده است.

توصیف بقعه و گنبد  امامزاده جعفر موسوی(شهید)

بقعه مورد نظر تهى از مرافق و بیوتان بوده و گنبد آن هم بشکل هرمى کوتاه و مزین به کتیبه وگچ بری هاى زیبا که همه آن تخریب و منهدم گشته و بجاى آن، بقعه با شکوه فعلی بجا مانده که از آثار زحمات معماران ایرانى از قبل و بعد از انقلاب و به همت اراده اوقاف این استان مى باشد و چنین توصیف مى گردد.

این بقعه کمى بالاتر از بقعه  امامزاده ابراهیم واقع شده که داراى سه درب ورودى به بقعه مى باشد، درب اول که مدخل اصلى آن محسوب مى گردد مقابل خیابان و با چند پلکان که متصل به راهروى بزرگیکه به حسنیه راه دارد و از آن بداخل روضه مقدسه وارد می شوند ساخته شده است، دو درب دیگر آن یکى در طرف شمالى بقعه و درب دیگر در ابتدای کوچه هشت مترى واقع است که هر دوى آن متصل به صحن بزرگ و مشجر راه دارد و در وسط این صحن حوض بسیار بزرگ نمایان است که به زیبائى هر چه بیشتر آن افزوده است، باید اضافه کرد که اطراف این صحن را هم رواق و حجراتى بناء نموده اند که از آن برای برپائى مراسم و اسکان زوار استفاده مى نمایند.

همان طوری که گفته شد مدخل اصلى این بقعه در خیابان  امامزاده ابراهیم واقع است که خود شامل ایوان بزرگى بطول و ارتفاع تقریبى ۸ متر تشکیل مى دهد که خالى از نمابندى و با آجر است که در اینجا از مؤمنین براى تعمیر آن دعوت بعمل مى آید و ایوان دیگر بقعه که بزرگتر از قبلى مى باشد مقابل صحن مى باشد که به ارتفاع ۱۰ متر و به ارتفاع ۳۰/ ۱ سانتیمتر آنرا از سنگ مرمر مزین نموده اند و خود ایوان از نمابندى و کاشى تهى می باشد، در جانبین ایوان مذکور که اولى در سمت راست باشد حسینیه اى در دست احداث است که ظاهرا مساحت آن ۳۵۰ متر و در جانب چپ این ایوان مسجدى است به مساحت ۴۰۰ متر که در آن محرابى مزین به کاشی هاى ملون و آراسته به گل و بوته و کتیبه هاى قرآن و اسماء جلاله که ارتفاع تقریبى آن ۳ متر و عرض آن ۲ متر است که از این مسجد برای اقامه نماز جماعت و مراسم عزادارى استفاده مى گردد.

در وسط این بقعه، روضه مطهر امامزاده وجود دارد که جدار آنرا تماما با سنگ مرمر پوشیده اند و در وسط این روضه مرقد منور  امامزاده جعفر واقع است که ضریح نقره ای و مطلاى آن معنویت و جلوه اى دیگر به این مشهد داده است، در داخل ضریح مرقد منور  امامزاده جعفر که بوسیله آجر به ارتفاع ۵۰ سانتیمتر بالا آمده و روى سنگ آن این عبارت کنده شده:

“بسم الله الرحمن الرحیم، این مرقد مطهر سید جلیل القدر و شریف حضرت جعفر بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسین بن على بن ابیطالب (علیه السلام) است که در تاریخ ۶۱۷ هجرى به شهادت نائل گردیده است. گنجینه آثار قم جلد ۲”.

اما سازنده این ضریح مطهر آقایان احمد و عباس پرورش و قلمزنى توسط جناب آقاى حسین عباس پور و نجارى از حاج نعمت الله حیدرزاده صورت گرفته که در سال ۱۳۶۸ هـ .ش به اتمام و در این مکان نصب گردیده است، این ضریح مانند ضریحهاى مشاهد متبرکه دیگر که توصیف آنها گذشت داراى آیات قرآن که در زمینه صورتى و به رنگ طلائى قلمزنى شده و در پائین آن این اشعار بچشم مى خورد: چشمى که هست محو تماشاى اهلبیت

وجه خدا که رنگ تعلق پذیر نیست

نور خدا که موسى عمران طلب کند

هرکس که دید نقد دل خود زدست داد

نازم به عاشقى که شود گاه اختصار

خواهی که خیمه بر زبرنه فلک زنی

اینجا بود که ذریه شود رشک آفتاب

غیر زبان محبت دیگر لسان نداشت

ما زنده ایم از دم مهدى ولى عصر

پروانه زاد راه تو گردد که رحیل بیند جمال دوست به سیماى اهلبیت

پیداست در جمال دلاراى اهلبیت

بین جلوه گر به سینه بیناى اهلبیت

ای جان ما فداى طلعت زیباى اهلبیت

آئینه دار محو تماشاى اهلبیت

شوخاک پاى عاشق شیداى اهلبیت

غافل مشوز همت والاى اهلبیت

سود است لیک حاصل سوداى اهلبیت

ای جان ما فداى سیماى اهلبیت

اشکی که ریخت چشم تو درپاى اهل بیت در بالاى این مرقد گنبد دو جداره بسیار زیبا که به ارتفاع تقریبى ۷ متر از سطح بام مشاهده مى گردد که روى آنرا ازکاشی هاى الوان گره اى بصورت گلهاى کوچک و بزرگ تورنج مزین نموده و در زیر آن آیات قرآنى در زمینه صورتى و بخط سفید که به زیبائى هر چه بیشتر گنبد افزوده است، سقف گنبد هم باکاشی هاى الوان و مزین به آیات قرآن و اسماء جلاله همراه با گل و بوته هاى بسیار زیبا منقش شده و چشم هر بیننده را مجذوب نموده و پى به مهارت هنرمندان مى نماید.

پی نوشت:

(۱)ـ تاریخ قم صفحه ۱۲۸٫

(۲)ـ در تعمیرات اخیر هیچ اثرى از آن نمانده و تخریب گردیده است.

(۳)ـ بنقل از انجم فروزان صفحه ۲۲۳ و انوار المشعشعین جلد ۲ صفحه ۱۵۴٫

(۴)ـ همانطوریکه بیان گردید این بقعه قبلا در خارج شهر واقع بود که بجهت گسترش شهر جزو بقاع متبرکه داخل شهر محسوب مى گردد.

(۵)ـ انجم فروزان صفحه ۲۲۳٫

(۶)ـ قبلا بیان گردید که سید سربخش در این شهر دو تن به اسامى ابو المعالى اسماعیل و محمد عزیزى بوده که جناب  امامزاده ابو المعالى اسماعیل و شاه جعفر هر دو در یورش سپاه مغول بشهادت نائل شده اند.

(۷)ـ گنجینه آثار قم جلد ۲ صفحه ۲۵۴