تفسیر نقاشی کودکان خردسال، بررسی و تحلیل نقاشی کودک از نگاه روانشناسی است؛ زیرا نقاشی کودک در واقع، حاوی احساسات او از والدین و اطرافیان و بازتابی از رویدادهای محیط اوست.
کودکان برای بیان احساسات خود، دنیایی فراتر از تکلم دارند. نقاشی کشیدن برای کودکان، یک فرآیند طبیعی است که همراه با لذت انجام می شود، این نقاشی ها، به منظور بیان احساسات کودکان انجام می شوند؛ زیرا آنها قادر به بیان کامل احساسات مختلف خود، صرفا از طریق صحبت کردن نیستند.
آنها ترس ها، شادی ها، رویاها، امیدها و کابوس های خود را با نقاشی کشیدن بیان می کنند و همچنین دیدگاه خود نسبت به جهان پیرامونشان را به این طریق به شما نشان می دهند. از این رو، تفسیر نقاشی کودکان، می تواند ما را در شناخت بهتر روحیات کودک یاری دهد.
به بیانی دیگر، نقاشی های کودکان، یک راه برقراری ارتباط است و آثار هنری که از خود خلق می کنند، نمایانگر شخصیت آنهاست، به طوری که با بررسی آن ها و از طریق تفسیر نقاشی کودکان، خواهید توانست اطلاعات مهمی در مورد آنها بدست آورید. امروزه تفسیر نقاشی کودکان، یکی از بهترین روش های شناخت شخصیت و ارتباط گرفتن درمانگران کودک با آنهاست و حتی می تواند به والدین در فرایند تربیت فرزند کمک کند.
معانی شکل ها در تفسیر نقاشی کودکان
در تفسیر نقاشی کودکان، هر شکل، نماد یا رنگ، بیانگر یک شخص، یک احساس یا یک ویژگی روحی خاص می باشد؛ حتی نقطه شروع نقاشی برای روانشناسان کودک مهم است؛ مثلاً کودک، نقاشی را از مرکز، پایین، بالا و یا کدام گوشه صفحه شروع می کند.
مفهوم خانه در تفسیر نقاشی کودکان
در نقاشی های کودکان، خانه بیش از هر چیز دیگری کشیده می شود. در شروع کار معمولاً خانه به صورت یک مربع که بر بالای آن یک مثلث قرار دارد، کشیده می شود. خانه، نماد، پناه گاه و هسته اصلی و گرمی خانواده ای است که ممکن است مورد علاقه یا تنفر کودک باشد.
خانه هایی که کودکان ترسیم می کنند، ممکن است دارای باغچه، گل، درهای بزرگ، پنجره و پرده های رنگین باشد. چنین خانه ای، نماد یک زندگی سعادتمند است که کودک در آن، احساس آرامش می کند. برعکس، اگر خانه ای بدون در ورودی، با دیوارهایی بلند و به گونه ای منزوی و دورافتاده ترسیم شود، معنای متفاوتی پیدا می کند.
در تفسیر نقاشی کودکان، به این جزئیات خانه ای که توسط کودک ترسیم شده باید توجه کرد: تعداد پنجره ها، باز بودن یا بسته بودن درب در صورت وجود راهروی منتهی به خانه و غیره.
در تفسیر نقاشی کودکان، تعداد بیشتر پنجره ها، نشان دهنده این است که کودک، افراد را می خواهد. یک درِ باز، نشان دهنده نگرش استقبال کننده است. از سوی دیگر، یک پیاده رو می تواند نشان دهنده کودکی با سازگاری اجتماعی باشد که تعاملات اجتماعی سالمی با همسالان خود دارد.
برخی از کودکان، خانه را به همراه دودکش های رسم می کنند. کشیدن دودکش در نقاشی به معنی امنیت، آسایش و گرمای خانه است. همچنین دودکش در تفسیر نقاشی کودکان، به عنوان نمادی از آغوش گرم خانواده نیز شناخته می شود.
اگر این خانه بین سنین پنج تا هشت سالگی ترسیم شود، نشانگر خجالتی بودن کودک و وابستگی شدید او به مادر است. بعد از هشت سالگی، نشانگر احساس خودکوچک بینی و تنهایی کودک و در نوجوانی، نشانگر شرم و حیای بیش از حد و داشتن احساسات رقیق است.
مفهوم خورشید در تفسیر نقاشی کودکان
خورشید به علت نقش مهمی که برعهده دارد، در نقاشی های بیشتر کودکان دیده می شود. در تفسیر نقاشی کودکان، خورشید خندان و آفتاب کامل، نشانه کودکی سازگار، شاد و راضی است. تصویر خورشید، بیانگر امنیت، خوشحالی، گرما، قدرت و به نظر بعضی پژوهشگران، نماد پدر مطلوب است.
وقتی رابطه پدر و کودک خوب است، خورشید به طور کامل و در حال درخشیدن، نمایش داده می شود. هنگامی که این ارتباط مطلوب نیست، خورشید در پشت کوه ناپدید است و یا به صورت قوسی در افق دیده می شود و اگر کودک از پدرش هراس داشته باشد، خورشید به رنگ قرمز تند یا سیاه که مضطرب کننده است، ترسیم می شود.
کوه در تفسیر نقاشی کودکان
روانشناسان در تفسیر نقاشی کودکان، کوه را نمادی از مادر می دانند. اگر کودک در نقاشی خود، کوه ها را به صورت منحنی و بدون زاویه ترسیم کند، نشان دهنده احساس عشق و صمیمیت زیاد میان مادر و فرزند است. کوه های نوک تیز، مشکلات میان مادر و کودک را نشان می دهند. وجود آب و رود روان از کوه نیز نماد حضور قدرتمند مادر به عنوان سرچشمه حیات است.
مفهوم درخت در تفسیر نقاشی کودکان
برای تجزیه و تحلیل درخت در تفسیر نقاشی کودکان، باید سه قسمت مهم درخت را با دقت بررسی کرد:
۱-ریشه
ریشه، در زمین فرو رفته و درخت از آن غذا دریافت می کند. از این رو، ریشه در تفسیر نقاشی کودکان، نماد ناخودآگاه و فشارهای غریزی است. اگر کودک به ریشه نسبت به بقیه قسمت های درخت، اهمیت بیشتری داده باشد، نشانگر طبیعت بدوی، عاشقانه و در عین حال محافظه کار و بی حرکت کودک است.
۲-تنه
تنه، پرثبات ترین و مشابه ترین عامل به خود کودک است؛ بنابراین در تفسیر نقاشی کودکان، تنه بیانگر مشخصات دائمی و عمیق شخصیت اوست. تنه درخت ممکن است کوتاه و یا بلند کشیده شود. بچه ها در سنین قبل از مدرسه، تنه درخت را بلند ترسیم می کنند؛ ولی بعد از این سن، بلند بودن درخت، اغلب نشانگر عقب افتادگی فکری، بیماری عصبی و یا آرزوی بازگشت به دنیای کوچکی و قبل از مدرسه است. تنه درخت اگر کوتاه کشیده شود، نشانگر جاه طلبی کودک و بلندپرواز بودن اوست. تنه درخت ممکن است مستقیم، صاف و یا کج کشیده شود و در حالت دوم، می تواند نشانگر عدم ثبات کودک باشد.
۳-شاخه ها و برگ ها
شاخه ها و برگ ها، بیانگر طریق ارتباطی او با دنیای خارج است. درختی که دارای برگ های زیادی و درهم باشد، بیانگر شخصیت بلغمی مزاج و در خودفرورفتگی کودکی است که آمادگی تغییر و تحول ندارد. درختی که شاخه های آن مختلف و هر کدام به سویی کشیده شده اند، نشانگر حساسیت شدید کودکی است که مسائل را به سادگی می فهمد و قادر به ارتباط با دیگران است و در عین حال، به راحتی می تواند خود را با محیط سازگار سازد.
شکل آدم در تفسیر نقاشی کودکان
کودک وقتی شکل آدم می کشد، قبل از هر چیز، شکل خود و یا درکی را که از بدن و تمایلاتش دارد، بیان می کند. در واقع، بین بعضی خطوط آدم نقاشی شده با خصوصیات روانی و جسمی کودکی که آن را کشیده، ارتباط مشخصی وجود دارد. اگر آدمک در مجموع هماهنگ باشد، احتمال بسیاری وجود دارد که کودک کاملا سازگار باشد.
اگر برعکس، آدمک در اندازه ای خیلی کوچک و یا در گوشه ای از کاغذ کشیده شده باشد، معنایش این است که کودک، خود را کم ارزش و از دیگران پایین تر می داند. به طور کلی در تفسیر نقاشی کودکان، نمادهای اصلی اندام ها این گونه تفسیر می شوند:
۱-سر
در تفسیر نقاشی کودکان، سر، معرف مرکز شخصیت، قدرت فکری، هوشی و عامل اصلی مهار فشارهای درونی است. کودکان، همیشه سرهای بزرگ ترسیم می کنند؛ ولی اگر سر زیاد بزرگ باشد، نشانگر آن است که «من» کودک، بیش از حد طبیعی است.
۲-چهره و صورت
کلیه صاحب نظرانی که به تفسیر نقاشی فرافکنی معتقدند، در این زمینه توافق نظر دارند که اندازه نقاشی از چهره انسان، مهمترین جنبه آن است؛ زیرا انعکاس مستقیمی از عزت نفس نقاش است. چهره های بزرگتر از حد متوسط، برای گروه سنی مربوط می تواند نشانه جنبه هایی از شخصیت، نظیر پرخاشگری یا خودبزرگ بینی باشد. نقاشی های ریز و بسیار کوچکتر از حد متوسط، می تواند حاکی از نارسایی، کهتری، عزت نفس پایین، اضطراب یا افسردگی باشد.
همچنین کودکان خجالتی، جزئیات را از نظر می اندازند و فقط دایره صورت را ترسیم می کنند و به ندرت صورتی را از نیم رخ می کشند.
۳-لب و دهان
نقاشی دهان ممکن است معنی نیاز به مواد خوراکی را نمایان سازد و هم به معنای پرخاشگری و یا در ارتباط با مسائل جنبی باشد. لب ها که بسته باشند، نشان دهنده تنش و فشار است و چانه، نماد قدرت مردانگی است.
۴-چشم ها و گوش ها
در تفسیر نقاشی کودکان، نقاشی چشم، دنیای درون نقاش و اجتماعی بودن کودک را نشان می دهد. در کودکان خودخواه، چشم ها ارزش زیبایی نیز دارند. کشیدن گوش ها نیز از اهمیت خاصی برخوردار است و نبود گوش ها، می تواند نشان دهنده عدم تمایل به گوش دادن به حرف های دیگران باشد.
۵-دست ها، بازوها و پاها
در تفسیر نقاشی کودکان، کشیدن دست ها و بازوان بزرگ، بیانگر قدرت و کنترل است. به عکس ادعا می شود که حذف دست ها و بازوها، بازتاب احساس فقدان قدرت و بیهودگی و بی یاور بودن است. البته باید توجه داشت که حذف دست ها و بازوها در نقاشی کودکان، کمتر از پنج سال، امری متداول است.
نقاشی هایی از چهره انسان که در آنها دست ها در جیب فرورفته یا پشت سر قرار گرفته، بیانگر احساس گناه و اضطراب درباره کنترل محرک های «ممنوعه» است. کودکان ضعیف و درونگرا، اغلب برای آدم ها پا نمی گذارند و یا او را در حالت نشسته نقاشی می کنند.
۶-بالاتنه
در تفسیر نقاشی کودکان، بالاتنه باریک و لاغر، مشخص کننده این است که کودک، از اندام خود ناراضی است و یا از چاق شدن و بزرگ شدن می ترسد. در مواردی دیگر، بالاتنه لاغر ممکن است نشان دهنده ضعف جسمانی واقعی باشد.
آسمان صاف و ابری؛ رنگین کمان
طبق تحلیل های روانشناختی و تفسیر نقاشی کودکان، آسمان صاف و بدون ابر با رنگ های ملایم در نقاشی کودک، به معنی رفتار صمیمی او با دیگران است. استفاده از رنگ های تند و غیرعادی مانند نارنجی، قرمز و سیاه برای کشیدن آسمان، احساس ناامنی در محیط را نشان می دهد.
نمایش تعداد زیادی ابر و باران در تصویر، می تواند نشان دهنده این باشد که کودک، احساس اضطراب یا ترس خاصی دارد. اگر کودک چنین احساسی دارد، ممکن است خود را زیر ابری بکشد.
رنگین کمان نیز در تفسیر نقاشی کودکان، دارای معنا و مفهوم است. رنگین کمان، حکایت از دید مثبت به آینده دارد. از آنجایی که رنگین کمان، دارای رنگ های مختلف و گرم است، بیانگر حس امید به آینده و القا دهنده پیام های مثبت است.
سوراخ در زمین
این نقاشی معمولا توسط کودکی ترسیم می شود که اخیراً از دست دادن (مرگ عضو خانواده، حیوان خانگی و…) را تجربه کرده است. اگر کودک در نقاشی تنها باشد، به این معنی است که کودک بسیار احساس تنهایی می کند.
هیولاها
بسیاری از داستان های بچه ها، پر از موجودات ترسناک است؛ بنابراین چنین نقاشی، چیزی جز تفسیر کودک از داستان نیست. البته از نگاه برخی روانشناسان، کشیدن هیولاها می تواند مکانیسم مقابله با کودکی باشد که احساس ناتوانی می کند.
تحلیل رسم و موقعیت نقاشی
به طور کلی کودکانی که رسم نقاشی آنها به تناسب بر روی کاغذ ترسیم شده، کودکانی آرام هستند. به نظر روانشناسان، کودکانی که فضا را بهتر از دیگران حس می کنند، دارای قابلیت درک بهتری هستند.
گرایشی که کودک برای خارج شدن از کادر کاغذ دارد، نه تنها بیانگر خصوصیات کودکان خردسال یا عقب مانده ای است که کنترل عضلانی ندارد بلکه در میان کودکان بزرگسال هم که از کمبود محبت رنج می برند، دیده می شود. این کودکان به طور اغراق آمیزی در جستجوی توجه و کمک هستند تا کمبود اعتماد به خود را که مخصوص انسان های نامطمئن است، جبران کند.
کودکان خجالتی و کمرو نیز در گوشه کاغذ و یا در قسمتی محدود از فضای کاغذ و یا بر روی کاغذ کوچکی نقاشی می کنند؛ زیرا در مقابل سطح کاغذهای بزرگ، خود را گم می کنند و این نیز نشانگر عدم اعتماد و اطمینان به خود است. کودکانی که در نقاشی ها این حالت را نشان می دهند، احتیاج به تشویق و پشت گرمی زیادی دارند.
برخی از پژوهشگران متوجه شده اند که کودکان خردسال، از بالای کاغذ شروع به نقاشی می کنند. علت این امر، مربوط به شکل بدن آدمک و حرکات دست است و نیز این که قسمت بالا، نشان دهنده سر و آسمان و نمادی از ارزش های والاست.
کودکی که زیاد به طرف چپ کاغذ متمایل شود (البته اگر کودک چپ دست نباشد)، کودکی خجالتی و درونگرا است و می تواند به این معنا باشد که کودک به دنبال حضور یک بزرگسال دلسوز، یا یک شخصیت مادر یا پدر پرورش دهنده است. همچنین نقاشی در سمت چپ صفحه می تواند نشانگر غم و اندوه و بی اعتمادی نسبت به خود باشد.
آنهایی که تصاویر را در گوشه راست صفحه می کشند، اکثراً افرادی حساس هستند که به دنبال ارضا و ارتقای مسائل عقلی و ذهنی خود در تکاپو می باشند. ناحیه راست، ناحیه آینده است.
جا دادن تصویر در سمت چپ، از خودمحوری نقاش حکایت می کند و عکس آن، در افرادی که تحت تأثیر محیط بوده و شرایط و موقعیت محیط بر آنها حاکم است، صدق می کند. اگر تصویر کوچک و نزدیک لبه پایین صفحه باشد، علامت احساس عدم امنیت و عدم استقلال نقاش است و گاهی دلیل بر افسرده بودن اوست. در تفسیر نقاشی کودکان، تمایل به ناحیه پایین صفحه، بیانگر غرایز بنیادی می باشد.
اندازه تصویر
کشیدن تصاویری با حداقل اندازه و کشیدن تصاویر مشابه، تصویر انسان در نقاشی کودکانی که عدم امنیت عاطفی و افسردگی احساس می کنند، دیده می شود. کودکانی که احساس عدم امنیت می کنند، تصویر انسان را کوچک می کشند درست برعکس، نقاشی های بزرگ و با شجاعت که مشخص کننده نقاشی اطفالی است که از امنیت خاطر و اعتماد به نفس برخوردارند.
نکته دیگری که در تفسیر نقاشی کودکان باید مورد توجه قرار داد، اثر الاکلنگی می باشد؛ یعنی کودک آن چیزی را که برایش به لحاظ عاطفی و احساسی از اهمیت بیشتری برخوردار است، در نقاشی اش بزرگتر از دیگر چیزها می کشد؛ مثلاً فردی که در خانواده نقش غالب را بازی می کند و فرمانرواست، بدون توجه به اندازه واقعی وی، از همه بزرگتر کشیده می شود.
درک معانی نقاشی های کودکان
معنای نقاشی کودک شما می تواند بینش ارزشمندی از وضعیت ذهنی فرزندتان به شما بدهد. همچنین می تواند در مورد هر نوع تجربه فیزیکی و احساسی که او از سر می گذراند به شما بگوید.
۱-برداشت اول
گاهی اوقات اولین نگاه به تصویر نقاشی کودک شما، می تواند احساسات او را آشکار کند. به تصویر نگاه کنید و ببینید چه احساسی دارید. آیا به نظر افسرده یا ناراحت کننده است؟ پاسخ به این سوال، اولین سر نخ شما را از افکار فرزندتان به شما می دهد.
۲-نقش بسیار مهم رنگ ها
کودکان، همانطور که بزرگ می شوند، در معرض طیف گسترده ای از تجربیات و احساسات قرار می گیرند. هر چیزی که آنها با آن روبرو می شوند، هیجان انگیز و جدید است! پاسخ یک کودک سالم به تمام این اطلاعات و ورودی های حسی، استفاده از طیف وسیعی از رنگ ها در نقاشی های خود خواهد بود.
هر چه کودک شما از رنگ های بیشتری در نقاشی های خود استفاده کند، از زندگی شادتر و هیجان زده تر می شود! رنگ ها همچنین به بیان بهتر احساسات نسبت به یک مداد ساده کمک می کنند. از این رو استفاده بیش از حد از یک رنگ خاص، ممکن است وضعیت عاطفی کودک را نیز نشان دهد. این برداشت از تفسیر نقاشی کودکان، با یافته های روانشناسی رنگ کاملا مطابقت دارد.
به طور کلی کودکی که از رنگ های آبی و سبز زیاد استفاده می کند، خوشحال و سازگار است. رنگ های روشن و گرم مانند نارنجی و زرد، نشان دهنده نشاط هستند، در حالی که رنگ های تیره، به ویژه در نقاشی هایی که به خودی خود غم انگیز هستند، می توانند به کودکی اشاره کنند که از نظر روحی به کمک نیاز دارد.
در واقع اگر یک نقاشی تک رنگ باشد به خصوص در صورتی که دارای سایه های خاکستری باشد، می تواند نشان از اختلالات روانی، کور رنگی و مشکلات عصبی کودک باشد. جالب است بدانید که رنگ آبی، می تواند نشانه افسردگی و استفاده بیش از حد و مداوم از رنگ قرمز، می تواند نشانه خشم و عصبانیت باشد.
۳-ناقص رها کردن نقاشی
اگر کودک نقاشی های خود را ناقص رها کند یا خطوط مردد سبک بکشد، ممکن است به تشویق نیاز داشته باشد. چنین نقاشی هایی به سمت یک کودک مردد و ناایمن اشاره دارد. نقاشی های ناقص همچنین ممکن است نشانگر یک شخصیت تکانشی گاه به گاه باشد.
با این حال، اگر این الگو در مدت زمان طولانی تری ادامه یابد، والدین ممکن است به دنبال کمک باشند. پاک کردن و اصلاح بیش از حد، ممکن است نشان دهنده سطح بالایی از اضطراب باشد. برعکس، تزیین بیش از حد ممکن است نشانگر نیاز کودک به توجه باشد.
نکات تکمیلی در تفسیر نقاشی کودکان
۱-نحوه نمایش المان های گوناگون نقاشی مانند خورشید، خانه و… مانند سایر موضوع های نقاشی، به حال و حوصله لحظه ای کودک نیز بستگی دارد. بنابراین، قبل از هر قضاوت و نتیجه گیری در این مورد، بهتر است چندین نقاشی یک کودک مورد بررسی قرار گیرد تا معلوم شود آیا این پدیده، مرتب تکرار می شود یا خیر. آنگاه به تجزیه و تحلیل آن پرداخت. در تجزیه، تحلیل و تفسیر نقاشی کودکان، باید به نقش آموزش و یادگیری های قبلی نیز توجه داشت.
۲-در تفسیر نقاشی کودکان، پرداختن به جزئیات در نقاشی کودک، از اهمیت خاصی برخوردار است. هر چه کودک جزئیات بیشتری به نقاشی اضافه کند، توانایی شناختی او رشد می کند. بچه ها معمولاً جزییاتی مانند کشیدن عینک روی چشم «پدر» اضافه می کنند. حتی ممکن است کودکان بتوانند تفاوت های ظاهری فیزیکی را متوجه و تفسیر کنند و بتوانند «جنسیت» را متفاوت ببینند.
۳-در تحلیل و تفسیر نقاشی کودکان، کشیدن تنها یک نقاشی حاوی خشونت، مسئله مهم و نگران کننده ای نیست؛ اما تکرار آن توسط کودک، به مشاوره توسط روانشناس کودک نیاز دارد تا عامل رنج او، به طور دقیق شناسایی و برطرف شود. در عین حال، هر چند کشیدن نقاشی های حاوی خشونت از سوی نوجوانان تا حدی طبیعی است، اما همراهی آن با علائم انزوا، افسردگی، افت تحصیلی و پرخاشگری در وی، نیاز به بررسی و مشاوره را نشان می دهد.
۴-در تفسیر نقاشی کودکان، ترسیم افراد عصبانی به ویژه اعضای خانواده، احتمالاً بیانگر آن است که کودک، آسیب های عاطفی را تجربه می کند. اقدامات این افراد نیز می تواند بینشی را به شما بدهد؛ مثلا یک فرد بزرگسالِ در معرضِ نوعی خطر، می تواند نشان دهنده یک ترس از دست دادن بزرگسال یا عصبانیت کودک نسبت به شخص باشد. از سوی دیگر، آسیب رساندن بزرگسالی به کودک، ممکن است نشان دهنده آزار در خانه یا ترس از بزرگسال مربوطه باشد.
۵-معکوس کشیدن تصویر در کودکان کم سن و سال هم بسیار غیرمعمول است؛ اما می توان آن را به ابتکار کودکان در نقاشی ارتباط داد؛ اما در کودکان بزرگتر، نباید این عمل را به سادگی پذیرفت؛ زیرا این عمل ناشی از مشکلات عدم هماهنگی با محیط است.
۶-هر چند تفسیر نقاشی کودکان، می تواند اطلاعات بسیار خوبی را از وضعیت روحی و احساسی کودک در اختیار ما قرار دهد، اما باید توجه داشت که تفسیر نقاشی کودکان، مانند تست ها و آزمون های روانشناسی، ابزار مکمل تشخیص محسوب می شود و ملاک و معیار اصلی، مصاحبه های بالینی توسط مشاور و روانشناس است و هرگز نباید تنها با تکیه بر تفسیر نقاشی کودکان، در مورد وضعیت روحی کودک، به جمع بندی و قضاوت رسید.
نتیجه گیری
کودکان برای بیان احساسات خود، دنیایی فراتر از تکلم دارند و با نقاشی به بیان افکار و احساسات خود می پردازند و هر شکلی در نقاشی آنان، نماد شخص یا احساس خاصی است. از این رو نقاشی های کودکان، نمایانگر شخصیت، احساسات و افکار درونی آنها بوده و راهی مناسب برای برقراری ارتباط با آنان است. بدین منظور و از طریق تفسیر نقاشی کودکان، می توان با تفسیر و تحلیل هر یک از المان های نقاشی کودکان، به اطلاعات مهمی پیرامون آنها دست یافت.
منابع اقتباس: کلنیک روانشناسی ذهن آرا؛ موسسه آموزش عالی آزاد هفتاد
