تفسیر المعین‏

 « تفسیر المعین» تالیف نور الدین محمد بن مرتضى کاشانى معروف به نورالدین اخبارى( متوفاى پس از ۱۱۱۵ ق) از شاگردان ملا محسن فیض کاشانى مشتمل بر تفسیر تمام قرآن است.

مفسر در رساله« المنتخب التصانیف» خود، انگیزه نگارش کتاب را چنین ذکر کرده است:« چون تفسیر صافى مبسوط بود و بر خواننده‏ى قرآن سخت مى‏نمود که در اثناء قرائت به آن مراجعه کند، به ذهنم آمد که تفسیرى از آن بیرون آورم که به قارى قرآن هنگام تلاوت، در فهم لغات و کلمات قرآنى کمک کند.» لذا دست به نگارش این تفسیر زده است.

ساختار:

تفسیرى است مختصر به شیوه تفسیر سید عبد الله شبر با استناد به روایات و احادیث ائمه اطهار( ع) با این تفاوت که وى متأثر از فرهنگ و گرایش عمومى قرن یازدهم و دوازدهم هجرى برخى از علماى شیعه، در توجه فوق‏العاده به حدیث در برابر روش تفسیر اجتهادى و عقل‏گرایى برخى دیگر از علماى آن دوران است. این تفسیر مزجى و همانند صافى فیض کاشانى است.

روش ایشان در بیان مطالب به این شکل بوده که ابتداى هر سوره پس از ذکر نام به بیان تعداد آیات و مکى و مدنى بودن آن مى‏پردازد. سپس فرازهایى از آیات را بطور جداگانه تفسیر مى‏کند. در این بین بطور طبیعى برخى آیات بدون توضیح مى‏باشند.

گزارش محتوا:

نویسنده قبل از شروع به تفسیر مقدمه‏اى را در پانزده صفحه در ضوابط و مطالب مهم مربوط به تفسیر آورده است که اهمیت تمسک به قرآن، تلاوت، تدبر و تفسیر آن، با ذکر آیات و احادیثى از پیامبر( ص) و ائمه( ع)، و احادیثى در زمینه‏ى نزول قرآن از جمله مطالب آن است.

او ضمن بیان شیوه تفسیرى خود، رمز حروف کلمه‏ى معین را که در جاهاى مختلف تفسیر بکار برده توضیح مى‏دهد و مى‏گوید:« پس از نقل نص عبارت ائمه( ع) رمز« م» و پس از بیان مطلبى که مستفاد از کلام ائمه( ع) است، رمز« ع» و پس از نقل عین عبارت تفسیر قمى که به امام( ع) نسبت نداده است، و یا توهم تنافى به حسب ظاهر بین روایت و آنچه که من نقل کرده‏ام رمز« ى» و بعد از بیان کلام معصوم( ع) و یا بیان آیه رمز« ن» را مورد استفاده قرار دادم و بقیه‏ى موارد را که داراى این رموز چهارگانه نباشند قول مفسرین بوده که با تصرف در عبارت از آنها نقل شده است.»

ایشان مصادر اقوال و متون اخبار را به تفسیر صافى ملا محسن فیض ارجاع داده است.

مفسر سعى نموده از تکرار مطالب مشابه جلوگیرى نماید، بر این اساس گاهى تفسیر آیات را به موارد مشابه قبل ارجاع مى‏دهد؛ مانند ج ۱، ص ۱۶۸، آیه ۸۸- ۸۹، آل عمران.

مصنف به‏طور معمول به قرائات و اختلاف آنها توجه نموده و شکل‏هاى متفاوت اختلاف قرائت از قبیل قرائت‏هاى تفسیرى، قرائت‏هایى که نشان از حذف کلمه دارد و نیز قرائت‏هایى که دلالت بر حذف و تفسیر ندارد که موارد اصلى اختلاف قرائت مى‏باشد را مورد مداقّه قرار داده است؛ مانند ج ۱، ص ۱۹ و ص ۲۰، و ص ۱۴۴، قرائت« القیّوم».

توجه مصنف به شأن نزول نیز در حد اشاره به موارد اندکى از آن مى‏باشد؛ مانند: ج ۱، ص ۲۴۱، آیه ۸۸ سوره نساء.

مفسر بر این تفسیر خاتمه‏اى نیز در باب دعاهاى تلاوت قرآن و کیفیت استخاره به قرآن دارد و اتمام تفسیر به سال ۱۰۹۰ ق بوده است.

وضعیت کتاب:

این تفسیر در اصل یک مجلد بزرگ بوده که ناشر با تحقیق آقاى حسین درگاهى آن را در سه جلد منتشر کرده است. حسین درگاهى محقق کتاب نسخه حاضر را با استفاده از شش نسخه مختلف مهیا کرده است. نسخه اول که با رمز« م» مشخص شده، به عنوان محور تحقیق قرار داده شده و در پاورقى به تفاوت‏ها اشاره شده است. در این نسخه نیمى از صفحه را فقط آیات قرآن و نیم دیگر را توضیح و تفسیر مفسر به همراه آیات و فرازهاى آن تشکیل مى‏دهد.

پاورقى‏هاى موجود اغلب برگرفته از تعلیقات نسخ خطى متفاوت مى‏باشد. بیان فضل سور، اشاره به متن برخى احادیث، نسخه بدلها و اختلاف نسخ توسط محقق محترم ذکر شده است.

فهرست منابع:

۱- دائره المعارف تشیع، ج ۴، ص ۵۴۵

۲- کشاف الفهارس، بخش علوم قرآن، ج ۴، ص ۲۰۳

۳- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج ۱، ص ۷۵۹، بهاء الدین خرمشاهى‏

۴- مقدمه محقق، ج ۱، تفسیر و مجلدات تفسیر