بهانه خونخواهی عثمان برای خلافت در نامه امام علی (ع)

[فَإِنَّکَ] وَ إِنَّکَ وَ اللَّهِ مَا عَلِمْتُ الْأَغْلَفُ الْقَلْبِ الْمُقَارِبُ الْعَقْلِ، وَ الْأَوْلَى أَنْ یُقَالَ لَکَ إِنَّکَ رَقِیتَ سُلَّماً أَطْلَعَکَ مَطْلَعَ سُوءٍ عَلَیْکَ لَا لَکَ، لِأَنَّکَ نَشَدْتَ غَیْرَ ضَالَّتِکَ وَ رَعَیْتَ غَیْرَ سَائِمَتِکَ وَ طَلَبْتَ أَمْراً لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ وَ لَا فِی مَعْدِنِهِ؛ فَمَا أَبْعَدَ قَوْلَکَ مِنْ فِعْلِکَ، وَ قَرِیبٌ مَا أَشْبَهْتَ مِنْ أَعْمَامٍ وَ أَخْوَالٍ حَمَلَتْهُمُ الشَّقَاوَهُ وَ تَمَنِّی الْبَاطِلِ عَلَى الْجُحُودِ بِمُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله)، فَصُرِعُوا مَصَارِعَهُمْ حَیْثُ عَلِمْتَ لَمْ یَدْفَعُوا عَظِیماً وَ لَمْ یَمْنَعُوا حَرِیماً بِوَقْعِ سُیُوفٍ مَا خَلَا مِنْهَا الْوَغَى وَ لَمْ تُمَاشِهَا الْهُوَیْنَى. وَ قَدْ أَکْثَرْتَ فِی قَتَلَهِ عُثْمَانَ، فَادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ، ثُمَّ حَاکِمِ الْقَوْمَ إِلَیَّ أَحْمِلْکَ وَ إِیَّاهُمْ عَلَى کِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى؛ وَ أَمَّا تِلْکَ الَّتِی تُرِیدُ فَإِنَّهَا خُدْعَهُ الصَّبِیِّ عَنِ اللَّبَنِ فِی أَوَّلِ الْفِصَالِ؛ وَ السَّلَامُ لِأَهْلِهِ

اغْلَفُ الْقَلْبِ: کسى که درک ندارد، (گوئى عقلش در غلافى است که معانى در آن نفوذ نمى کند).
مُقَارِبُ الْعَقْل: کسى که عقلش ناقص و ضعیف است.
الضَّالَه: کسى که چیزى از او گم شده است.
نَشَدْتَ غَیْرَ ضَالّتِکَ: غیر گمشده خود را طلب کردى، این مثلى است براى کسى که خواستار غیر حق خود مى باشد.
السَّائِمَه: حیوانى که در بیابان مى چرد.
مَصَارِع: جمع «مصرع»، قتلگاه، محل افتادن.
الْوَغَى: جنگ.
لَمْ تُمَاشِهَا الْهُوَیْنَى: سهل انگارى با آن نمى سازد، (معناى «هوینى»، در نامه ۶۳ گذشت).
الْخُدْعَه: آنچه که بواسطه آن کودک را از شیر باز مى گیرند، حیله دشمن در جنگ.
الْفِصال: بچه را از شیر گرفتن.

أغلَف القَلب: قلب با پوشش، بى درک و فهم
مُقارِب العَقل: ناقص العقل
نَشَدتَ: جستجو کردى
ضالَّه: گمشده
وَغَى: جنگ و ستیز
لَم تُماشِهَا الهُوَینا: همراه نشده با آنها مسامحه

به خدا سوگند، تو -چنانکه دریافتم- دلى فرو بسته دارى و خردى اندک. شایسته است در باره تو بگویند که از نردبامى فرا رفته اى و از آن فراز منظره اى ناخوشایند مى بینى و هر چه بینى به زیان توست نه به سود تو. زیرا در طلب گمشده اى هستى که از آن تو نیست و ستورى را مى چرانى که از آن دیگرى است. مقامى را مى طلبى که سزاوار آن نیستى و نه از معدن آن هستى. چه دور است گفتار تو از کردارت. چه همانندى با عموها و داییهایت، که آنها را شقاوتشان و آرزوهاى باطلشان واداشت که رسالت محمد (صلى الله علیه و آله) را انکار کنند و چنانکه مى دانى در ورطه هلاکت افتادند. نتوانستند هیچ حادثه عظیمى را دفع کنند یا از حریم خود دفاع نمایند، زیرا در برابر، مردان شمشیر زنى بودند که میدان نبرد را پر کرده بودند و در رزم سستى نمى نمودند.
در باره قاتلان عثمان فراوان سخن مى گویى. نخست باید در بیعت با من همان کنى که دیگر مردم کرده اند. سپس، با آنان پیش من به داورى نشینى تا تو را و ایشان را به هر چه کتاب خداى تعالى حکم کند، ملزم سازم. اما آنچه اکنون مى گویى و مى خواهى، فریفتن کودک است از شیر در آغاز از شیر باز گرفتنش. و سلام بر کسى که شایسته آن باشد.

امام(علیه السلام) در این بخش از نامه روى سخن را به معاویه کرده و او را زیر رگبار شدیدترین ملامت ها و سرزنش ها گرفته است. مى فرماید: «به خدا سوگند مى دانم تو مردى پوشیده دل و ناقص العقل هستى»; (وَإِنَّکَ وَاللهِ مَا عَلِمْتُ الاَْغْلَفُ(۱) الْقَلْبِ، الْمُقَارِبُ الْعَقْلِ).
تعبیر به «الاَْغْلَفُ الْقَلْبِ» به این معناست که قلب تو در غلاف قرار گرفته و چیزى به آن منتقل نمى شود و درک نمى کند. همان گونه که در قرآن مجید از زبان بعضى از کفار یهود آمده است که به عنوان استهزا مى گفتند «(قُلُوبُنَا غُلْفٌ); یعنى ما چیزى از سخنان تو سر در نمى آوریم».(۲)
تعبیر به «الْمُقَارِبُ الْعَقْلِ» اشاره به کم عقلى معاویه است، زیرا «مقارب» به معناى چیزى است که حد وسط میان خوب و بد و به بیان دیگر داراى کمبود باشد; یعنى عقل تو کمبودى دارد و ناقص است که این گونه سخنان دور از منطق را بر زبان یا قلم جارى مى سازى.
آن گاه مى افزاید: «سزاوار است درباره تو گفته شود که از نردبانى بالا رفته اى که تو را به پرتگاه خطرناکى کشانده و به زیان توست نه به سود تو، زیرا تو به دنبال غیر گمشده خود هستى و گوسفندان دیگرى را مى چرانى و مقامى را مى طلبى که نه سزاوار آن هستى و نه در معدن و کانون آن قرار دارى»; (وَالاَْوْلَى أَنْ یُقَالَ لَکَ: إِنَّکَ رَقِیتَ سُلَّماً أَطْلَعَکَ مَطْلَعَ سُوء عَلَیْکَ لاَ لَکَ، لاَِنَّکَ نَشَدْتَ(۳) غَیْرَ ضَالَّتِکَ(۴)، وَ رَعَیْتَ غَیْرَ سَائِمَتِکَ(۵)، وَطَلَبْتَ أَمْراً لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ وَلاَ فِی مَعْدِنِهِ).
مى دانیم معاویه همان طور که خودش نیز صریحاً پس از شهادت امام و سلطه بر عراق گفت علاقه شدیدى به حکومت و مقام داشت و حاضر بود همه چیز را فداى آن کند و حتى خون هاى بى گناهان را براى رسیدن به این هدف نامشروع بریزد; او با صراحت مى گفت: «ما قاتَلْتُکُمْ عَلَى الصَّلاهِ وَالزَّکاهِ وَالْحَجِّ وَإنّما قاتَلْتُکُمْ لأتَأَمَّرَ عَلَیْکُمْ عَلى رِقابِکُمْ; من با شما پیکار نکردم که نماز بخوانید و زکات بدهید و حج به جا آورید من براى این پیکار کردم که بر شما حکومت کنم و بر گردن شما سوار شوم».(۶) در حالى که هیچ گونه صلاحیت و شایستگى براى خلافت پیغمبر نداشت; از این رو امام(علیه السلام) نخست با این دو تشبیه (غیر گمشده خود را مى طلبى و گوسفندان دیگران را مى چرانى) و سپس با تصریح به او گوشزد مى فرماید که تو نه اهلیت براى این کار دارى و نه در معدن نبوّت پرورش یافته اى. اشاره به اینکه حکومت پیامبر حکومتى ظاهرى چون پادشاهان دنیا نیست، بلکه حکومتى روحانى و معنوى است که تنها شایسته کسانى است که در آن معدن پرورش یافته و علم و تقواى لازم را از آنجا کسب کرده اند.
آن گاه امام در ادامه این سخن خطاب به معاویه مى فرماید: «چقدر گفتار و کردارت از هم دور است!»; (فَمَا أَبْعَدَ قَوْلَکَ مِنْ فِعْلِکَ!!).
اشاره به اینکه تو از یک سو ادعاى خونخواهى عثمان مى کنى و از سوى دیگر بر امام و پیشواى خود که قاطبه مردم با او بیعت کرده اند به مبارزه برمى خیزى در حالى که مشروعیت ظاهرى امام و پیشواى تو از مشروعیت ظاهرى خلافت عثمان بسیار روشن تر است. معلوم نیست تو با خلیفه مسلمانان موافقى یا مخالف.
این احتمال نیز در تفسیر این جمله وجود دارد که منظور از تضاد قول و فعل معاویه این است که از یک سو مى خواهد حمایت از خلیفه (عثمان) کند و خود را جانشین او بداند و از سوى دیگر آشکارا اعمالى بر خلاف شرع انجام مى دهد مانند پوشیدن لباس ابریشمى و نوشیدن شراب و ریختن خون بى گناهان.
سپس مى فرماید: «چقدر تو با عموها و دایى هاى (بت پرستت) شباهت نزدیک دارى همان ها که شقاوت و تمناى باطل وادارشان ساخت که (آیین) محمد(صلى الله علیه وآله) را انکار کنند و همان گونه که مى دانى (با او ستیزه کرده اند تا) به خاک و خون غلطیدند و در برابر شمشیرهایى که میدان نبرد هرگز از آن خالى نبوده و سستى در آن راه نمى یافته است نتوانستند در مقابل بلاى بزرگ از خود دفاع کنند و یا از حریم خود حمایت نمایند»; (وَقَرِیبٌ مَا أَشْبَهْتَ مِنْ أَعْمَام وَ أَخْوَال! حَمَلَتْهُمُ الشَّقَاوَهُ، وَتَمَنِّی الْبَاطِلِ، عَلَى الْجُحُودِ بِمُحَمَّد(صلى الله علیه وآله) فَصُرِعُوا مَصَارِعَهُمْ(۷) حَیْثُ عَلِمْتَ، لَمْ یَدْفَعُوا عَظِیماً، وَلَمْ یَمْنَعُوا حَرِیماً، بِوَقْعِ سُیُوف مَا خَلاَ مِنْهَا الْوَغَى(۸)، وَلَمْ تُمَاشِهَا(۹) الْهُوَیْنَى(۱۰)).
منظور از «اعمام»; (عموها و عمه ها) به گفته بعضى همسر ابولهب «ام جمیل» و منظور از «اخوال»; (دایى ها) «ولید بن عتبه» است; ولى با توجّه به اینکه «اعمام» غالباً جمع عمو است و اطلاق آن به عنوان تغلیب بر عمه ها کم است و «اخوال» نیز جمع است و بعید به نظر مى رسد که بر یک نفر اطلاق شود به علاوه «ام جمیل» به قتل نرسید، از این رو بعضى از محققان گفته اند: منظور در اینجا عموها و دایى هاى پدر و مادر معاویه است، بلکه گاه به تمام نزدیکان پدر و مادر اعمام و اخوال مى گویند که آنها متعدد بوده اند.(۱۱)
در واقع امام مى خواهد قداست خیالى معاویه را در هم بشکند و بر ادعاى او در طرفدارى از اسلام و خلفا خط بطلان کشد و به او نشان دهد که تو باقى مانده دشمنان قسم خورده اسلام هستى و گواهش اینکه بسیارى از خویشاندان پدرى و مادرى تو در صف دشمنان اسلام بودند و در میدان هاى جنگ به دست مسلمانان کشته شدند.
سپس امام(علیه السلام) در بخش آخر این نامه به پاسخ یکى دیگر از سخنان معاویه پرداخته مى فرماید: «تو درباره قاتلان عثمان زیاد سخن گفتى بیا نخست همچون سایر مردم با من بیعت کن سپس درباره آنها (قاتلان عثمان) نزد من طرح شکایت نما تا من بر طبق کتاب الله میان تو و آنها داورى کنم»; (وَقَدْ أَکْثَرْتَ فِی قَتَلَهِ عُثْمَانَ، فَادْخُلْ فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ، ثُمَّ حَاکِمِ الْقَوْمَ إِلَیَّ، أَحْمِلْکَ وَإِیَّاهُمْ عَلَى کِتَابِ اللهِ تَعَالَى).
این پاسخى منطقى و روشن است که امام در مقابل بهانه قتل عثمان به معاویه فرموده، زیرا اولاً مسأله قصاص باید در حضور حاکم شرع و بعد از طرح دعوا و اثبات آن باشد; کسى که هنوز حکومت اسلامى را به رسمیت نشناخته چگونه مى تواند چنین تقاضایى کند.
ثانیاً حاکم اسلامى نمى تواند پیش از محاکمه عادلانه قاتلان، کسى را به دست صاحبان خون بسپارد، بلکه باید قاتلان حقیقى دقیقا شناخته شوند سپس به قصاص اقدام گردد.
ثالثاً معاویه از صاحبان خون حساب نمى شود، بلکه این فرزندان مقتول هستند که در درجه اوّل باید خونخواهى کنند.
رابعاً از همه اینها گذشته قاتلان حقیقى که مورد قصاص واقع مى شوند کسانى هستند که مباشر قتل بوده اند نه آنهایى که راه را براى قاتلان گشوده اند یا آنها را تشویق نموده اند و مى دانیم مباشران قتل عثمان در همان روز در خانه عثمان کشته شدند(۱۲) و کسان دیگرى که به نحوى معاونت کردند و راه را براى قتل عثمان گشودند قصاص نمى شوند.
خامساً کسى که به اوضاع آن زمان آشنا بوده مى دانسته که در آن شرایط قصاص قاتلان عثمان (به فرض که قاتلانى جز آنها که کشته شده اند داشته است) غیر ممکن بوده، زیرا طرفداران قتل عثمان ـ همان گونه که امام در خطبه ۱۶۸ بیان فرموده ـ گروه عظیمى بودند که کسى نمى توانست با آنها مقابله کند و چنان که در ذیل نامه ۵۸ از اخبار الطوال دینورى نقل کرده ایم گروهى در حدود ده هزار نفر در حضور امام در مسجد در حالى که همه مسلح بودند فریاد مى زدند همه ما قاتلان عثمان هستیم(۱۳).
ولى معاویه مى خواست با این بهانه از یک سو مردم شام را بر ضد على(علیه السلام) بشوراند و از سوى دیگرى ادعا کند که جمعى از دوستان و اطرافیان امیرمؤمنان على(علیه السلام) به نحوى راضى و دخیل در این قتل بوده اند و همه آنها باید کشته شوند در حالى که ادعاى معاویه از نظر حقوق اسلامى و قوانین بشرى از جهات مختلف مخدوش و بى اعتبار بود و به یقین خود او هم به این نکته توجّه داشت; ولى چون فکر مى کرد بهانه خوبى به دست آورده پیوسته آن را تکرار مى کرد.
به همین دلیل امام(علیه السلام) در آخرین جمله مى فرماید: «اما آنچه را تو مى خواهى همچون خدعه و فریب دادن طفلى است که در آغاز از شیر باز گرفتن است»; (وَأَمَّا تِلْکَ الَّتِی تُرِیدُ فَإِنَّهَا خُدْعَهُ الصَّبِیِّ عَنِ اللَّبَنِ فِی أَوَّلِ الْفِصَالِ(۱۴)).
اشاره به اینکه ادعاى تو در طلب قاتلان عثمان نیرنگى بى ارزش است که هرکس اندک فکرى داشته باشد مى داند که فریبى کودکانه و بى پایه و اساس است.
آن گاه با این جمله نامه را پایان مى دهد: «سلام و درود بر آنها که لیاقت آن را دارند»; (وَالسَّلاَمُ لاَِهْلِهِ).
کنایه از آن که تو با این اعمال و گفتار و رفتارت اهل این که سلام الهى شامل حالت شود نیستى.
*****
نکته:
آیا باز هم مى گویید همه صحابه اهل بهشتند؟
در کتاب صفین نصر بن مزاحم که پیش از سیّد رضى مى زیسته ذیل این نامه مطالب دیگرى نیز آمده است که حاصلش این است: «وَلَعَمْرِی لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِکَ دُونَ هَوَاکَ لَتَجِدَنِّی أَبْرَأَ قُرَیْش مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَاعْلَمْ أَنَّکَ مِنَ الطُّلَقَاءِ الَّذِینَ لاَ تَحِلُّ لَهُمُ الْخِلاَفَهُ وَلاَ تُعْرَضُ فِیهِمُ الشُّورَى وَقَدْ أَرْسَلْتُ إِلَیْکَ وَإِلَى مَنْ قِبَلَکَ جَرِیرَ بْنَ عَبْدِ اللهِ وَهُوَ مِنْ أَهْلِ الاِْیمَانِ وَالْهِجْرَهِ فَبَایِعْ وَلاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللهِ; (اى معاویه) به جان خودم سوگند هر گاه به عقل خود بنگرى و هوا و هوس را کنار بگذارى مرا پاک ترین فرد قریش از خون عثمان مى یابى (که هیچ گونه دخالتى در آن نداشته ام) و بدان تو از طلقا (کفار آزادشده روز فتح مکه) هستى که خلافت براى آنها جایز نیست و شورى نیز شامل حال آنها نمى شود. من جریر بن عبدالله را که مردى است اهل ایمان و از مهاجران است به سوى تو فرستادم و او نماینده من است که از تو بیعت بگیرد. با او بیعت کن و لا قوه الا بالله».
هنگامى که معاویه این نامه را خواند، جریر بن عبدالله برخاست، حمد و ثناى الهى را به جا آورد و خطاب به مردم گفت: جریان کار عثمان آنها را که حاضر و ناظر بودند خسته و ناتوان ساخته (که چرا و چه کسى او را به قتل رسانده است) پس چگونه کسانى که در آنجا حضور نداشته اند مى خواهند در این رابطه قضاوت کنند؟ مردم با على(علیه السلام) با رضایت کامل و بدون درگیرى و اجبار بیعت کردند و طلحه و زبیر نیز در صف بیعت کنندگان بودند. سپس بى آنکه حادثه اى رخ داده باشد بیعت خود را شکستند. بدانید این دین تاب تحمل فتنه ها را ندارد و عرب در شرایطى هستند که طاقت شمشیر ندارند. دیروز در بصره آن حادثه خونین واقع شد مبادا مانند آن (دوباره) واقع شود. (بدانید) عامه مردم با على(علیه السلام) بیعت کردند و ما اگر اختیار امورمان به دستمان باشد جز او را براى این کار انتخاب نخواهیم کرد و هر کس مخالفت کرده درخور سرزنش است، بنابراین اى معاویه تو هم راهى را که مردم پیموده اند بپیما.
سپس رو به معاویه کرد و به او گفت: مى گویى عثمان تو را بر این مقام (حکومت شام) انتخاب کرده و معزول نساخته اگر این سخن درست باشد هر کسى مقامى را که در دست دارد براى خود حفظ مى کند و حاکمان آینده اختیارى نخواهند داشت; ولى بدان این مقام ها چنان است که هر کدام روى کار مى آید گذشته را نسخ مى کند.
معاویه در پاسخ گفت: تو منتظر باش و من هم در انتظارم.
سپس در اینجا نقشه اى شیطانى طرح کرد و گفت: بروید مردم را از هر سو فرا خوانید. هنگامى که گروه عظیمى از مردم جمع شدند بر فراز منبر رفت و بعد از سخنان طولانى گفت: اى مردم شما مى دانید من نماینده عمر بن خطاب و نماینده عثمان بن عفان در منطقه شما هستم و من هیچ مشکلى براى هیچ یک از شما فراهم نکرده ام من صاحب خون عثمانم. او مظلوم کشته شد و خداوند مى گوید: کسى که مظلوم کشته شود ولیش حق دارد خونخواهى کند … و من دوست دارم شما آنچه در دل دارید درباره قتل عثمان بگویید.
شامیان (ناآگاه و بى خبر) همگى برخاستند و گفتند: ما هم طالب خون عثمانیم و در همانجا با معاویه براى خونخواهى عثمان بیعت کردند و به او اطمینان دادند که جان و مال خود را در این راه بدهند.(۱۵)
به راستى شیطنت عجیبى است; همه مى دانند اولا: هنگامى که حاکم قبلى از دنیا رفت اختیار تمام زمامداران به دست حاکم بعد است و در هیچ نقطه اى از دنیا کسى به این منطق معاویه متوسل نمى شود که مثلاً وزیرى بگوید: مرا دولت پیشین به وزارت انتخاب کرده و همچنان وزیرم و از جاى خود تکان نمى خورم; همه بر او مى خندند.
ثانیاً عثمان نزدیکانى داشت که ولى دم او بودند و نوبت به معاویه نمى رسید.
ثالثاً از همه جالب تر اینکه چون معاویه زمام حکومت را به دست گرفت به سراغ احدى از کسانى که در قتل عثمان شرکت داشتند نرفت و نشان داد که تمام آنها بهانه براى رسیدن به حکومت بود.
عجیب این است که با این همه رسوایى باز هم گروهى مى گویند معاویه از صحابه بود و صحابه عادل، پاک و پاکیزه، بدون عیب و با تقوا هستند.

 پی نوشت:

۱. «الاغلف» به معناى چیزى است که در غلاف است و از ریشه «غلاف» گرفته شده است این واژه از صفات مشبهه است که مفرد و جمع در آن یکسان است.
۲. بقره، آیه ۸۸.
۳. «نَشَدْتَ» از ریشه «نَشْد» بر وزن «نشر» به معناى یاد آوردن و نیز طلب کردن شىء گمشده است.
۴. «ضالَّه» به معناى گمشده است.
۵. «سائِمَه» به معناى چهارپایى است که در بیابان مى چرد.
۶. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۶، ص ۱۴. این سخن معاویه را تنها ابن ابى الحدید نقل نکرده بلکه عده زیادى از مورخان و محدثان اهل سنّت در کتاب هاى خود آورده اند از جمله: ابن کثیر در البدایه والنهایه، ج ۸، ص ۱۴۰ و ابن عساکر در تاریخ دمشق، ج ۵۹، ص ۱۵۱ و ذهبى در سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۱۴۶ و جمعى دیگر.
۷. «مَصارِع» از ریشه «صَرْع» بر وزن «فرع» به معناى به زمین افکندن است و «مَصارِعْ» جمع «مَصْرَع» به محلى که شخصى بر زمین مى افتد و یا به قتلگاه شهیدان گفته مى شود.
۸. «الوَغى» به معناى سر و صدایى است که از جنگجویان در میدان جنگ ظاهر مى شود و به صداى گروه زنبوران نیز «وَغى» گفته مى شود و گاه به صورت کنایه از جنگ یا میدان نبرد استعمال مى گردد و در عبارت بالا همین معنا اراده شده است.
۹. «لَمْ تُماشِها» از ریشه «مماشاه» گرفته شده که به معناى با چیزى همراهى کردن است. و جمله «لَمْ تُماشِها الْهُوَیْنى» یعنى سستى با آن (شمشیرها) مماشات نمى کند و سازگار نیست.
۱۰. «الْهُوَیْنى» همان گونه که در نامه قبل آمده به معناى چیز کوچک، ساده و آسان است.
۱۱. شرح نهج البلاغه علاّمه شوشترى، ج ۴، ص ۲۶۸.
۱۲. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۴، ص ۳۸.
۱۳. اخبار الطوال، ص ۱۶۲ و ۱۶۳.
۱۴. «فِصال» به معناى از شیر باز گرفتن از ریشه «فصل» به معناى جدایى است.
۱۵. بحارالانوار، ج ۳۲، ص ۳۶۸، روایت ۳۴۱ به نقل از واقعه صفین، ص ۲۹.