بررسی جایگاه شیعیان در اوکراین

اشاره:

ورود اسلام به اوکراین به نیمه‌های اول قرن دهم میلادی بازمی‌گردد که تاجران مسلمان به این کشور تردد می‌کردند. اسلام از جنوب و کشورهای عربی و ترکیه و از شرق و قفقاز وارد این کشور شد، اوکراین، یکی از کشورهای اروپای شرقی می باشد که اسلام در این کشور پس از مسیحیت، بیشترین پیرو را دارد.مقدمه: مساحت اوکراین که سرزمین پست و هموار است و  بیشتر قسمت های آن را جلگه در بر گرفته ۶۰۳ هزار و ۷۰۰ کیلو متر مربع می باشد. نام محلی “آناوکراین” با تلفظ «اوکرائین» به معنای پایان قلمرو و یا «کرانه» می باشد.

اوکراین – بزرگترین کشور اروپا پس از روسیه – متشکل از جلگه‌ ها (استپ ها) است که فلات های پست و آبگیرها آن را قطع می‌کند. این کشور در شمال دریای سیاه قرار گرفته و طول سواحل سواحل آن ۲۷۸۲ کیلومتر می باشد. دریای آزوف در جنوب شرقی اوکراین جزئی از دریای سیاه به حساب می آید که به وسیله تنگه کرچ به آن متصل است و میان روسیه، شبه جزیره کریمه و خاک اصلی اوکرا ین قرار دارد.[۱]این کشور از شمال به بلاروس، از شمال شرق و شرق به روسیه، از جنوب و جنوب غربی به رومانی و ملداوی و از غرب به کشورهای لهستان، مجارستان و اسلواکی محدود می شود. همچنین از طریق دریای سیاه با ترکیه، بلغارستان، و گرجستان دارای مرز مشترک دریائی می باشد. [۲]  در شمال بخشی از مانداب های پریپت و در کنار دریای سیاه و دریای آزوف زمین پست ساحلی جای دارد. [۳] مرکز اوکراین متشکل است از زمین پست دنپر و فلات دنپر، گسترده‌ترین زمین مرتفع دراین جمهوری. شرق اوکراین متشکل است از دره دم و بخشی از زمین مرتفع روسیه مرکزی. متنوع ترین مناظر در غرب کشور است، جایی که زمین های پست به داخل مجارستان گسترده است و کوه های کارپات که بیش از ۲۰۰ متر ارتفاع دارد. [۴] اوکراین بیش از ۴۵ میلیون نفر جمعیت دارد، نژاد اوکراینی از گروه نژادهای اسلاو شرقی می باشد. اوکراینی ها ۷۳ درصد جمعیت را تشکیل می دهند. روس ها بزرگترین اقلیت نژادی در این کشور به حساب می آیند که بیش از یک پنجم جمعیت اوکراین را تشکیل می دهند. طبق آخرین آمار در حدود ۵۰۰ هزار نفر یهودی در اوکراین زندگی می کنند که حدود یک درصد جمعیت اوکراین را شامل می شود. اقوام ساکن دیگر در اوکراین شامل بلاروسها ۸ درصد، ملداویائی ها ۶ درصد، لهستانی ها ۸/۱ درصد و مابقی مجارها،یونانیها، رومانیائی ها و تاتارها می باشند. [۵]      اوکراینی ۷۷/۸%

روس ۱۷/۳%

روس سفید ۰/۶%

بقیه ۴/۳%. تاریخ و روابط قومی مسلمانان اوکراینقومیت اوکراینی در ناحیه کایون راس و از اتحاد قبایل آنتیان در قرن های ۶ و ۹ به وجود آمد. مورخان اروپایی نخستین بار در ۸۳۹ پس از میلاد به راس اشاره کردند. ناحیه کایون در قرن های ۹ تا ۱۱ با حکمرانی ولادیمیر اول (سنت ولادیمیر)، پسرش یارسلف اول و ولادیمیر منماخ به رشد فرهنگی و اقتصادی رسید. نخستین حکمران از سه حکمران فوق در سال ۹۸۸ پس از میلاد مسیحیت را به راس وارد کرد. دو حکمران دیگر به این منطقه هویت قانونی دادند. مسیحیت موجب رواج نخستین نظام الفبایی در راس شد که توسط قدیسان مقدونی سیریل و متودیوس رواج یافت. تجزیه طوایف و حملات مغول ها و تاتارها در قرن سیزدهم موجب فروپاشی کیف شد. حاکمان مناطق شاهزاده‌نشین هالیچ[۶](گالیسیا) و وولین در مقابل حملات مغول ها و تاتارها ایستادگی کرده، تبدیل به سنگر راس در قرن ۱۴ شدند. از مشخص­ترین حاکمان آن زمان، دانیل روومانویچ بود که تنها پادشاه تاریخ اوکراین است که توسط پاپ چهارم در سال ۱۲۶۴ به سلطنت رسید. [۷]پس از قرن چهاردهم، سرزمین راس به قوانین قدرت های خارجی چون مغول های گلدن هورد[۸]، لیتوانی و پادشاه لهستان تن داد. لیتوانی بخشهای زیادی از سرزمین اوکراین به غیر از بخشهای شاهزاده‌نشین وولین و هالیچ را پس از نزاع های طولانی و مطیع ساختن لهستان تحت کنترل گرفت. استپ های جنوبی سواحل دریای سیاه تحت کنترل یکی از پایگاه های امپراطوری چنگیز خان با نام گلدن هورد قرار گرفت. خان‌های کریمه ساکن در منطقه رعیت ­نشین اتومانز پس از سال ۱۴۷۵ در پایگاه گلدن هورد مستقر شدند. متعاقبا نواحی شمال غرب و مرکز اوکراین به دوک اعظم لیتوانی پیوست. وی پس از آن تقریبا تمام اوکراین را با وجود استقلال اوکراینی­ها و بلاروسی­ها تحت کنترل درآورد. دوک اعظم لیتوانی قوانین مدیریتی و نظام قانونی راس را بنا نهاد و زبان اسلوونی کهن که سرشار از واژه­های اوکراینی و بلاروسی بود را رواج داد. لیتوانی که با لهستان تحت پیمان حکومتی ۱۳۸۶ متحد شده بود به تدریج کاتولیسم رومی و زبان و رسوم لهستانی را رواج داد. در سال ۱۵۶۹ اتحاد لوبلین کشور مشترک المنافع لهستان-لیتوانی را به وجود آورد و اوکراین به لهستان ملحق شد. در سال ۱۵۹۶ اتحاد برست‌-لیتوسک اوکراینی­ها را به دو گروه ارتودوکس و کاتولیک تقسیم کرد. مرزهای شمالی که در ابتدا مستعمره پادشاه راس بودند، با به قدرت رسیدن دوک مسکو، به سرعت از فرهنگ کایون فاصله گرفتند. در قرن پانزدهم اوکراین با خان های کریمه درگیر شد. مورخان سال ۱۴۹۰ از سربازان اوکراینی که قزاق نامیده می­شدند، یاد می­کنند که از سرزمین اوکراین در مقابل تاتارهای کریمه دفاع می­کردند. پایگاه قزاق ها در زاپوروژیان که در جزیره­ای آن سوی آبشار دنیپرو بود، قرار داشت.قزاق های زاپوروژیان به علت عدم تبعیت از سلطنت لهستان، تبدیل به نمادهای هویت ملی اوکراین شدند. کشمکش و نزاع میان اوکراینی­ها و حاکمان لهستانی­شان در سال ۱۵۹۰ به رهبری قزاقها آغاز شد. در سال ۱۶۴۸، قیام اوکراینی­ها علیه لهستانیها به رهبری قزاق هتمان به تشکیل یک حکومت مستقل شد. وی در سال ۱۶۵۴ طی معاهده­ای با مسکو درخواست کمک علیه لهستان کرد. مسکو از این معاهده به عنوان دستاویزی برای اشغال اوکراین استفاده کرد. لهستان حکومت مطلقه مسکو بر کیف و سرزمین های شرق دنیپرو را به رسمیت شناخت و “هتمانت” اوکراین به تدریج تحت سلطه مسکو درآمد. با این وجود هتمانت تحت سلطه ایوان مازپا (۱۷۰۹-۱۶۸۷)به اوج رسید. با حمایت او، ادبیات، هنر، معماری به سبک باروک و آموزش به رشد و شکوفایی رسیدند. مازپا در ابتدا یک حکومت متحد اوکراینی با حاکمیت تزار می­خواست. وقتی تزار پیتر، استقلال اوکراین را مورد تهدید قرار داد مازپا در اتحاد با چارلز هفتم سوئد بر علیه او برخواست. این اتحاد طی نبرد پلتاوا در سال ۱۷۰۹ شکست خورد. مازپا و پیروانش با گریز از انتقام پیتر تبدیل به نخستین مهاجران سیاسی تاریخ اوکراین شدند. [۹]احساس هویت ملی بر اساس همذات پنداری های افراد بر مبنای زبان مشترک، سنت های خانوادگی و فرهنگی، مذهب و اسطوره­های تاریخی حاصل می­شود. در اوکراین فعلی، در سطح نوینی از گسترش فرهنگی، بازگشت قابل توجهی به این عناصر وجود دارد. موضوعات زبانی بر بازگشت به نظام آوایی که نظام املایی آن از نظام روسیه پاک شده باشد و  همچنین بر شعر ملمع اوکراینی-روسی سورژیک متمرکز است. احیای سنت های فرهنگی شامل تعطیلات مذهبی، روزهای یادبود، ازدواج های کلیسایی، آیین غسل تعمید و مراسم ترحیم نیز وجود دارد. کلیسای کاتولیک اوکراین از حالت محرمانه و زیرزمینی خارج شد و کلیسای تبعید­شده ارتودوکس به صورت رسمی با کایون متحد شد. پروتستان های اوکراینی با القاب مختلف، فعالیت های مذهبی خود را بدون هیچ مانعی انجام می­دادند.انجام ۹۸۸ غسل تعمید در راس، اعلام بروز عقاید مذهبی در کنار رسوم جاری بود که منجر به ارتباط و اتصال هویت راس با مذهب و میهن شد. در قرن ۱۷، هویت اوکراینی خود را در مقابل هویت لهستانی و کلیسای کاتولیک روم حفظ کرد. در دوران امپراطوری روسیه، اوکراینی ها هویت خود را از طریق فرهنگ و زبان حفظ کردند، زیرا مذهب به تنهایی موجب اشتراک آنها با روس ها می­شد. دین و دینداری در اوکراینتا سال  ۹۸۸ میلادی ساکنین اوکراین فعلی نیز به مانند بسیاری از مردم اروپا بت پرست بودند، ولی با پذیرش آئین مسیحیت از سوی پرنس ولادیمیر این کشور نیز مسیحی شد. در سال ۱۰۵۴ به دنبال تکفیر متقابل پاپ روم و پاتریاک بیزانس مذهب ارتدوکس توسط پاتریاک بیزانس به وجود آمد و کشور های زیادی از جمله دولت شهر روس کیف (اوکراین، روسیه و بلاروس) ارتدوکس گردیدند و به همین دلیل، بیشتر مردم اوکراین تابع کلیسای ارتدوکس بوده و اقلیتی تابع کلیسای کاتولیک می باشند که بیشتر ساکن نواحی غرب اوکراین نواحی غرب اوکراین هستند. علاوه بر ارتدوکس ها و کاتولیک ها، پیروان مذهب پروتستان و برخی فرق مسیحی نیز در اوکراین وجود دارند. یهودیان هم دارای کنیسه های مختلف هستند (در کیف ۲ کنیسه) که مراسم مذهبی خود را انجام می دهند.

تقسیم بندی بر اساس مذهب در اوکراین:    ارتدوکس ۴۶%

کاتولیک ۸%

پروتستان ۲%

مسلمان ۱%

بقیه ۴۳% عقاید دینی: باورهای مذهبی در مرکز فرهنگ اوکراینی قرار دارند. اوکراین حضور و احیای بسیاری از ادیان را تجربه کرده: ارتودکس اوکراین، کاتولیک اوکراین، پروتستانیسم، یهودیت (شامل هاسیدیسم ) و اسلام. قانون اساسی و قانون سال ۱۹۹۱ مبنی بر آزادی در روحانیت و مذهب، منجر به رهایی از کلیسا و تاثیر انتخاب های شخصی در تعیین موقعیت و فعالیتهای مذهبی شد. متولیان دین:مسلمانان اوکراین روحانیون ارتودکس اوکراین در مدارس الهیات مانند آکادمی الهیات کیف آموزش می‌بینند. کلیسای کاتولیک اوکراین که در دوران جمهوری شوروی بسته شده بود، برای تامین نیاز به کشیش برنامه­های آموزشی منظم و گسترده­ای را در مدرسه علوم دینی لویو برگزار می­کند. مجریان مراسم نامگذاری پروتستانها (خصوصا غسل تعمید و روز هفتم) با استفاده از ماموریت های مذهبی در امریکا و اروپای غربی آموزش می­بینند. تعداد کمی از روحانیون کاتولیک از دیدارکنندگان موسیقی های شبانی­اند که از اطراف شرکت جسته­اند. از زمان استقلال، خاخام های یهودی تحصیلات خود را در سرزمین های اشغالی صهیونیست ها در فلسطین، به اتمام می رسانند. روحانیون مسلمان نیز در آسیای میانه و ترکیه تحصیل می­کنند. مراسم مذهبی و اماکن مقدس: کلیساهای کاتولیک و ارتودکس اوکراین حامل میراث تاریخی، مذهبی و ملی هستند. فرهنگ عامه، بسیاری از تشریفات مذهبی غیرمسیحی را با گونه­های محلی مسیحیت درهم آمیخته است. کشیشان ارتودکس هنوز هم ارواح پلید را با استفاده از قوانین سنت باسیل یونان طرد می­کنند. باور عام این است که تمثال ویرژین مقدس و چشمه خانقاه ارتودکس پوچایو دارای نیروهای معجزه­گر شفابخش هستند. زاروانیتسیا در اوکراین غربی، مکانی برای زیارت کاتولیک های اوکراینی است. قبرستان خاخام های یهودی هاسیدیسم در نزدیکی اومان زیارتگاهی برای یهودیان هاسیدیک است. مرگ و زندگی پس از آن: اوکراینی ها مراسم سنتی تدفین را  دقیقاً اجرا می­کنند. یک خوراک جمعی در مراسم تدفین و پس از آن در روزهای نهم و چهلم و سپس در ماه های ششم و دوازدهم داده می‌شود. خانواده­ها در یک روز یادبود سالیانه با عنوان پروودی در یکشنبه پس از عید پاک به منظور زیارت دوباره روحِ متوفی به دور هم جمع می­شوند. مراسم پروودی در بین اوکراینی های معاصر به وفور دیده می­شود. در دوران جمهوری شوروی، این روز به عنوان یک سنت قدیمی نامگذاری شد. نماد مسیحی آن بازتاب پیروزی و غلبه مسیح بر مرگ بود. ریشه­های پیش از مسیحیت آن به حیات دوباره طبیعت در بهار و آیین های دینی نیاکان قدیمی باز می­گردد. مسلمانان اوکراین :اگرچه آمار رسمی از مسلمانان اوکراین موجود نیست، ولی رقم تقریبی مسلمانان اوکراینی بین یک تا دو میلیون نفر برآورد شده که در شبه جزیره کریمه، دانتسک، زاپاروژیه، لوگانسک و … زندگی می کنند و عمدتا از اقوام تاتار،داغستانی و آذربایجانی می باشند. آذری ها شیعه اثنی عشری بوده و مابقی اهل تسنن هستند. دین مبین اسلام توسط ترک های عثمانی و بازرگانان کشورهای شرقی در اوکراین رواج پیدا نموده و گفتنی است در حال حاضر ۳۲۷ تشکل اسلامی در اوکراین مشغول فعالیت می باشند. در شبه جزیره کریمه مساجد زیادی وجود دارد، ولی در سایر شهرها مسلمانان به دلیل عدم وجود مسجد برای انجام تکالیف دینی مشکل دارند. در شهر کیف نیز مسجد یا حداث شده که هنوز به اتمام نرسیده لکن روزهای جمعه از آنان برای اقامه فریضه جمعه بهره برداری می شود. تشیع در اوکراین:انتشار تشیع در اوکراین نتیجه تلاش مبلغان جمهوری اسلامی ایران بود که پس از سقوط نظام کمونیسم، اجازه فعالیت در این کشور را پیدا کرده‌ بودند. بیشتر شیعیان اوکراین از کشورهای ازبکستان، قزاقستان و آذربایجان وارد این کشور شده‌اند. البته برخی از اوکراینی‌ها نیز از مذهب اهل بیت(ع) تاثیر پذیرفته‌اند. شیعیان این کشور، سال‌ها است که مراسم عاشورا را برگزار می‌کنند.[۱۰] البته همان طور که گفته شد، تعداد قابل توجهی از شیعیان این کشور را مهاجران آذری تشکیل می دهند، آذری‌های اوکراین، گروهی از مردم آذری ساکن و کوچ کرده به اوکراین هستند، غالب جمعیت آنها را اهالی کشور آذربایجان تشکیل می‌دهند، پیشنه روابط شهروندان آذربایجانی و اوکراینی به امپراتوری روسیه و اتحاد جماهیر شوروی باز می‌گردد، که دو کشور در قالب قلمروی واحد بودند. جمعیت آذربایجانی‌های اوکراین ۴۵،۰۰۰ تن شمارش شده‌است. آنان بیشتر در استان‌های دونتسک(۸ هزار نفر)، استان خارکف(۵-۶ هزار نفر) و استان دنیپروپتروفسک(۵-۶ هزار نفر) متمرکز هستند. در بین سال‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۹۰، عمدتاً به دلیل بی‌ثباتی در قفقاز جنوبی ۵٫۵٪ تعداد مهاجران افزایش یافته‌ بود. اکثریت آذربایجانی‌های اوکراین مسلمان و شیعه هستند.[۱۰] مراکز شیعی     حسینیه اهل بیت کیف؛مسلمانان اوکراین سید احمد صابونچی، مؤسس حسینیه اهل بیت(ع) کی‌یف است، او در این حسینیه علاوه بر روضه خوانی، به مشکلات مردم نیز رسیدگی می‌کند، اجرای شهادتین برای مستبصرین و قرائت خطبه عقد مسلمانان از دیگر اقدامات وی در این حسینیه است. بیش از ۴ تا ۵ هزار نفر با حسینیه اهل بیت(ع) در ارتباط هستند. تاسیس سایت اینترنتی (www.ahlul-bayt-ukraine.com) به دو زبان انگلیسی و روسی از مهمترین فعالیت‌های این حسینیه است.[۱۱] انجمن اسلامی شهر «زاپاروژیه»:این شهر حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد که ده هزار نفر از آنان مسلمان هستند. از سال ۱۹۹۱م انجمن اسلامی آن مشغول فعالیت می‌باشد. در روزهای یکشنبه در مدرسه جهت تعلیم قرآن و آموزش زبان عربی کلاس دایر می‌باشد. همچنین سنت‌های اسلامی و اساس مذهب شیعه به بزرگسالان و کودکان آموخته می‌شود. این انجمن، نمازهای جمعه، مراسم و جشن‌های اسلامی را نیز برگزار می‌کند. انجمن اسلامی «زاپاروژیه» روابط نزدیکی با دیگر مؤسسات اسلامی اوکراین و روسیه دارد.[۱۲] از مهم‌ترین مراکز شیعی در این کشور می‌توان به «بیت الزهراء(س)» در شرق اوکراین اشاره کرد. مرکز تحقیقات “العقیده” اولین مسجد بعد از سقوط نظام کمونیسم در این کشور، با همکاری و حمایت حوزه‌های علمیه قم، نجف و به خصوص حمایت جمهوری اسلامی ایران ساخته شد. کشور ایران، عامل اصلی رشد تشیع و نشر مذهب اهل بیت(ع) در این کشور به شمار می‌رود.[۱۳] مرکز اسلامی کوثر:با هدف به انعکاس اخبار و فعالیتهای شیعیان اوکراین شروع به فعالیت نموده است. یکی از فعالیتهای این مرکز در آینده انسجام بخشی و هماهنگی فعالیتهای مسلمانان شیعه در اوکراین خواهد بود.[۱۴] مرکز فرهنگی شرق:یک سازمان اجتماعی اوکراینی ـ ایرانی می‌باشد. این مرکز درحدود یک سال است که با هدف آشناسازی مردم اوکراین با فرهنگ وسنن کشورهای شرق، بخصوص ایران گشایش یافته است. فعالیت های این مرکز غیر سیاسی ودرجهت دوستی بین ملت‌ها بویژه دو ملت اوکراین وایران می‌باشد. این مرکز درصدد است با برگزاری نمایشگاهها، کنفرانس‌ها، سمینارها و برنامه های هنری _ فرهنگی فاصله مکانی بین اوکراین و کشورهای شرقی را از بین ببرد. یکی از اصلی ترین فعالیت هایی که این مرکز به آن می‌پردازد، تحقیق و ترجمه می‌باشد. درحال حاضر چند کتاب با کمک این مرکز ترجمه و منتشر شده است و تعدادی کتاب نیز در دست ترجمه می‌باشد.[۱۵]  دین در قوانین و مقرراتسازمان های مذهبی اوکراین در جهت ارتباط با سازمان های مذهبی بین المللی بسیار فعال هستند. پیروی از کلیسای ارتدوکس شرق کماکان ترکیب اصلی زندگی مذهبی اوکراینی ها را تشکیل می دهد. در حال حاضر کلیسای ارتدوکس بیشترین پیرو را در مقایسه با کلیساهای کاتولیک و پروتستان دارد. این کلیسا با ۱۱۸۰۰ کلیسای زیر پوشش خود و ۳۵ شعبه سرپرستی در اوکراین و یک نهاد اموزشی با نام سمینار و یک آکادمی تربیت کشیش، بزرگترین تشکیلات مسیحیت را نیز در اختیار دارد. [۱۶]اکنون دولت اوکراین در رفتار خود نسبت به کلیساها بر هنجار های بین المللی تکیه کرده و قوانین مصوب عملا تمام جنبه های زندگی مذهبی در این کشور از جمله روابط دموکراتیک بین دولت و کلیسا را شامل می شود . [۱۷]ماده ۵۰ قانون اساسی اوکراین می گوید که کلیسا از دولت و مدارس از کلیسا جدا هستند. دولت سعی دارد برای کلیه مذاهب، سازمان ها و جوامع مذهبی هم وضعیت قانونی ایجاد کند و همه آنها را در فعالیت های عادی کمک نماید. پس از استقلال تعداد جوامع مذهبی به سه هزار و پانصد جامعه افزایش یافت. [۱۸]*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز.

پی نوشت:

[۱] . احمدیان شالچی، نسرین؛نگاهی گذرا به اوکراین، فصلنامه مشکوه، شماره ۴۱، ص ۵۶[۲] . http://www.jasjoo.com/books/countries[3] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).[۴] .  کتاب سبز اوکراین، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۸، ص  ۶[۵] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).[۶] Halych[7] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).[۸] Golden Horde[9] . جمهوری اوکراین، جزوه موجود در پژوهشکده مطالعات منطقه ای پژوهشگاه المصطفی(ص).[۱۰] . ویکی شیعه، به نقل از مرتضی اشرافی، کشور شناسی اوکراین، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۱[۱۱] . ویکی شیعه، به نقل از گفت‌وگو با مؤسس نخستین حسینیه اوکراین، خبرگزاری فارس، گروه فرهنگی، ۹۳/۰۴/۲۲[۱۲] . نشریه طلایه،  شماره۱۰۶، ص ۶۶٫[۱۳]. سایت شفقنا، گزارشی از وضعیت شیعیان اوکراین، ۲۴/۱۲/۱۳۹۰٫[۱۴]. http://www.bfnews.ir/vdch.inwt23nw-ftd2.html[15]. http://www.shia-news.com/fa/print/3177[16]. سفارت جمهوری اوکراین در ایران: http://www.mfa.gov.ua[17] . احمدیان شالچی، نسرین؛نگاهی گذرا به اوکراین، فصلنامه مشکوه، شماره ۴۱، ص ۵۶[۱۸] .  کتاب سبز اوکراین، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۸، ص  ۱۱۶ و ص ۱۱۷