اقسام علوم حدیث

نظر اهل سنّت در اقسام علوم حدیث

جهت روشنتر شدن تفاوت دانشهایی که با علوم حدیث ارتباط دارند، لازم است نظرات اهل سنّت نیز مورد دقت قرارگیرد؛ بویژه که تقسیم آنها از علوم حدیث با تقسیم ما تفاوت دارد.
مؤلفان اهل سنّت، از گذشته دور، در موضوع علم الحدیث، آثاری پدید آورده اند. ما در اینجا نظر برخی از آنها بویژه پیشگامان در این موضوع را یادمی کنیم.
سیوطی به نقل از ابن اکفانی[۱۶]، پس از تقسیم علم حدیث به «علم حدیث خاصّ به روایت» و «علم حدیث خاصّ به درایت» در تعریف هریک می نویسد:
دانش روایت، علمی است که گفتار و افعال پیامبر را و نیز روایت و ضبط و نوشتن الفاظ گفتار او را دربر دارد.[۱۷]
و درباره تعریف دانش درایه می نویسد:
دانش درایه، علمی است که به وسیله آن، حقیقت روایت و نیز شرایط، انواع، و احکام آن و همچنین احوال راویان و شرایط ایشان و انواع حدیث و آنچه مربوط به حدیث است، شناخته می شود. [۱۸]
ملاحظه می شود که تعریف، موضوع و نتیجه هریک از این دو علم، با دیگری تفاوت دارد. صاحب «تحفه احوزی» نیز پس از نقل تقسیم علم حدیث به دو قسم «روایهالحدیث» و «درایهالحدیث» از سوی جزایری و بیان چند تعریف درباره هریک، بر این باور است که مباحث مربوط به حدیث، به سه دانش تقسیم می گردد. او در این باره می نویسد:
از مطالبی که گفته شد، روشن می گردد که علم الحدیث بر سه مفهوم اطلاق می شود. علم نخست، دانشی است که بدان، گفتار و افعال و حالات رسول الله(ص) شناخته می شود و بر آن، نام علم روایت حدیث گذاشته شده؛ همانگونه که در عبارت ابن کفانی و باجوری آمده است. [۱۹]
ایشان درباره دومین دانش مربوط به حدیث می نویسد:
علم دومی که مربوط به حدیث می شود، دانشی است که در آن از چگونگی استناد احادیث به رسول الله(ص) بحث می گردد. یعنی از حالات راویان از جهت ضابط و عادل بودن آنها و از جهت متّصل و یا منقطع بودن سند و همانند اینها بحث می کند. [۲۰]
و درباره دانش سومی که زیرمجموعه علم حدیث است می نویسد:
سومین علمی که مربوط به حدیث می شود، دانشی است که از معنای الفاظ حدیث بحث می کند. این دانش همچنین از مقصود الفاظ حدیث بر اساس قواعد ادب و ضوابط شرع مقدس ـ که مطابق حالات رسول الله(ص) است ـ بحث می کند.[۲۱]
در این تقسیم، مقصود از علم اوّل، همان دانش روایت است که در کلمات دیگران نیز آمده است؛ و مقصود از دانش دوم، درایهالحدیث است؛ و بخشی از مباحث درایهالحدیث را نیز جداگانه به عنوان علم دیگر بیان کرده است.
مؤلّف کتاب «اصول الحدیث» می نویسد:
دانش روایت، علمی است که به کار گرفته می شود درباره آنچه که به پیامبر(ص) ـ اعم از گفته و فعل و تقریر و صفت جسمی و اخلاقی ـ نسبت داده می شود.[۲۲]
و درباره تعریف درایه، پس از نقل تعریفهای گوناگون، می نویسد:
دانش درایه، عبارت است از قواعد و مسایلی که به وسیله آنها، حالات راوی و مروی (حدیث)، از جهت پذیرفته شدن یا نشدن، شناخته می شود. [۲۳]
مؤلّف کتاب «علوم الحدیث»، پس از نقل تقسیمها و تعریفهای گوناگون، می نویسد که شایسته است علم الحدیث به سه علم تقسیم گردد و سپس در تعریف قسم اوّل، می گوید:
نخست، دانش روایت است که دربر می گیرد نقل آنچه را که به پیامبر(ص) انتساب پیدا می کند؛ اعمّ از گفتار و افعال و تقریر و صفات او. [۲۴]
و در تعریف قسم دوم می نویسد:
دوم، علمی است که مربوط به حدیث می گردد و دانش اصول الحدیث و یا مصطلح الحدیث نام دارد و آن، دانشی است که به وسیله آن، حقیقت روایت و شرایط، انواع، و احکام آن و نیز احوال و شرایط راویان و همچنین اقسام روایات و آنچه که مربوط به روایات است، شناخته می شود. [۲۵]
وی، درباره قسم سوم می نویسد:
سومین دانشی که مربوط حدیث می گردد، دانش درایه و یا فقه الحدیث نام دارد؛ و آن علمی است که از معانی مقصود از متن حدیث، اعم از گفته و فعل و تقریر آن حضرت، (به کمک قواعد و اصول مخصوص به این فن) بحث می کند. [۲۶]

جمع بندی

از تقسیم دوم و چهارم، این مطلب استفاده می گردد که برخی از صاحب نظران اهل سنّت، علوم حدیث را به سه قسم تقسیم کرده اند: ۱ـ علم روایت، ۲ـ علم درایت، ۳ـ فقه الحدیث.
برخی دیگر از حدیث پژوهان اهل سنّت، حدیث را (مانند تقسیم اوّل و سوم) به دو قسم تقسیم کرده اند: ۱ـ علم روایت، ۲ـ علم درایت (و مباحث فقه الحدیث را داخل در علم درایه کرده اند).
در هر صورت، میان تقسیم اهل سنّت با تقسیم دانشمندان شیعه، اختلاف وجود دارد؛ زیرا صاحب نظران شیعه علم روایت، روایت را جداگانه مورد بحث قرار نداده اند. اگرچه، صاحب ذریعه، مباحث فقه الحدیث را جداگانه مورد ارزیابی قرار داده است.

تفاوتهای علوم حدیث

بحث دیگری که شایسته تحقیق و دقّت است، تفاوت میان اقسام علوم حدیث (و علوم مرتبط با حدیث) است.
همانگونه که پیش از این گفته شد، کلمات اهل فن در تعریف و شناساندن موضوع و اسامی هریک از این علوم، گوناگون و گاهی متناقض است. حلّ چنین اختلافاتی از حوصله این مقاله خارج است؛ لیکن آنچه که می تواند تا حدّ زیادی مشکل را حل کند، بیان تفاوتهای هریک از این علوم است.
میان دانشمندان، این بحث مطرح است که اختلاف علوم، به اختلاف در موضوع است و یا به اختلاف در غرض.[۲۷] اثبات حق در این مطلب، از قلمرو این نوشته خارج است. ما در اینجا بر اساس هردو نظر، تفاوتهایی را میان این علوم، متذکر می شویم.
امّا در مورد رجال و تراجم و مشیخه شناسی و فهرست شناسی، بر فرض اینکه دو عنوان اخیر را علم مستقلی بدانیم، تفاوت میان آنها عبارت است از اینکه: بحث از تاریخ و زندگی رجال دینی، چنانچه از این جهت که در سند حدیث واقع شده اند باشد، و بحث هم از صفات دخیل در قبول و ردّ حدیث باشد (مثل راستگویی و دروغگویی)، این بحث، رجالی است و غایت آن، قبول و ردّ خبر اوست.
و اگر بحث درباره رجل دینی، از آن جهت باشد که وی در زندگی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، دارای اثر وجودی و منزلت اجتماعی است و بحث هم فراتر از صفات دخیل در قبول و ردّ خبر است، این بحث داخل در علم تراجم خواهدبود و اثرش نیز آشنایی با شخصیّتهای دینی و الگوپذیری می باشد.
و اگر بحث از آن جهت باشد که آن شخص، صاحب اجازه روایت و نقل حدیث است، این، داخل در دانش مشیخه شناسی است و غایت آن هم پذیرش روایت کسانی است که از آن شیخ اجازه، سند دارند و نقل حدیث می کنند.
و چنانچه بحث، از آن جهت باشد که آن شخص صاحب کتاب و یا اصل است، این بحث، داخل در فهرست شناسی می باشد و غایت آن هم عبارت است از اعتباریافتن احادیثی که در آن کتابها آمده است.
و امّا در تفاوت رجال با درایه بایدگفت: موضوع علم درایه، کلّی است؛ زیرا موضوع آن، حدیث از جهت سند و یا متن و یا هردو است و غایت آن، قبول و ردّ خبر است. ولی موضوع رجال، جزئی و فردفرد افراد سند است و با متن و مجموع سند، ارتباطی ندارد و غایت آن، شناخت افراد ضعیف و ثقه و مانند آن است. برای مثال، بحث از راستگویی و دروغگویی، ضابط بودن و ضابط نبودن، غالی بودن و نبودن شخص خاص که در سند واقع شده (مانند محمدبن مسلم و یا محمدبن سنان)، بحث رجالی است و بحث از صحیح و یا حسن و یا موثّق و یا ضعیف بودن سند و یا بحث از متصل و یا منقطع بودن و معنعن و یا مسلسل بودن آن، اگرچه مربوط به سند است، ولی چون راجع به مجموع سند است، داخل در علم درایه است.
به عبارت دیگر، در علم رجال، موضوع، محدّث است و غایت، شناخت صفات او؛ و در علم درایه، موضوع، حدیث است و غایت، شناخت اقسام حدیث. البتّه مباحث مربوط به متن (مانند نص و یا ظاهربودن، مجمل و یا مبیّن بودن، محکم و یا متشابه بودن) نیز داخل در درایه است.
همانگونه که گذشت، موضوع رجال و تراجم و مشیخه شناسی و فهرست شناسی، رجال دینی است و موضوع درایه و روایت و فقه الحدیث و رجال (به اعتباری)، حدیث است. لیکن جهت و حیثیّت در هرکدام فرق می کند. زیرا بحث از اینکه چه حدیثی صحیح و یا موثّق و یا ضعیف است، و یا بحث از اینکه چه حدیثی نص و یا ظاهر است، داخل در علم درایه است؛ و بحث از اینکه هریک از ائمّه(ع) چه احادیثی دارند و متن حدیث آنها چیست، داخل در علم روایت است؛ و بحث از اینکه معنا و مقصود از هریک از احادیث چیست و چه معارف و مطالبی از آنها استفاده می گردد، داخل در فقه الحدیث است؛ و بحث از اینکه چه راویانی حدیث آنها پذیرفته می شود و یا رد می گردد، داخل در علم رجال است.
در آخر، روشن گردید که علوم مربوط به حدیث، عبارت اند از: ۱ـ درایه (درایت)، ۲ـ روایت، ۳ـ فقه الحدیث، ۴ـ رجال، ۵ـ تراجم، ۶ـ مشیخه شناسی، ۷ـ فهرست شناسی.
مباحث مربوط به دانش حدیث، در مرحله اوّل شکل گیری، انواع گوناگونی داشته و در عین کثرت مباحث، در موضوع و نتیجه و روش از همدیگر جدابودند. با زیادشدن تدوین و تصنیف حدیث، هر عالمی به بخشی از مباحث حدیث روی آورد و درنتیجه، علوم مربوط به حدیث فراوان شد … [۱]
وی، سپس از میان علوم مربوط به حدیث، شش علم را برمی شمارد و درباره تعریف و نتیجه و کتابهای آن علم، بحث می کند. آن شش علم عبارتند از: ۱ـ علم جرح و تعدیل، ۲ـ علم رجال الحدیث، ۳ـ علم مختلف الحدیث، ۴ـ علم علل الحدیث، ۵ـ علم غریب الحدیث، ۶ـ علم ناسخ الحدیث ومنسوخه.

اهمّ علوم حدیث

گرچه مباحث مربوط به حدیث به دانشهای گوناگونی تقسیم شده و درباره هریک کتابهای مستقلّی نوشته شده است، لیکن بیشتر صاحب نظران، تمامی مباحث مربوط به حدیث را تحت سه عنوان اصلی، بحث می کنند: ۱ـ علم درایت حدیث، ۲ـ علم روایت حدیث، ۳ـ علم رجال حدیث. مقسم این سه دانش، علوم الحدیث (به معنای عامّ آن) است. برای استفاده و آشنایی بیشتر، شایسته است هریک از این سه علم و علوم دیگری که با حدیث ارتباط تنگاتنگ دارد، اگرچه به گونه ای اجمالی، تعریف گردد.
یادآوری این نکته لازم است که در کلمات اهل فن (شیعه و سنّی)، درباره زیرمجموعه های علوم حدیث و نیز نامهای مختلفی که بر هریک گذاشته شده، اختلاف و گاهی تناقض وجود دارد. هدف این نوشته، بحث و تحقیق اساسی و فنّی و نقد و ایراد اقوال در این باب نیست؛ بلکه مقصود، تعریف اجمالی هریک و شناساندن تفاوتهای آنها با همدیگر و نیز بیان ثمراتی است که بر هریک مترتّب می گردد. [۲]

الف ـ درایهالحدیث

پیش از بیان تعریف و موضوع و غایت، شایسته است معنای لغوی درایه، به گونه ای اجمالی بررسی گردد. بسیاری از لغت شناسان، درایه و علم را مترادف دانسته اند؛ از جمله، مؤلّف المصباح المنیر می نویسد:
دریت الشیء دریا، من باب دری ودریه ودرایه، علمته.[۳]
و مؤلّف معجم الفروق اللّغویّه، میان معنای درایه و علم، تفاوت قائل شده است؛ از جمله می فرماید:
الدّرایه علم یشتمل علی المعلوم من جمیع وجوهه وذالک أن الفعاله للاشتمال مثل العصابه والعمامه والقلاده ولذالک جاء اکثر اسماء الصناعات علی فعاله نحو القصاره والخیاطه ومثل ذالک العباره لاشتمالها علی ما فیها فالدّرایه تفید ما لاتفید العلم من هذه الوجه والفعاله أیضا تکون للاستیلاء مثل الخلافه والإماره فیجوز أن تکون بمعنی الاستیلاء فتفارق العلم من هذه الجهه.[۴]
بنابراین نظریه، وحدت و ترادف معنای درایه و علم، صحیح به نظر نمی رسد؛ زیرا «درایه» آگاهی بر تمامی شئون و جهات معلوم است و از طرفی، وزن «فعاله» مفید اشتمال می باشد. این جهت، سبب می گردد که درایه با معنای علم تفاوت داشته باشد. افزون بر اینها، اطلاق ماده علم بر علم خداوند صحیح است؛ برخلاف ماده درایه که درباره خداوند به کار گرفته نشده است. پس معلوم می شود که مفهوم این دو واژه فرق می کند. شاید بتوان گفت:
«درایه هنگامی به کار برده می شود که آگاهی پس از شک و تردید حاصل گردد».
پس روشن شد که نظر بزرگانی مانند مؤلّفان مقباس الهدایه[۵] و ضیاءالدرایه[۶] و تعلیقه بر وجیزه[۷] که معنای علم و درایه را یکی داشته اند درست نیست. مگر این که تفاوت معنای درایه و علم توجیه گردد به اینکه ماده علم و درایه، وحدت مفهوم دارند و تفاوت معنای آن دو، برمی گردد به شکل علم و درایه.

تعریف علم درایه

صاحب نظران درایه، تعریفهای گوناگونی را از آن به دست داده اند. در این نوشته، به نقل و بررسی دو تعریف از بزرگان و پیشگامان دین و دانش بسنده می شود. شیخ بهایی می نویسد:
دانش درایه عبارت است از دانشی که در آن از سند و متن و چگونگی فراگیری و آداب نقل حدیث بحث می شود.[۸]
شهید ثانی در تعریف درایه می فرماید:
دانش درایه عبارت است از دانشی که در آن بحث می شود از متن حدیث و راههای صحیح و ضعیف آن و نیز از چیزهایی که برای شناسایی حدیث مقبول از مردود لازم است.[۹]

نقد و بررسی

با دقّت در این دو تعریف، چند مطلب روشن می گردد:
۱ـ تعریف شیخ بهایی کاملتر و جامعتر از تعریف شهید می باشد؛ زیرا اولا شیخ بهایی با آوردن کلمه «سند»، مطالب مربوط به آن را که جزو دانش درایه است، (از قبیل بحث از متصل و منقطع بودن، صحیح و یا موثق و یا ضعیف و یا حسن بودن، مسلسل و یا معنعن بودن حدیث) داخل در این علم کرده است. مگر آنکه بگوییم عبارت «وطرقه» شامل مباحث سندی می گردد. ثانیا در تعریف شیخ بهایی، عبارت «وآداب نقله» آورده شده و این سبب می شود که چگونگی تحمّل حدیث را که از اجزای علم درایه است، شامل گردد (برخلاف تعریف شهید ثانی).
۲ـ تعریف شهید از آن جهت که فاقد کلمه «سند» است، مباحث سندی را دربرنمی گیرد. از این رو، شامل مطالب مربوط به علم رجال (که خارج از این علم است) نمی گردد. زیرا تنها در علم رجال از سند احادیث بحث می شود (برخلاف تعریف شیخ بهایی که نسبت به برخی از مطالب دانش رجال مانع نیست و شامل آنها نیز می شود).
ممکن است گفته شود که بحث از سند، در این دو علم با همدیگر تفاوت دارد؛ زیرا بحث سندی در علم رجال، عبارت است از «رسیدگی به صفات فردفرد راویان حدیث» و بحث سندی در علم درایه عبارت است از «بررسی سند، به طور مجموع». توضیح بیشتر این مطلب، در بیان فرقهای این دو علم خواهدآمد.
۳ـ به نظر می رسد در این دو تعریف و بسیاری از تعریفهای دیگر، تفاوتی میان دانش درایه و دانش روایت گذاشته نشده، در صورتی که میان علم روایت و علم درایت، تفاوت اساسی وجود دارد. فرق این دو، با بیان نظرات اهل سنّت و نیز تعریف علم فقه الحدیث، روشنتر خواهدشد.

ب ـ فقه الحدیث

از جمله دانشهایی که زیرمجموعه علم حدیث (به معنای عام) واقع شده، علم فقه الحدیث است. از آنجا که این دانش در بسیاری از کتابهای علوم حدیث ـ بویژه آنچه که مربوط به شیعه است ـ به طور مستقل مورد بحث واقع نشده، برخی از صاحب نظران متأخّر، این دانش را جدای از درایهالحدیث دانسته اند. از جمله، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
دانش فقه الحدیث، با دانش رجال و درایت در موضوع مخالف است؛ زیرا موضوع دانش فقه الحدیث، عبارت است از تنها متن حدیث. بنابراین، در آن، از شرح لغات حدیث و بیان حالات آن از جهت بودن نص یا ظاهر عام و یا خاص، مطلق و یا مقید، مجمل و یا مبیّن، معارض و یا غیرمعارض، بحث می کند.[۱۰]

نقد و بررسی

این تعریف صاحب ذریعه، در صورتی صحیح است که ما علم درایه را تنها در مباحث مربوط به سند حدیث منحصر بدانیم؛ مثل بحث از اینکه سند حدیث متّصل است یا منقطع، مسند است یا مرسل، مسلسل است یا معنعن، صحیح است یا موثّق و یا حسن و یا ضعیف … و مانند اینها.
به نظر می رسد این تعریف، نادرست است؛ زیرا علم درایه (افزون بر مباحث و عوارض مربوط به سند)، شامل مباحث و عوارض مربوط به متن حدیث (از قبیل بحث از مجمل و یا مبیّن بودن، محکم و یا متشابه بودن، مضطرب و یا غیرمضطرب بودن، نص و یا ظاهربودن حدیث) نیز می گردد. همانگونه که در تعریف شیخ بهایی و بسیاری از صاحب نظران این علم، به آن تصریح شده است.

ج ـ رجال الحدیث

گرچه بسیاری از صاحبان تألیف در دانش رجال ـ بی آنکه تعریفی از آن به دست دهند ـ وارد مباحث آن شده اند، ولی برخی از بزرگان این دانش، تعریفهای گوناگونی از آن کرده اند.[۱۱] از باب نمونه به دو مورد اشاره می کنیم.
صاحب بهجهالآمال می نویسد:
علم رجال، وضع شده است برای تشخیص راویان حدیث از نظر شخصی، و یا از نظر صفات پسندیده و ناپسند.[۱۲]
علامه تهرانی در کتاب شریف ذریعه می نویسد:
دانش رجال، علمی است که در آن از حالات راویان حدیث و صفات آنها بحث می شود، از آن جهت که آن صفات، در قبول و ردّ گفتار آنها تأثیر دارد. [۱۳]

نقد و بررسی

تعاریف علم رجال، تفاوت قابل توجهی با همدیگر ندارند و بیشتر اختلاف آنها به الفاظ برمی گردد و نه به محتوا. از میان دو تعریف پیش گفته، عبارت علامه تهرانی، از آن جهت که قید «لها دخل فی جواز قبول …» را دارد، مناسبتر است و با آوردن این جمله، از قید «ذاتا» نیز بی نیاز خواهیم بود.
به نظر می رسد تعریف مناسبتر از این دو، عبارتی باشد که علاّمه مامقانی، به عنوان آخرین تعریف، در کتاب رجالی خویش آورده است. ایشان می نویسد:
إنّه علم یبحث فیه عن احوال الراوی من حیث اتّصافه بشرائط قبول الخبر وعدمه.[۱۴]
علم رجال، دانشی است که در آن از حالات راوی، از نظر برخورداربودن و نبودن او از شرایط قبول خبر، بحث می گردد.
از آنجا که این تعاریف ـ همانگونه که علامه مامقانی فرموده است[۱۵] ـ بیشتر شرح و توضیح اند تا تعریف حقیقی، بحث و تحقیق بیشتر، ضروری به نظر نمی رسد.

د ـ تراجم
ح ـ فهرست شناسی
و ـ مشیخه شناسی

در شمار دانشهای زیرمجموعه علم الحدیث، باید از «فهرست شناسی»، «مشیخه شناسی» و دانش «تراجم» یادکرد. جهت روشن شدن حقیقت این علوم، شایسته است گفته شود: بحث درباره زندگی و حالات و صفات رجال دین، اگر از این جهت باشد که راوی حدیث اند، موضوع علم رجال خواهدبود؛ و اگر از این نظر باشد که صاحب کتاب و تألیف و تصنیف اند، موضوع دانش فهرست نگاری را تشکیل می دهد؛ و اگر از آن جهت باشد که در نقل حدیث استاد و صاحب اجازه اند، موضوع دانش مشیخه را فراهم می کند؛ و اگر از آن جهت باشد که این رجال دارای کمالات فردی و آثار وجودی در ابعاد گوناگون سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و مانند آن هستند، موضوع علم تراجم خواهدبود.

پی نوشتها:

[۱] . مقباس الهدایه فی علم الدّرایه، عبدالله المامقانی، تحقیق محمدرضا مامقانی، موسسه آل البیت، ج۱، ص۳۵
[۲] . رجوع شود به: همین مجله، شماره اوّل، مقاله دانشمند فرزانه جناب مهدوی راد، تحت عنوان «تدوین حدیث(۱) تعاریف».
[۳] . المصباح المنیر، علامه فیّومی، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۶۳ و نیز مراجعه شود به: لسان العرب، ج۱۴، ص۲۵۵ و مجمع البحرین، ج۱، ص۱۳۸
[۴] . معجم الفروق اللّغویه، ابوهلال عسکری، مؤسسه نشر اسلامی، ص۲۳۰
[۵] . مقباس الهدایه فی علم الدّرایه، عبدالله المامقانی، تحقیق شیخ محمدرضا مامقانی، مؤسسه آل البیت، ج۱، ص۴۱
[۶] . ضیاءالدّرایه، سید ضیاءالدین علاّمه، مطبعه الحکمه، قم، ص۱۳
[۷] . الوجیزه (للشیخ البهائی) مع تعالیق مفیده، انتشارات الرسول المصطفی(ص)، ص۲
[۸] . همان مدرک.
[۹] . الرعایه فی علم الدرایه، زین الدین الشهید الثانی، تحقیق محمدعلی بقّال، منشورات مکتبه آیهالله المرعشی النجفی، قم، ص۴۹
[۱۰] . الذریعه الی تضانیف الشیعه، ج۸، ص۵۴
[۱۱] . از باب نمونه، به معجم الرجال، تألیف آیهالله خویی و یا قاموس الرّجال، تألیف علاّمه شوشتری و یا جامع الرّواه، تألیف مرحوم اردبیلی مراجعه شود.
[۱۲] . بهجهالآمال فی شرح زبدهالمقال، ملاّعلی علیاری، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشان پور، ج۱، ص۴
[۱۳] . الذریعه، علامه شیخ آقابزرگ تهرانی، چاپخانه مجلس، ج۱۰، ص۸۰
[۱۴] . تنقیح المقال فی علم الرجال، المامقانی، ج۱، ص۱۷۳
[۱۵] . همان مدرک.
[۱۶] . شمس الدین محمدبن ابراهیم بن ساعد انصاری (م۷۹۴هـ.)، صاحب کتاب «إرشاد القاصد» در علوم حدیث.
[۱۷] . تدریب الرّاوی، جلال الدین السیوطی، تحقیق الدکتور احمد عمرهاشم، دارالکتاب العربی، ج۱، ص۲۱
[۱۸] . همان مدرک.
[۱۹] . تحفهالأحوزی بشرح جامع التّرمذی، الإمام الحافظ ابوالعلاء المبارکفوری، دارالکتب، ج۱، ص۷ (مقدّمه).
[۲۰] . همان مدرک.
[۲۱] . همان مدرک.
[۲۲] . اصول الحدیث علومه ومصطلحه، دکتر محمدعجاج الخطیب، دارالفکر، بیروت، ص۷
[۲۳] . همان، ص۸
[۲۴] . عبدالکریم زیدان و عبدالقهار وارد عبدالله، علوم الحدیث، ص۷، مطبعه عصام بغداد.
[۲۵] . همان مدرک.
[۲۶] . همان مدرک.
[۲۷] . کفایه الاصول، آخوند خراسانی، با تعلیقه آیهالله حکیم، مکتبه بصیرتی، قم، ج۱، ص۸٫

منبع:محمد رحمانی؛مجله علوم حدیث