اسلام شناسی در گرجستان

مقدمه

قفقاز را به سبب تنوع و تکثر اقوام، ملیت ها و زبان ها آکواریوم اقوام در جهان می خوانند و در این میان جمهوری گرجستان به عنوان یکی از مهم ترین کشورهای جنوب قفقاز از نظر تنوع قومی، نژادی و زبانی موقعیتی ویژه و منحصر به فرد دارد.

با صرف نظر از برخی تحرکات قوم گرایانه سالیان آغازین استقلال جمهوری گرجستان، همزیستی مسالمت آمیز شمار متعددی از پیروان ادیان و مذاهب در این کشور کوچک اما مهم و داری موقعیت خاص ژئواستراتژیک، این کشور را به آیینه ای تمام نما از تسامح و رواداری مذهبی نیز مبدل ساخته است.

اگر آذری ها و ارمنی ها به عنوان دو اقلیت بزرگ قومی گرجستان تعاملی تقریبا روادارانه در گرجستان دارند به نحوی که برخی آن را با توجه به مناقشه دیرپای قره باغ بین ارمنستان و آذربایجان جالب توجه می دانند، از آن سو مسیحیان، یهودیان، مسلمانان (اعم از شیعه و سنی) و حتی پیروان برخی از کیش های پاگانیسم در محدوده جغرافیایی که گرجستان نام دارد نمونه ای از جامعه ای متساهل و متسامح پدید آورده اند.

موقعیت خاص جغرافیایی گرجستان که آن را در تعامل و ارتباط مستمر با جهان اسلام قرار داده است و نیز حضور جمعیت قابل ملاحظه مسلمان در این کشور، مطالعه و پژوهش پیرامون اسلام و مسلمانان را وحهه همت مراکز پژوهشی و تحقیقاتی گرجی قرار داده است که حاصل این پژوهش ها در حجم نسبتا مبسوط کتب، مقالات، پایان نامه های دانشگاهی و رساله های پژوهشی متجلی می باشد.

مقاله ای که برگردان آن را ملاحظه می فرمائید به قلم یکی از صاحبنظران گرجی تاریخ خاورمیانه به رشته تحریر درآمده و درآن به اجمال مجموعه تحقیقات و مطالعات صورت گرفته در گرجستان که ذیل عنوان اسلام شناسی قابل طرح می باشد، معرفی گردیده است.

ریشه دار بودن سنت شرق شناسی در جمهوری های شوروی سابق از جمله گرجستان و خصوصیت ویژه آکادمیک این دسته از مطالعات که متاثر از تحلیل های دقیق و جزء نگرانه ی تاریخی است، ترجمه برخی از پژوهش های انجام شده در این حوزه را برای بهره برداری مراکز تحقیقاتی کشور مفید و حتی ضروری می سازد.

بدیهی است این گزارش بر اساس شناخت مولف از آموزه های اسلامی تنظیم شده و مسلما از پیش فرض ها و برداشت های خاص وی نیز بی تاثیر نیست. از این رو برگردان این اثر به معنای تائید تمام مدعیات آن نبوده و هدف افزودن منابع بیشتر برای بهره برداری مراکز مربوطه می باشد.

امید که برگردان این مقاله، گامی باشد هرچند کوچک در معرفی پتانسیل های قابل توجه و مهم پژوهشی در قفقاز جنوبی به ویژه در عرصه ای مهم همچون اسلام شناسی.

اسلام شناسی در گرجستان

گرجستان مسیحی از اوان قرون وسطی همواره ارتباطات و مواجهات چشمگیری با جهان اسلام داشته است. ارتباط با جهان اسلام مستلزم آگاهی از اسلام و عناصر اسلامی که نقش مهمی در روابط بین الملل امروز دارد، می باشد.

مصالح و منافع ژئوپولتیک گرجستان، جوامع اسلامی موجود در گرجستان، عنصر افزایش تاثیر اسلام بر فرآیندهای سیاسی – مذهبی جهان و رشد هویت دینی شهروندان مسلمان کشورهای شوروی سابق همه و همه عامل مشوق محققان گرجی تاریخ اسلام می باشد. در مطالعات تاریخی اتحاد شوروی و متعاقب آن در گرجستان شوروی و در شرایط سانسور ایدئولوژیک، قرآن و دیگر منابع فقه اسلامی مورد مطالعه قرار نمی گرفت.

از این رو در طی سال های متمادی، اسلام شناسی گرجی و به ویژه منشورات مربوط به موضوعات دینی، برآورنده نیازهای تبلیغات ضد دینی بوده و بر اساس رویکردی منفی و ساده انگارانه به اسلام شکل گرفته بود.

هرچند در سال های دهه ۶۰ و ۷۰ قرن ۲۰ میلادی پروژه هایی ذیل عنوان “بقایای فکر دینی و راه های مقابله با آن ” تعریف گردید اما در همان زمان محققان مسائل تاریخی خاورنزدیک در قرون میانه، رویکردی جدی به انواع دیگری از اسلام شناسی داشتند. مراکز اصلی مطالعات اسلامی در گرجستان انستیتو شرق شناسی تسرتلی و دانشگاه دولتی جاواخیشویلی گرجستان می باشد.

در دوره های مختلف متخصصین متعددی در تاریخ اعراب، ایران و ترکیه در دپارتمان تاریخ شرق شناسی تحت نظارت و راهنمایی مستقیم گاباشویلی مدیر این دپارتمان تربیت شده اند. گابشویلی درباره موضوعات فرهنگی خاور نزدیک در قرون میانه مطالعه و تحقیق می کرد.  او این فرهنگ را به ادوار مختلف تقسیم می کرد.

این دانشمند اولین دوره توسعه فرهنگ خاور نزدیک را دوره تاریخی بین هفتم تا دهم میلادی (و نه ششم تا دهم) تلقی می کرد چرا که وی شکل گیری و توسعه این فرهنگ را متاثر و مرتبط با اسلام می انگاشت.

علاوه بر این باید توجه داشت که بر خلاف شرق شناسان اروپایی، گاباشویلی از اصطلاح “فرهنگ اسلامی ” و فرهنگ عربی ” به تناسب استفاده می کند و در قرون ۱۱ و ۱۲ میلادی مفهوم فرهنگ ” اعراب مسلمان ” جای خود را به فرهنگ ” ایرانیان مسلمان ” می دهد که همچنان مفهومی مشروط و مقید می باشد. بعدها فارس ها یا ایرانیان به اصطلاح عامی برای اطلاق بر محمدی ها (مسلمانان) تبدیل می شود.[۱]

این محقق ارتباط درونی بین آوارگان موسوم به ایرون ها را با جنبش اسماعیلیه مورد مطالعه قرار داد و به این موضوع توجه کرد که ایرون ها به تناوب فرقه هایی مذهبی (ایرون های سنی و شیعه) تشکیل داده اند.

گاباشویلی همچنین سیاست مذهبی ایران در قبال کارتلی (گرجستان) را مورد مطالعه و پژوهش قرار داد. گاباشویلی دامنه پژوهش های خود را به مطالعه شهرهای خاور نزدیک در قرون وسطی گسترش داد و شمار زیادی از دانشجویان خود را در این پژوهش ها وارد کرد که آن ها در این حوزه های تحقیقی همچنین برخی از ساختارهای مدنی اسلامی را مورد مطالعه و تحقیق قرار دادند.

ترجمه ای جزئی از منابع عربی، در “مجموعه مقالات ” نادیرادزه وارد شد که همچنان به عنوان مبنای مطالعه در مورد سیستم مالیاتی مسلمانان مورد استفاده پژوهشگران می باشد. موضوعات دیگری از تاریخ اسلام نیز در مقالات ای. سیخارولیدزه، او. تسکیتیشویلی و ج.  جاپاریدزه شرق شناسان گرجی مورد مطالعه قرار می گرفت: بر اساس تحقیقات آن ها در منابع فارسی و عربی چهره هایی پیدا شدند که “نیسبا التفلیس” می پوشیدند و از این رو در یک دوره از زندگی خود به تفلیس مرتبط بودند.[۲]

دیگر موضوعات تاریخ اسلام نیز در مطالعات شرق شناسی متعددی که بر روی ماهیت های متفاوت روابط گرجی ها و شرقی ها کار می کردند مورد بحث قرار می گرفت. پروفسور ک. کوتسیا با عوامل مذهبی در روابط بین ایران و گرجستان سرو کار داشت. [۳]

در پژوهشی که توسط گ. برادزه انجام شده است نقل قولی از یک حدیث شیعی وجود دارد که منتسب به امام جعفر صادق (متوفی در سال ۷۶۵) بوده و تفلیس را یکی از سه شهر برگزیده و متمایز از سوی خداوند (کوفه، قم، تفلیس) معرفی می نماید. متن این حدیث دلیلی بر مشهوریت و اعتبار این شهر در جهان اسلام قرون وسطی به ویژه در حلقه های شیعی می باشد. [۴] این محقق همچنین اطلاعات مربوط به ارتباط راه آهن ماوراء قفقاز و اعتاب مقدسه اسلامی در قرن ۱۹ را بررسی و تحلیل می نماید. [۵]

در دهه ۸۰ قرن بیستم آموزش متخصصان در تاریخ اسلام آغاز شد. در سال۱۹۸۷ مگی مترولی از تز نامزدی علوم خود در مورد جامعه دروزی دفاع کرده وکتابی تحت همین عنوان منتشر ساخت. [۶]

این کتاب شکل گیری جنبش الدروزیه را با تاکید بر روی فرآیند تثبیت و قوام جامعه دروزی مورد بررسی قرار می دهد. این کتاب مبتنی بر منابع عربی و اروپایی است.[۷]

موضوع پایان نامه گ. سانیکیدزه ” بنیانگذاری دولت اسلامی در ایران در خلال قرون دهم و یازدهم میلادی ” بود که در سال ۱۹۹۰ با هدایت ل. نادیرادزه انجام پذیرفت. در این تز، توجه اصلی بر روی بررسی عوامل مقوم و معین در جنبش اسلامی متمرکز می باشد. ضمن این که مساله امامت نزاری ها و دکترین نزاری در این پایان نامه مورد بحث قرار گرفته است.

عنوان تز نامزدی علوم م. واختانگادزه ” برخی ویژگی های اسلام اولیه ” بود که در سال ۱۹۹۰ با راهنمایی ت. نادیرادزه انجام پذیرفت. وی در این پژوهش موضوعات ذیل را مورد بحث قرار داده است: جامعه مسلمانان مدینه و روابط آن با جامعه پیش از اسلام (جاهلی) عرب، تاسیس اولین دولت اسلامی، مالیات های مسلمانان در نخستین جامعه اسلامی.

در سال ۱۹۹۴ گ. جاپاریدزه از تز دکترای خود با عنوان “گرجستان و خاور نزدیک اسلامی در قرن ۱۲ تا ثلث اول قرن ۱۳ ” دفاع کرد که این تز به صورت تحقیقی جداگانه چاپ و منتشر شد. [۸]

این پژوهش که مبتنی بر منابع دست اول به زبان های گرجی، ارمنی، عربی و دیگر زبان هاست جنبه های سیاسی روابط بین پادشاهی گرجستان و جهان اسلام (امپراطوری بزرگ سلجوقی، سلاطین سلجوقی عراق و خان نشین های ترک که در شمال بین النهرین و ارمنستان حاکم شده بودند، سلسله ایوبی و روم) در قرن ۱۲ تا ثلث اول قرن ۱۳ را مورد بحث و بررسی قرار می دهد.

علاوه بر این مسائل مربوط به تقابل ایدئولوژیک گرجستان مسیحی و جهان اسلام و سیاست متساهل داوید چهارم موسوم به داوید سازنده (۱۱۲۵-۱۰۸۹) و جانشینانش در قبال پیروان دیگر ادیان آسمانی از جمله مسلمانان که به همزیستی مسالمت آمیز پیروان دو دین مختلف در پادشاهی گرجستان منجر شده بود مورد واکاوی قرار گرفته است. بسیاری از فعالیت های پژوهشی گ. جاپاریدزه به مساله تاریخ و فرهنگ اسلام اختصاص یافته است.

به رهبری آکادمیسین تاماز گامکرلیدزه کار بر روی پروژه علمی – تحقیقاتی ” گرجی ها و نظام های دینی خاور نزدیک ” در انستیتو شرق شناسی انجام گرفته است. این کار در چهارچوب برنامه پژوهشی “مرکز بین المللی تحقیق در روابط شرق – غرب ” که در ذیل انستیتو شرق شناسی گ. تسرتلی بنیاگذاری شده است انجام پذیرفته است.

این پروژه به بخش های مختلف تقسیم شده است. یکی از این بخش ها مربوط به اسلام و مسائل پیرامون آن است. این بخش شامل موضوعات اسلام شناسی و همچنین تحقیقات در مورد جنبه های سیاسی – ایدئولوژیک و فرهنگی روابط تاریخی گرجی ها و جهان اسلام می شود. پژوهش های انجام شده در این زمینه منجر به تدوین منبعی داتره المعارفی گردید. [۹]

این منبع مرجع شامل ۴۵۰ مقاله است که به صورت الفبایی مرتب شده و در مورد اسلام معاصر و کلاسیک می باشد. دیدگاه ها و نظریات اساسی اسلام، اصطلاحات، اسامی، مکاتب، فرقه ها و جوامع مختلف اسلامی در این مجموعه معرفی شده اند. علاوه بر این در این دائره المعارف به تعاملات چند قرنه گرجستان با جهان اسلام توجه شده، زوایای تاریک آن آشکار گردیده و هرجا که ممکن بوده است منابع و مطالب گرجی عرضه شده است.

این کتاب مرجع، دولت اسلامی و چهره های سیاسی مرتبط با گرجستان را در این دولت معرفی می نماید.. کتاب مرجع فوق منضم به اطلاعاتی در مورد کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی و جدول وقایع نگاری رویدادهای مهم در تاریخ اسلام و روابط بین گرجستان و جهان اسلام می باشد.

مرکز بین المللی تحقیق در روابط شرق – غرب که موسسه ای غیر دولتی است پژوهش های متفاوت و پرشماری در موضوعات ارتباطات عام شرق – غرب را سازماندهی کرده است که عمدتا متمرکز بر موضوعات مذهبی و قومی – ژئوپولتیک منطقه قفقاز می باشد. این مرکز پژوهش گئورگی سانیکیدزه با عنوان اسلام و مسلمانان در گرجستان کنونی را به چاپ رسانده است. [۱۰]

نویسنده در این اثر تاریخ و موقعیت فعلی اسلام و مسلمانان در گرجستان، جنبه های ویژه ترویج اسلام در گرجستان، جایگاه و نقش اسلام در کشوری با اکثریت مسیحی، روابط مسلمانان – مسیحیان، گروه های قومی متفاوت در بین گرجیان مسلمان و برخی عادات و عقاید مذهبی آنان، روابط شیعیان و اهل سنت در گرجستان، روابط گرجستان با جهان اسلام و جایگاه مذهب در این روابط (تاریخ و وضعیت فعلی)، فرآیند جهانی سازی، اسلام و قفقاز را مورد بررسی و مطالعه قرار داده است.

کتاب مبتنی بر منابع تاریخی، منابع آرشیوی، مطالعات میدانی در مناطق مسلمان نشین گرجستان و پرسشنامه های جامعه شناختی می باشد. گ. سانیکیدزه علاوه بر این مقالات متعددی در همین موضوع در خارج از گرجستان منتشر نموده است. [۱۱]

مقاله اسلام و مسلمانان در گرجستان امروز بر آداب و مناسک مسلمانان در گرجستان فعلی متمرکز می باشد. در این مقاله روابط بین مسلمانان و دیگر گروه های مذهبی، تاثیر مذهب بر زندگی روزمره در گرجستان، رابطه بین هویت ملی و مذهبی و تنش های بین طرفداران گونه های متساهل اسلام که به طور سنتی در گرجستان به آن عمل می شده است و گونه های موسوم به خالص و سلفی که نوعا و نه الزاما بصورت دقیق، به وهابیت در دوران شوروی بازمی گردد مطالعه و واکاوی گردیده است.

در سال ۲۰۰۵ گ. سانیکیدزه رساله ای با عنوان تشیع و دولت در ایران منتشر ساخت. نویسنده در این رساله تاریخ تطور مذهب شیعه اثنی عشری را در دوره های ذیل مورد بررسی قرار داده است: در دوران امامان دوازده گانه، دوران گسترش از آغاز عصر تعامل فرهنگی جامعه اسلامی تا هجوم مغول، دوران صفویه و از دوران صفوی تا به امروز.

مهراب تیکادزه در سال ۲۰۰۳ از تز دکترای خود با عنوان ” غلبه ترک های عثمانی در سوریه و موسسات اسلامی (محافظه کاری و نشانه هایی از تطور) ” دفاع کرد. وی در فصول مختلف پژوهش خود نخبگان دینی اسلامی در ساختار اجتماعی سوریه در زمان غلبه عثمانی ها را مورد مطالعه قرار داده و جایگاه و عملکرد مفتیان را در قرون شانزدهم تا هجدهم نشان داده است.

بنا بر ادعای مولف نمایندگان سازمان ها و موسسات مذهبی یا روشنفکران اسلامی علاقه ای به در گیر شدن در روند تغییرات بنیادی نداشتند ولی به منظور حفظ ثبات اجتماعی از تحرکات اصلاح گرایانه طرفداری می کردند. ویژگی محافظه کارانه رژیم عثمانی قبل از تنظیمات مانع تداوم یا پیشرفت فرایندهای تطورگرا بود. مقالات متعددی در موضوعات مربوط به این تز در بولتن های علمی و نشریات منتشر شده اند. [۱۲]

حوزه پژوهش نانی گلووانی تاریخ اسلام و اسلام و جنسیت در جهان عرب است. ن. گلووانی در سال ۲۰۰۵ در تفلیس، رساله ای به زبان گرجی با عنوان زن در اسلام در قرون ۷ تا ۱۰ میلادی منتشر کرد.

این پژوهش نقش مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زنان در اسلام را در سرفصل ها ی: وضعیت زنان در دوران پیش از اسلام، مشارکت زنان در حیات مذهبی جامعه اسلامی، زن در قرآن و حدیث، حضرت مریم – زن ایده آل قرآنی به عنوان زمینه مشترک گفتگوی بین مسلمانان و مسیحیان، جایگاه حقیقی زن در جامعه اسلامی، حقوق (ازدواج، طلاق، ارث و تحصیل) و وظایف زنان بر مبنای متون مذهبی، مورد مطالعه قرار داده و آن ها را در شیوه ای نوین همانند پدیده های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی از نظر گذرانده است.

این پژوهش توجه ویژه ای به ارتباط بین زنان و حکومت معطوف داشته است زیرا این مساله در حال حاضر در بین مسلمانان مشرق زمین بسیار ملموس بوده و مستلزم اصلاح و تجدید نظر در مسائل اساسی بسیاری می باشد. در حوزه تحقیقات و پژوهش های قرآنی، مطالعات زبان عربی قدری در گسترش اسلام شناسی موثر بوده است. در سال ۱۹۷۷ آپولون سیلاگادزه تعدادی از آیات قرآن را ترجمه کرد. [۱۳] با هدایت و راهنمایی او تعدادی موضوع و تزدر این زمینه مطرح و دفاع گردید.

در سال ۱۹۹۰ نانا ارگملیدزه از تز نامزدی علوم خود با عنوان ساختار موزون قرآن با راهنمایی آ. سیلاگادزه دفاع کرد. مولف در پژوهش خود آیات موزون قرآن به سبک سجع را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده بود. گئورگی لوبژانیدزه در سال ۲۰۰۴ از تز نامزدی علوم خود با عنوان “مسیح و مریم در قرآن “تحت نظر و راهنمایی آ. سیلاگادزه دفاع کرد. وی در تحقیق خود توصیف قرآنی عیسی مسیح را با مقایسه آن با فهم مسیحی از آن ارائه داده و همزمان با آن تحلیل موفقی از این تفاوت تصاویر از عیسی مسیح که در ارتباط با چهارچوب کلامی قرآن کریم قابل دریافت می باشد ارائه می دهد.

لوبژانیدزه در پژوهش خود مفهوم عیسی مسیح و مریم عذرا در قرآن کریم را همراه با دیدگاه های متکلمین مسلمان در دوران های بعدی به دقت مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد. در این تحقیق پدیده عیسی مسیح و مریم در قرآن از طریق سیستماتیزه کردن عناصر داستانی و روایی مرتبط با این شخصیت ها که به سهم خود ما را قادر به رمزگشایی از آنها به عنوان سمبول های ادراکی مشتق از روایت های فوق می سازد، مورد مطالعه قرار می گیرند.

گ. لوبژانیدزه همچنین تعدادی مقاله علمی در موضوع تز خود منتشر کرده است. کار مهم گ. لوبژانیدزه در حوزه اسلام شناسی در گرجستان ترجمه گرجی قرآن با تفسیر و توضیحات می باشد. [۱۴]

دو دانشجوی تحصیلات تکمیلی دیگر برای دریافت رتبه نامزدی علوم از تز خود تحت نظر و راهنمایی گئورگی سانیکیدزه دفاع کرده اند. موضوع تز تیناتین کاروسانیدزه ” بنیاد گرایی اسلامی در مصر معاصر: استراتژی اخوان المسلمین و سازمان های تندرو اسلامی ” بود. دفاع از این تز در سال ۲۰۰۶ صورت پذیرفت.

این پژوهش اولین فعالیت در این زمینه در حوزه تاریخ پژوهی گرجستان محسوب می گردد که تاریخ و روند توسعه بنیادگرایی اسلامی در مصر معاصر را مورد بررسی قرار داده است. مولف، نامه ها و نوشته های حسن البنا و سید قطب دو ایدئولوژیست عرب را که در آن ایدئولوژی و ساختار اخوان المسلمین ارائه گردیده، مورد بررسی قرار داده است. این پژوهش همچنین مبتنی بر کتاب یکی از تحت تعقیب ترین تروریست های مصر یعنی ایمن الظواهری به زبان عربی است که در آن فعالیت های سازمان های اسلامگرای تندرو در مصر را توصیف می نماید. [۱۵]

عنوان تز نامزدی علوم تامار جاپاریدزه ” فرآیند صلح، دولت خودگردان و رادیکالیسم اسلامی در فلسطین ” (۲۰۰۶) بود. بخش های مربوط به حماس این پژوهش (شکل گیری حماس، رهبری رادیکالیسم اسلامی در فلسطین، استراتژی، تاکتیک ها، اهداف، موضع آن در قبال فرآیند صلح و دولت خودگردان فلسطین) اولین نمونه از تلاش صورت گرفته در حوزه تاریخ پژوهی گرجی برای فهم و شناخت این سازمان افراطی اسلامی محسوب می گردد. بخش حماس هم برای اولین بار بود که به زبان گرجی ترجمه میشد.

نتایج مهم این پژوهش در دیگر مقالات منتشر شده منعکس گردیده است. دپارتمان مطالعات آسیایی و آفریقایی دانشگاه دولتی تفلیس مقالات و کتاب های متعددی در مورد تاریخ اسلام منتشر کرده است. ز. منتشاشویلی چندکتاب در موضوع تاریخ اسلام در قفقاز شمالی به چاپ رسانده است: تجدیدحیات اسلام در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی، تفلیس، ۱۹۹۹، (به روسی) و اسلام در قفقاز شمالی، تفلیس، ۲۰۰۶ (به گرجی).

مولف در آثار خود یادآور می شود که پدیده تجدید حیات اسلام در قفقاز متاثر از همه پیچیدگی های تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی، ویژگی و تاریخ ترویج اسلام و مسیحیت، دسترسی به عناصر پیش از دوران وحدانیت در باورهای مردم، زمینه های معنوی و روحانی پیش از اسلام و سنن و ارتباطات فرهنگ های مختلف این منطقه می باشد. به باور وی جنبش بازسازی شده تصوف بر مبانی خاص خود قرار دارد.

نویسنده نتیجه می گیرد که اسلام در قفقاز شمالی و آسیای مرکزی بیش از آن که خود را در قامت یک اسلام سیاسی به نمایش بگذارد به شدت به عنصر ملیت وابسته است. محققین این دپارتمان همچنین مقالات متعددی پیرامون بنیادگرایی اسلامی در جهان معاصر عرب منتشر کرده اند. منشورات فوق الذکر در برگیرنده برخی از مهم ترین دیدگاه ها بوده و بی تردید توان آن را دارند که به سهم خود در فرآیند عام و عملی گفتگوی بین فرهنگ ها به کار گرفته شوند.

پی نوشت ها