احادیث مهدویت در متون اهل تسنن

اشاره:

محمد بن حسن (متولد ۲۵۵ق)، مشهور به امام مهدی، امام زمان و حجت بن الحسن، دوازدهمین و آخرین امام شیعیان امامی است و به باور آنان، او همان مهدی موعود است، که پس از یک دوران طولانی غیبت، ظهور خواهد کرد. بر اساس منابع شیعی، تولد امام زمان مخفی بود و جز چند تن از یاران خاص امام حسن عسکری(ع)، کسی او را ندید،دانشمندان اهل سنّت ـ همانند عالمان شیعه ـ تنها به وجود روایات مهدویّت در کتاب‌های مختلف بسنده نکرده، کتاب¬هایی چند، ویژه حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) تألیف کرده اند. بعضی از این آثار ارزشمند بدین قرار است:
۲ـ۱. اربعون حدیث 
ابونعیم اصفهانی (م ۴۲۰ ق)، از دانشمندان بنام اهل سنّت، آثار و تألیفات فراوانی دارد. کتاب اربعون حدیث اکنون در دسترس نیست و اربلی در کتاب کشف الغمه فی المعرفه الائمه آن را آورده است. وی قبل از ذکر احادیث چنین گفته است : »من چهل حدیثی را که ابو نعیم اصفهانی آنها را درباره مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) جمع آوری کرده، به طور کامل ـ همان گونه که وی ذکر کرده ـ آوردم و به راوی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) اکتفا کردم۱«.۲
۲ـ۲. البیان فی اخبار صاحب الزمان(علیه السلام) 
ابوعبد الله محمّد گنجی شافعی (م ۶۵۸ ) ، احادیث مربوط به مهدی و خصایص و ویژگی‌های او را با ترتیب خاص و در ابواب منسجم، در این کتاب ذکر کرده است. وی در مقدمه کتابش ـ برای ردّ اتهام شیعی بودن عقیده مهدویّت و اثبات آن به عنوان یک موضوع اسلامی‌ ـ اذعان می‌کند که در این کتاب، تنها احادیثی را آورده که از طریق اهل سنّت، روایت شده و از ذکر روایات شیعی پرهیز کرده است.۳
او مجموع این احادیث را (هفتاد حدیث) در ۲۵ باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی(علیه السلام) نیز اشاره نموده است.
عناوین باب‌های این کتاب عبارت است:
۱. فی ذکر خروجه فی آخر الزمان
۲. فی قوله(صلی الله علیه و آله وسلم): المهدی من عترتی من ولد فاطمه
۳. فی ذکر المهدی من سادات اهل الجنه
۴. فی امر النبی(صلی الله علیه و آله وسلم) بمبایعه المهدی
۵. فی ذکر نصره اهل المشرق للمهدی
۶. فی مقدار ملکه بعد ظهوره
۷. فی بیان انّه یصلی بعیسی(علیه السلام)
۸. فی تحلیه النبی(صلی الله علیه و آله وسلم) المهدی(علیه السلام)
۹. فی تصریح النبی بانّ المهدی من ولد الحسین(علیه السلام)
۱۰. فی ذکر کرم المهدی(علیه السلام)
نکته قابل توجه اینکه وی ـ به رغم انکار ولادت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) از طرف بیشتر علمای اهل سنّت ـ آخرین باب را چنین نامیده است: «فی الدلاله علی جواز بقاء المهدی حیاً». بر این اساس وی نه تنها ولادت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را پذیرفته؛ بلکه هرگونه استبعاد در مورد طول عمر آن حضرت را منتفی دانسته است.
گنجی شافعی در آغاز این باب می‌نویسد: «هیچ امتناعی در بقای مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) وجود ندارد؛ به دلیل اینکه عیسی، الیاس و خضر ـ که از اولیای خداوند می‌باشند ـ زنده هستند و دجال و ابلیس ـ که از دشمنان خداوند می‌باشند ـ نیز زنده هستند و زنده بودن اینها، به وسیله قرآن و سنّت اثبات شده است. آن گاه که بر این موضوع اتفاق کرده اند، زنده بودن مهدی را انکار نموده اند… پس به سخن هیچ عاقلی بعد از این توجه نمی شود، در اینکه باقی بودن مهدی را انکار کند«.۴
به باور تاریخ نگاران, نویسنده کتاب، در سال ۶۵۸ هـ در جامع اموی دمشق، به دست گروهی از عوام و به جهت تمایل وی به شیعه، مظلومانه کشته شد.۵
آیت الله حسن زاده آملی در وصف این کتاب می‌نویسد: «کتاب بیان در عین حال که صغیر الحجم است، بسیار عظیم النفع است. این کتاب موجز حائز فوایدی گران قدر و ارزشمند است و هر چند هر یک از ابواب آن را در امر صاحب الامر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) اهمیتی به سزا است؛ لکن بعضی از ابواب ـ به خصوص باب های دوم و هفتم و نهم و سیزدهم و بیست و چهارم و بیست و پنجم ـ را شأنی دیگر و در خور دقت بیشتر و بهتر است».۶
۲ـ۳. عِقد الدرر فی اخبار المنتظر
این کتاب تألیف یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی شافعی (م بعد ۶۵۸ ) است. عقدالدرر به لحاظ جامع بودن و گستردگی، در نوع خود کم نظیر و منبع مهمّی برای کتاب¬های بعدی بوده است. مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف را چنین بیان می‌کند: » فساد زمان و مشکلات و گرفتاری مردم و مأیوس شدن آنها از اصلاح اوضاع و وجود کینه‌ها بین آنان تا قیامت استمرار ندارد و از بین رفتن این مشکلات، با ظهور و خروج مهدی حاصل می-گردد… برخی این مسأله را به طور کلی رد می¬کنند و برخی دیگر نیز گمان می¬کنند جز عیسی، مهدی¬ای وجود ندارد«.۷ مؤلف به تفصیل این دو دیدگاه را مردود دانسته، با شواهد کافی این را غیر قابل پذیرش می¬شمارد و برای تدوین کتاب، احادیث مربوط به حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را ـ بدون ذکر اسناد آن ـ نقل و منابع اصلی آن را بیان می‌کند. در بیشتر احادیث از اظهار نظر درباره ضعیف یا صحیح بودن حدیث خودداری و فقط به ذکر آن بسنده کرده است.
مؤلف پس ازمقدمه¬ای قابل توجه، مباحث مهدویّت را در ابواب دوازده¬گانه تنظیم کرده است:
۱. فی بیان انّه من ذریه رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم) و عترته
در این باب به روایاتی در باره نسب آن حضرت اشاره شده است.
۲. فی اسمه و خلقه و کنیته
مطالبی درباره نام آن حضرت، خصلت¬ها و کنیه آن حضرت در این باب گردآوری شده است.
۳. فی عدله و حلیته
در این باب به ویژگی¬های جسمانی آن حضرت و نیز عدالت گستری ایشان اشاره شده است.
۴. فی ما یظهر من الفتن الداله علی ولایته
این باب دارای چهار فصل در باره رخدادها و حوادث مربوط به ظهور ایشان است.
۵. فی أنّ الله تعالی یبعث من یوطیء له قبل امارته
در این باب به زمینه سازان و زمینه سازی حکومت مهدی(علیه السلام) اشاره شده است.
۶. فی ما یظهر له من الکرامات فی مده خلافته
این باب در باره آثار و کرامت‌های آن حضرت در دوران دولت ایشان است.
۷. فی شرفه و عظیم منزلته
۸. فی کرمه و فتوته
۹. فی فتوحاته و سیرته
۱۰. فی انّ عیسی بن مریم(علیه السلام) یصلی خلفه و یبایعه و ینزل فی نصرته
۱۱. فی اختلاف الروایات فی مده اقامته
۱۲. فی ما یجری من الفتن فی ایامه و بعد انقضاء مدته
در این باب پس از ذکر یک مقدمه، مطالب را در ضمن هشت فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.
۲ـ۴. العرف الوردی فی الاخبار المهدی(علیه السلام) 
جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی (م ۹۱۱ ق) احادیث امام مهدی(علیه السلام) را در این کتاب به شکلی مبسوط و گسترده جمع¬آوری کرده است. این کتاب در ضمن مجموعه رساله‌هایی به نام الرسائل العشر در مجموعه-ای بزرگ¬تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسیده است.
وی در ابتدای این رساله می‌نویسد : «این بخشی است که احادیث و آثار وارد شده راجع به مهدی را در آن جمع کردم و چهل حدیثی که حافظ ابو نعیم آنها را ذکر کرده، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نیاورده بر آن افزودم و به صورت (ک) آن را رمزگذاری کردم»۸
مجموع احادیثی که در این کتاب جمع آوری شده ـ چه آنچه را از ابونعیم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده ـ بالغ بر دویست حدیث است. وی در پایان احادیث با عنوان تنبیهات، چهار نکته مهمّ را یاد آور شده است:
۱ . مهدی(علیه السلام) یکی از خلفای دوازده گانه است که در حدیث جابر بن سمره ذکر شده است.
۲ . مهدی(علیه السلام) نمی تواند از فرزندان عباس بن مطلب باشد.
۳ . سند حدیث «لا مهدی الا عیسی بن مریم« ضعیف است؛ چون با نقل متواتر ـ که گویای ظهور مهدی(علیه السلام) و اینکه او از فرزندان رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) است و عیسی پشت سر او نماز می¬خواند- متعارض است.
۴ . آنچه نقل شده که مهدی از مغرب ظهور خواهد کرد، هیچ گونه دلیل و پایه¬ای ندارد.۹
۲ـ۵. البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان
این کتاب از جمله کتاب¬های حدیثی مفصل در باب مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) است که بیش از ۲۷۰ حدیث را در بر گرفته و به وسیله علاء الدین علی بن حسام الدین مشهور به متقی هندی
(م ۹۷۵ ق) نوشته شده است.
ابواب کتاب در باره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و موضوعات مربوط به ایشان، به شرح زیر است:
۱. فی الکرامات
۲. فی نسب المهدی(علیه السلام)
۳. فی حلیه المهدی(علیه السلام)
۴. فی احوال تقع قبل خروج المهدی(علیه السلام)
۵. فی جامع العلامات و …
در باب¬های بعد به چگونگی بیعت با حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، یاران ، فتوحات، مدت حکومت و نازل شدن عیسی(علیه السلام) برای یاری آن حضرت اشاره شده است. مؤلف درباره کتاب خود می¬گوید: چون کتاب العرف الوردی فی اخبار المهدی تألیف جلال الدین سیوطی را مشاهده کردم، از آنجایی که آن کتاب دارای باب بندی و نظم لازم نبود، آن را باب بندی نمودم و برخی احادیث دیگر بر آن افزودم.۱۰
در پایان ذکر نکاتی درباره کتاب¬های یاد شده، خالی از فایده نیست:
یکم. کتاب هایی که که ویژه امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) نگارش یافته و یا فصل¬هایی که در دیگر کتاب¬ها، درباره آن حضرت آمده ، بر اساس احادیث نبوی است.
دوم. در این کتاب¬ها، احادیث بسیار جالب، در باره مسائل حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، روایت شده است.
سوم. در برخی از اینها، آیاتی از «قرآن کریم»، در باره آن حضرت مطرح گشته است.
چهارم. در میان این کتاب‌ها، بعضی پیش از میلاد حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) و برخی نیز در عصر غیبت صغرا و بعد از آن تألیف یافته است.
پنجم. در میان آنها از معتبر‌ترین کتاب‌های اهل سنّت نیز وجود دارد؛ مانند: صحاح شش گانه، مسند احمد بن حنبل و …
ششم . بسیاری از این کتاب‌ها ـ و چه بسا نوع آنها ـ در محیط هایی فارغ از هر گونه وابستگی به شیعه، تألیف یافته است.
هفتم . در این کتاب‌ها، مسائل گوناگون و حقایق بسیاری در باره حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) آمده است. همچنین تأییدات و سخنانی مفید از خود عالمان، محدثان و مفسران اهل سنّت در این باره ذکر شده است.۱۱

پی نوشت:

۱ . سند را تا راویِ از پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) حذف کرده است.
۲ . علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج۳، ص ۲۵۵.
۳ . ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق مهدی حمد الفتلاوی، ۱۹.
۴ . همان، ص ۹۷.
۵ . همان، مقدمه التحقیق، ص۱۲.
۶ . حسن حسن زاده آملی، نهج الولایه، ص۹۳.
۷ . همان، ص ۹۷.
۸ . سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص۶۹.
۹ . همان، ص۱۰۲.
۱۰ . البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص۱۰.
۱۱ . ر.ک: خورشید مغرب، ص۶۸ .

نویسنده:خدامراد سلیمیان