آیا زنان ناقص العقل اند؟

 ۱ ـ آیا طبق حدیث شریف علوى که فرمود: «عقول النساء فى جمالهنّ و جمال الرّجال فى عقولهم» عقل زنان در جمال او و جمال مرد در عقل او خلاصه می‌‏شود، تا وسیله‌‏اى براى سرزنش زن و برترى مرد باشد؟

براى پاسخ به این سؤال لازم است به این نکته توجّه کنید که: زیور جان آدمی، به ایمان است نه چیز دیگر، چنان که خداى سبحان فرمود: (حَبَّبَ اِلَیْکُمُ الْایمانَ و زَیَّنَهُ فى قُلُوبِکُمْ) خدا ایمان را براى شما دوست داشتنى گردانید و آن را در دل‏هاى شما زینت داد. و چون روح انسان مجرد است نه مادّى و ایمان نیز امرى است معنوى، این امر معنوى یعنى ایمان، مایه جمال و زیبایى آن امر مجرد یعنى جان انسانى شده است و از آنجا که خصوصیت ذکورت و انوثت در حقیقت انسان (که همان جان اوست) و ایمان و مانند آن تأثیرى ندارد یعنى حقیقت انسان و ایمان و امثال آن، نه مؤنث است نه مذکر، بلکه امرى مجرد است که در زن و مرد یکسان می‌‏باشد؛ بنابراین از حدیث شریف علوى که فرمود: «عقول…» می‌‏توان معناى دستورى فهمید نه معناى وصفى، یعنى منظور آن نباشد که حدیث شریف در توصیف دو صنف از انسان باشد که عقل زن در جمال او خلاصه شود و جنبه سرزنش داشته باشد و جمال مرد در عقل او تعبیه شود و عنوان ستایش بگیرد، بلکه ممکن است معناى آن دستور، یا وصف سازنده باشد. به بیان دیگر زن موظف است و یا می‌‏تواند عقل و اندیشه انسانى خویش را در ظرافت عاطفه و زیبایى گفتار و رفتار و کیفیت محاوره و نحوه برخورد و نظائر آن ارائه دهد چنان که مرد موظف است و می‌‏تواند هنر خود را در اندیشه انسانى و تفکر عقلانى خویش متجلى سازد.

‏زن تحصیل کرده و آگاه به معارف ایثار و شهادت، توان آن را دارد که در نقش مادرى مهربان، فرزندش را تشویق به جهاد کند و در بدرقه او هنگام عزیمت به جبهه، عقل طریف خود را در جامه هنر ظریف ارائه دهد. یا هنگام استقبال فرزندش که از جبهه و میدان رزم، پیروزمندانه برگشته است، اندیشه وزین عقلى خود را در لباس زیباى شوق و نظایر آن نشان دهد. هرگز این ظرایف هنرى که تَمَثُّل عینى طرایف عقلى است، براى مردان هنرمند میسّر نخواهد بود. خلاصه آن که زن باید حکمت را در ظرایف هنر ارائه دهد و مرد بالعکس باید ظرایف هنر را در طرایف حکمت جلوه‌گر کند یعنى جلال زن در جمال او نهفته است و جمال مرد، در جلال او متجلّى شده است و این توزیع کار نه نکوهشى براى زن است و نه ستایشى است براى مرد؛ بلکه رهنمود و دستور عملى هر یک از آنهاست تا هر کس به کار خاص خویش مأمور باشد و در صورت امتثال دستور مخصوص خود، درخور ستایش گردد و در صورت تمرّد از آن، مستحق نکوهش شود. پس تفاوت زن و مرد در نحوه ارائه اندیشه‌هاى درست ظهور می‌‏نماید وگرنه زن نیز چون مرد شایستگى فراگیرى علوم و معارف را داشته و مستحق تقدیر است.

مطلب دیگرى که باید به آن توجّه داشت این است که دو گونه عقل داریم: عقل نظرى و عقل عملى. انسان با عقل نظرى می‌‏فهمد و با عقل عملى کار انجام می‌‏دهد. یقین، جزم، ظن و گمان، وهم، خیال و مانند آن جزو شؤون عقل نظرى است؛ امّا نیّت، عزم، اخلاص و اراده، محبت، تولى، تبرّى، تقوى و عدل و مانند آن جزو عقل عملى است و همین عقل عملى هم، معیار فضیلت در انسان است. عقل نظرى معیار اعلمیت انسان و عقل عملى معیار کرامت و افضلیت انسان است. (اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ اَتْقیکُمْ)۴ و این ‏که در روایت آمده است که «عقول النساء فى جمالهن و…» اشاره به عقل نظرى است نه عقل عملى؛ یعنى اگر بین مرد و زن تفاوتى از نظر عقلى باشد، در مورد عقل نظرى یا ابزارى است نه عقل عملى.

عقل نظرى، عقلى است که انسان با او بتواند علوم حوزوى و دانشگاهى را فراهم کند تا چرخ دنیا بچرخد و این هم معیار فضیلت انسان (مردها) نیست. بلکه معیار فضیلت انسان، عقلى عملى است که در تعریف آن آمده است «عُبِدُ بِهِ الرَّحْمنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الجَنان»؛ انسان بوسیله آن خدا را عبادت می‌‏کند و بهشت را کسب می‌‏نماید و به مقام قرب می‌‏رسد و این عقل هم در مرد و زن تفاوتى ندارد. بنابراین اگر کسى خواست بین زن و مرد داورى کند، نباید عقل به معناى علم مصطلح را معیار قرار دهد (یعنى عقل نظرى را) بلکه باید عقل عملى را که وسیله قرب انسان و معیار فضیلت است معیار قرار دهد و در این صورت است که جمال مرد و زن هر دو در عقلى است که «عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان» و در این ‏صورت، هم «جمال الرجال فى عقولهم» و هم «جمال النساء فى عقولهنّ» می‌‏باشد.

۲ ـ گاهى گفته می‌‏شود که عقل مرد، بیش از عقل زن است و تجارب گذشته و حال نیز مؤید این مطلب می‌‏باشد آیا چنین گفته‌‏اى صحیح است؟

این موضوع را مرحوم علامه طباطبایى۱ در تفسیر شریف المیزان آورده و مشخص فرموده‏‌اند، آن عقلى که در مرد بیش از زن است، یک فضیلت زائده است نه معیار فضل و تا حدى نیز در پاسخ به سؤال اول مطرح گردید.

توضیح مطلب این ‏که عدهّ‌‏اى گفته‌‏اند عقل در اسلام، معیار کمال انسانى است یعنى هر کس که عاقلتر است، به کمال انسانى نزدیک‏تر و نزد خدا مقرب‏‌تر است، و هر که از عقل دورتر است از کمال انسانى کم‌بهره‌‏تر و از مقام قرب الهى محروم‌تر است، بنابراین چون عقل در مرد بیش از زن است پس مردها بیش از زن‏ها به خدا نزدیک‏تر هستند. در صورتى که این استدلال تمام نیست بلکه مغالطه‌‏اى است که در اثر اشتراک لفظ رُخ می‌‏دهد؛ چون عقل به صورت اشتراک لفظى بر معانى گوناگون اطلاق می‌‏شود، لذا باید اوّلاً، روشن شود کدام عقل، معیار کمال انسانى و قرب الهى است و ثانیاً در کدام عقل، زن و مرد با یکدیگر اختلاف و تفاوت دارند؟

منشأ مغالطه آن است که گرچه گفته می‌‏شود که زن و مرد در عقل تفاوت دارند، و عقل، معیار قرب الى اللّه است، و هر که عقلش بیشتر باشد به خدا نزدیک‏تر است، امّا عقلى که در مقدمه دوم ذکر می‌‏شود، غیر از عقلى است که در مقدمه اولى آمده است، به عبارت دیگر عقلى که در آن، زن و مرد اختلاف و تفاوت دارند، غیر از عقلى است که مایه تقرب الى اللّه است.

اگر دو معناى عقل از هم جدا بشود، و دو مقدمه را با حفظ یک حد وسط کنار هم ذکر کنیم، می‌‏بینیم که هرگز نمی‌‏توان قیاسى ترتیب داد تا از آن، فضیلت مرد بر زن استنتاج شود، زیرا عقلى که در زن و مرد متفاوت است، عقل نظرى است که در نحوه مدیریت، در مسائل سیاسى، اقتصادى، علمی ، تجربى، ریاضى و مانند آن دخیل است. و بر فرض هم که ثابت بشود در این گونه از علوم و مسائل اجرایى، عقل مرد بیش از عقل زن است – که اثبات این مطلب نیز کار آسانى نیست – ولى این سؤال وجود خواهد داشت: آیا آن عقلى که مایه تقرب الى اللّه است، همین عقلى است که بین زن و مرد مورد تمایز می‌‏باشد؟ آیا می‌‏توان گفت هر کس مسائل فیزیک، ریاضى، طب، طبیعى و مانند آن را بهتر بفهمد، به خدا نزدیک‏تر است؟ آیا این عقل، مایه تقرب است یا عقلى که «عبد به الرّحمان و اکتسب به الجنان» می‌‏باشد، مایه تقرب است؟

چه بسا ممکن است مردى در علوم اجرایى بهتر از زن بفهمد امّا توان عقال کردن غرایز خویش را نداشته باشد. همه مذهب‏‌هاى باطلى که در برابر انبیاء صف بستند به وسیله مردها جعل شد. اکثر متنبّى‌‏ها که در برابر انبیاء به مبارزه مذهبى برخاستند، مرد بودند. قرآن کریم در مورد کسانى که نظیر فرعون مذهب‏‌هاى جعلى آوردند می‌‏فرماید: (یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَومَ الْقِیامَهِ)۱۰ آنان که پیشاپیش دیگران به جهنّم رفته و می‌‏روند آیا مردند یا زن؟

بنابراین، اگر کسى در مسائل علمی یا سیاسى و اجرایى، فکر برتر داشت، این نشانه تقرب الى اللّه نیست، بلکه یک فضیلت زاید است، زیرا:

ذاکَ عِلْمٌ لایَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ«۱۱ علمی است که ندانستنش زیان نمی‌‏رساند».

اگر کسى ادّعا کند که عقل مرد در جنبه «یعبد به الرحمان و یکتسب به الجنان» قوى‌‏تر از زن است، هر گز اثبات آن مقدور نیست، چرا که نه تجربه آن را نشان می‌‏دهد و نه برهان آن را تأیید می‌‏کند. (ص ۲۵۲ ۲۴۹ )

مضافاً این ‏که همه کمالات، به اندیشه‌هاى نظرى وابسته نیست؛ زیرا که گاهى انسان خوب می‌‏فهمد امّا فهمش همراه با خشونت است. اگر انسان دو صنف است: بخشى محکم‌کارند به نام مرد، و بعضى ظریف‌کارند به نام زن، اسماء الهى هم دو صنف است و کمالات نیز از دو راه نصیب انسان می‌‏شود. بعضى از کمالات بر اساس جنگ و قوام و قیام و مبارزه و ستم‌ستیزى و مظهر قهر و جلال حق بودن است، و بعضى مظهر مهر و رأفت و عاطفه و محبت و جمال و لطف حق بودن است و اگر یکى از این دو صنف در خشونت و اندیشه قوى‌ترند، دلیلى بر آن نیست که در بخش‏‌هاى مهر، عاطفه، لطف، رأفت، صفا، صمیمیت و رقّت نیز قوى‌‏تر باشند.

ذات اقدس اله، عالم را بر محور محبت اداره می‌‏کند و بسیارى از آیات قرآن، درس محبت می‌‏دهد و راه محبت را زن بهتر از مرد درک می‌‏کند. اگرچه راه قهر را ممکن است مرد بهتر از زن درک کند. (ص ۲۲۲ – ۲۱۷)

۳ ـ آیا این گفته حضرت على(علیه السلام)، در بیان وهن عقول زنان است که فرمودند: «ایّاک و مشوره النساء فانَّ رأیهنّ الى اَفنٍ و عزمهنّ الى وهن» بپرهیز از مشورت با زنان، که رأى آنان ناقص و تصمیم آنان سست است. و کلاً چنین مسئله‏‏‌اى شامل حال تمام زنان اعم از تحصیل کرده و تحصیل نکرده است؟!

چنین تعبیرهایى به لحاظ غلبه خارجى، موضوع در زمان بیان آن است. یعنى در آن زمان این صنف گرانقدر (یعنى زنان)، از تعلیم و تربیت صحیح محروم بوده‌‏اند در صورتى که اگر شرایط درست براى فراگیرى آن‏ها در صحنه تعلیم و تربیت فراهم شود اگر غلبه بر عکس نشود لااقل غلبه با مردان نخواهد بود تا منشأ نکوهش گردد. یعنى اگر زنان در پرتو تعلیم صحیح و تربیت وزین پرورش یابند و چون مردان بیاندیشند و چون رجال تعقّل و تدبّر داشته باشند، تمایزى از این جهت با مردها ندارند و اگر گاهى تفاوت یافت شد، همانند تفاوتى است که در این مورد بین خود مردها نیز مشهود است.

مثلاً اگر زنان مستعد به حوزه‏‌ها و دانشگاه‌‏هاى علمی راه یابند و همانند مردان به فراگیرى علوم بپردازند و در دروس مشترک آگاهى کامل یابند دیگر نمی‌‏توان گفت روایاتى که در نکوهش زنان آمده و احادیثى که در پرهیز از مشورت با آن‏ها وارد شده و ادله‏‌اى که در نارسایى عقول آنان رسیده اطلاق دارد و هیچ گونه استثنایى نسبت به زنان دانشمند و محقق ندارد بلکه قطعاً این گونه زنان، مستثنى خواهند بود و در این زمینه تمایزى با مردها ندارند.

منبع: پایگاه پرسمان