آداب و اعمال عید غدیر؛ عید ولایت و کرامت

چکیده: روز هیجدهم ذى‏ الحجّه، روزى است که رسول خدا(ص) پس از انجام حج در سال دهم هجرى به هنگام مراجعت به مدینه، مردم را در وادى «غدیر» جمع کرد و فرمان خدا یعنى نصب على(ع) به امامت و ولایت بر امّت را به آنان ابلاغ کرد. آن‏جا بود که آیه‏ «الْیَوْمَ اکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُم، وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتى‏، وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإسْلامَ دِیناً» نازل شد. در این روز جشن و سرور و عیدالله اکبر، به فرمایش امام رضا(ع)، مناسب است مومنین وقتى به یکدیگر مى‏ رسند این جملات را بگویند: «الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى‏ جَعَلَنا مِنَ‏ الْمُتَمَسِّکینَ بِوِلایَهِ امیرِالْمُؤْمِنینَ وَالْأَئِمَّهِ عَلَیْهِمُ السَّلامُ». در روایتى از امام صادق(ع) آمده است که فرمود: این روز، روز عبادت است و روز اطعام و نیکى کردن و احسان به برادران دینى است.
کلمات کلیدی: امامت,اسلام,دعا,نماز,نعمت,توبه,انفاق,خلافت,رسول خدا,غسل,احسان,کرامت,عمل,جشن,امیرمؤمنان,عقد اخوت,جشن و سرور,امام علی,دین,غدیر خم,ولایت,شیعه,مداحی,حضرت علی,نیکی,زیارت,شادی,مکارم شیرازی,وصایت,غدیر,عید,تبریک,عید غدیر,مفاتیح نوین,نجف اشرف,اکمال دین,ذی الحجه,دعای ندبه,امیر مومنان,امین الله,عید اکبر,عید ولایت,عقد برادری,زیارت امیرالمومنین,مدیحه سرایی,صیغه برادری

فضیلت روز عید غدیر

روز هیجدهم ذى‏ الحجّه، یادآور روز مهمّى در تاریخ است. روزى است که رسول خدا(صلى الله علیه و آله) پس از انجام حج در سال دهم هجرى به هنگام مراجعت به مدینه، مردم را در وادى «غدیر» جمع کرد و فرمان خدا یعنى نصب على(علیه السلام) به امامت و ولایت بر امّت را به آنان ابلاغ کرد.

و آن‏جا بود که آیه‏ «الْیَوْمَ اکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُم، وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتى‏، وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإسْلامَ دِیناً»[۱] نازل شد.

و خداوند با برگزیدن على(علیه السلام) به امامت امّت، دین اسلام را کامل گردانید و دشمنان را ناامید و مأیوس ساخت. این روز را باید به حق از عظیم‏ ترین اعیاد نامید، همان‏ گونه که در روایات بر اهمّیّت فراوان این روز و برترى آن بر سایر اعیاد تأکید شده است.

در روایتى از امام رضا(علیه السلام) مى‏ خوانیم که فرمود: «روز قیامت، چهار روز را که زینت بسته‏ اند به نزد عرش الهى آورند: روز عید اضحى (قربان) روز عید فطر، روز جمعه و روز عید غدیر. ولى در آن میان، روز عید غدیر، از نظر زیبایى، مانند ماه است میان ستارگان».[۲]

در همان روایت، از این روز، به عنوان «عید اکبر» یاد شده است؛ روزى که گناهان شیعیان [اهل عمل و توبه‏ کار] امیر مؤمنان(علیه السلام) بخشیده مى ‏شود و این روز، روز شادى و سرور است، روزى است که در آن تبسّم بر چهره مؤمنان نقش مى‏ بندد.[۳]

در روایت دیگرى آمده است که از امام صادق(علیه السلام) پرسیدند: آیا براى مسلمانان غیر از عید فطر و عید اضحى (قربان) عید دیگرى نیز وجود دارد؟ فرمود: آرى. عیدى که از آن دو روز، باعظمت‏ تر و شریف تر است، و آن روزى است که پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله)، على(علیه السلام) را براى امامت امّت نصب فرمود. و در روایت دیگر فرمود: آن روز هیجدهم ذى‏ الحجّه است.[۴]

به هر حال، شایسته است در این روز مسلمانان با تشکیل مجالس جشن و سرور و مدیحه‏ سرایى و سخنرانى درباره روز عید غدیر و مسأله امامت امّت و مناقب و فضایل امیر مؤمنان(علیه السلام)، آن را گرامى بدارند و فرزندان و جوانان و نوجوانان خود را با مسأله ولایت امیر مؤمنان على(علیه السلام) و منابع آن از کتاب و سنّت و تاریخ آشناتر سازند.[۵]

اعمال روز عید غدیر:

براى این روز اعمال متعدّدى روایت شده است:

۱. روزه گرفتن: در روایتى از امام صادق(علیه السلام) روزه در چنین روزى برابر روزه شصت ماه شمرده شده! و در روایتى روزه روز غدیر خم کفّاره شصت سال است.[۶]

۲. غسل کردن: مرحوم «شیخ کفعمى» در «بلدالامین» غسل این روز را مستحب دانسته است.[۷]

۳. احسان و نیکى به برادران مؤمن: در روایتى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: این روز، روز عبادت است و روز اطعام و نیکى کردن و احسان به برادران دینى است.[۸] در روایت دیگرى امام رضا(علیه السلام) فرمود: کسى که در این روز، به خانواده و برادران مؤمن خود، توسعه در رزق و بخششها و انفاق‏ها دهد خداوند روزى او را زیاد مى‏ گرداند.[۹]

۴. تبریک برای نعمت ولایت: امام رضا(علیه السلام) فرمود: در چنین روزى که روز عید و تبریک گفتن به یکدیگر است، مناسب است مؤمنان وقتى به یکدیگر مى‏ رسند این جملات را بگویند: «الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى‏ جَعَلَنا مِنَ‏ الْمُتَمَسِّکینَ بِوِلایَهِ امیرِالْمُؤْمِنینَ وَالْأَئِمَّهِ عَلَیْهِمُ السَّلامُ؛ ستایش خاص خدایى است که قرار داد ما را از تمسک جویان به ولایت امیرمؤمنان و سایر امامان‏ علیهم السلام».[۱۰]

۵. ستایش خدا برای نعمت کرامت: در چنین روزى وقتى برادر مؤمنت را ملاقات کردى بگو: «الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى‏ اکْرَمَنا بِهذَا الْیَوْمِ، وَجَعَلَنا مِنَ الْمُؤْمِنینَ، وَجَعَلَنا مِنَ‏ الْمُوفینَ بِعَهْدِهِ الَیْنا، وَمیثاقِهِ الَّذى‏ واثَقَنا بِهِ، مِنْ وِلایَهِ وُلاهِ امْرِهِ، وَالْقُوَّامِ بِقِسْطِهِ، وَلَمْ یَجْعَلْنا مِنَ الْجاحِدینَ وَالْمُکَذِّبینَ بِیَوْمِ الدّینِ؛

ستایش خاص خدایى است که گرامى داشت ما را به این روز و قرارمان داد از ایمان آورندگان و قرارمان داد از وفاکنندگان به عهدى که با ما کرده بود و پیمانى که با ما بسته بود از ولایت سرپرستان امر دین او و برپادارندگان عدلش و قرارمان نداد از منکران و تکذیب کنندگان روز جزا».[۱۱]

۶. دعاى ندبه: دعاى ندبه را در این روز بخواند.[۱۲]

۷. نماز و دعای امام صادق(ع): مرحوم «سیّد بن طاووس» به سند صحیح از امام صادق(علیه السلام) نقل مى‏کند که در روز غدیر، دو رکعت نماز بخوان، پس از نماز به سجده برو و صد مرتبه خدا را شکر کن (مثلًا بگو: شکراً لِلَّه) و سر از سجده بردار و این دعا را [که با این جملات شروع می شود] بخوان: «اللهُمَّ انِّى‏ اسْئَلُکَ بِانَّ لَکَ الْحَمْدَ، وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ، وَانَّکَ واحِدٌ احَدٌ…».[۱۳] پس از پایان دعا، بار دیگر به سجده برو و صد مرتبه «الحمد للَّه‏» و صد مرتبه «شکراً للَّهِ» بگو.

امام(علیه السلام) در ادامه فرمود: هر کس که این عمل را بجا آورد، پاداش کسى را دارد که در روز غدیر، نزد رسول خدا(صلى الله علیه و آله) بوده و با آن حضرت بیعت کرده است.[۱۴]

مرحوم محدّث قمى مى‏ گوید: بهتر است که این نماز نزدیک ظهر انجام شود که مقارن نصب حضرت على(علیه السلام) به خلافت بوده است.

۸. دعای روز غدیر: از «شیخ مفید» رحمه الله نقل شده است که این دعا را [که با این جملات شروع می شود] در روز «غدیر» مى‏ خوانى: «اللَّهُمَّ انّی اسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ، وَعَلِىٍّ وَلِیِّکَ، وَالشَّاْنِ وَالْقَدْرِ الَّذى…».‏[۱۵]

۹. عقد اخوّت(برادری): به سبب عظمت روز «غدیر» و مبارکى و میمنت آن، مناسب است که برادران مؤمن، با یکدیگر در این روز، عقد اخوّت و برادرى بخوانند و پیوند برادرى و همکارى را میان خویش عمیق‏ تر سازند. مرحوم «حاجى نورى» در «مستدرک الوسائل» مى ‏گوید: دست راست خود را بر دست راست برادر مؤمن خود بگذار و بگو:

«واخَیْتُکَ فِى اللَّهِ، وَصافَیْتُکَ فِى اللَّهِ، وَصافَحْتُکَ فِى اللَّهِ، وَعاهَدْتُ اللَّهَ‏ وَمَلائِکَتَهُ وَکُتُبَهُ وَرُسُلَهُ وَانْبِیآئَهُ، وَالْأَئِمَّهَ الْمَعْصُومینَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ، عَلى‏ انّى‏ اِنْ کُنْتُ مِنْ اهْلِ‏ الْجَنَّهِ وَ الشَّفاعَهِ، وَاذِنَ لى‏ بِانْ ادْخُلَ الْجَنَّهَ، لا ادْخُلُها الّا وَانْتَ مَعى؛

برادر شدم با تو در راه خدا و دوست باصفایت شدم در راه خدا و مصافحه کردم با تو در راه خدا وعهد کردم با خدا و فرشتگانش و کتابهایش و رسولانش وپیمبرانش و امامان معصومین علیهم‏ السلام‏ بر این‏که اگر من از اهل بهشت و اهل شفاعت بودم و اجازه ‏ام دادند که‏ داخل بهشت گردم، داخل نشوم جز با تو».

‏ آنگاه برادر مؤمن مى‏ گوید: «قَبِلْتُ؛ قبول کردم».

آنگاه بگو: «اسْقَطْتُ‏ عَنْکَ جَمیعَ حُقُوقِ الْأُخُوَّهِ، ما خَلَا الشَّفاعَهَ وَ الدُّعآءَ وَ الزِّیارَهَ؛ ساقط کردم‏ از تو تمامى حقوق برادرى را جز شفاعت و دعا و زیارت».[۱۶]

در این صورت، وقتى که طرف مقابل قبول کرد، برادر معنوى یکدیگر خواهند شد و چون وظیفه اخوّت بسیار سنگین است، همه حقوق برادرى را جز زیارت، دعا و شفاعت به یکدیگر مى‏ بخشند.[۱۷]

۱۰. زیارت امیر مؤمنان(ع): زیارت امیر مؤمنان على(علیه السلام) در این روز بسیار بافضیلت است؛ در روایتى از ابن‏ ابى ‏نصر – یکى از یاران برجسته امام رضا(علیه السلام) – نقل شده است که حضرت به وى فرمود: هرجا که هستى سعى کن در روز عید غدیر، خود را به کنار قبر مطهّر امیرمؤمنان(علیه السلام) برسانى، چرا که در این روز خداوند گناهان بسیارى از مردان و زنان مسلمان را مى ‏بخشد و دو برابر کسانى که خداوند آنها را در ماه رمضان و شب قدر و شب عید فطر از دوزخ آزاد مى‏ کند، در چنین روزى از آتش جهنّم رهایى مى ‏دهد![۱۸]، [۱۹]

به هر حال، براى این روز چند زیارت نقل شده است:

زیارت اوّل: زیارت «امین‏ اللَّه» که بعضى از بزرگان آن را به عنوان زیارت مخصوص به این روز نقل کرده‏ اند.

زیارت دوم: زیارت بسیار جالب و جامعى که امام حسن عسکرى(علیه السلام) آن را از پدرش بزرگوارش نقل مى‏ کند[۲۰] و کیفیّت آن چنین است: وقتى اراده زیارت حضرتش را کردى نخست بر در آن قبّه شریفه بایست و اذن دخول بخواه.

خوب است اذن دخولى را که [با جملات] «اللهُمَ‏ انّى‏ وَقَفْتُ‏ عَلى‏ بابٍ‏ مِنْ ابْوابِ بُیُوتِ نَبِیِّکَ، صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ الِهِ،…» [شروع می شود] خوانده شود.[۲۱]

سپس پاى راست را مقدّم بدار و داخل شو و به نزدیک ضریح مقدّس برو و پشت به قبله و رو به ضریح بایست و بگو: «السَّلامُ عَلى‏ مُحَمَّدٍ رَسُولِ‏ اللَّهِ خاتَمِ النَّبِیّینَ، وَسَیِّدِ الْمُرْسَلینَ، وَصَفْوَهِ رَبِّ الْعالَمینَ، امینِ ‏اللَّهِ عَلى‏ وَحْیِهِ، …».[۲۲]

زیارت سوم: زیارت کوتاهى است که «سیّد بن طاووس» در «اقبال» از امام صادق(علیه السلام) براى روز غدیر نقل کرده است و آنها که فرصت زیارت طولانی قبل را ندارند مى ‏توانند به خواندن این زیارت اکتفا کنند.

امام مى‏ فرماید: اگر در روز غدیر در مشهد مولاى ما امیر مؤمنان(صلوات اللَّه علیه و آله) حضور داشتى بعد از نماز، با نزدیک شدن به قبرش و اگر در شهرهاى دیگر مى‏ باشى، بعد از نماز با اشاره به قبرش بخوان:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى وَلِیِّکَ وَاخى‏ نَبِیِّکَ، وَوَزیرِهِ وَحَبیبِهِ وَخَلیلِهِ، وَمَوْضِعِ‏ سِرِّهِ وَخِیَرَتِهِ مِنْ اسْرَتِهِ، وَوَصِیِّهِ وَصَفْوَتِهِ، وَخالِصَتِهِ وَامینِهِ وَوَلِیِّهِ، وَاشْرَفِ عِتْرَتِهِ الَّذینَ آمَنُوا بِهِ، وَابى ذُرِّیَّتِهِ، وَبابِ حِکْمَتِهِ، وَالنَّاطِقِ‏ بِحُجَّتِهِ، وَالدَّاعى‏ الى‏ شَریعَتِهِ، وَالْماضى‏ عَلى‏ سُنَّتِهِ، وَ خَلیفَتِهِ عَلى‏ امَّتِهِ، سَیِّدِ الْمُسْلِمینَ وَامیرِالْمُؤْمِنینَ، وَقآئِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلینَ، افْضَلَ ما صَلَّیْتَ عَلى‏ احَدٍ مِنْ خَلْقِکَ، وَاصْفِیآئِکَ وَاوْصِیآءِ انْبِیآئِکَ، اللهُمَّ انّى‏ اشْهَدُ انَّهُ قَدْ بَلَّغَ عَنْ نَبِیِّکَ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ ما حُمِّلَ، وَرَعى‏ مَا اسْتُحْفِظَ، وَحَفِظَ مَا اسْتُودِعَ، وَحَلَّلَ حَلالَکَ، وَ حَرَّمَ حَرامَکَ، وَاقامَ‏ احْکامَکَ، وَدَعا الى‏ سَبیلِکَ، وَ والى‏ اوْلِیآئَکَ، وَعادى‏ اعْدآئَکَ، وَ جاهَدَ النَّاکِثینَ عَنْ سَبیلِکَ، وَالْقاسِطینَ وَالْمارِقینَ عَنْ امْرِکَ، صابِراً مُحْتَسِباً، مُقْبِلًا غَیْرَ مُدْبِرٍ، لا تَاْخُذُهُ فِى اللَّهِ لَوْمَهُ لائِمٍ، حَتّى‏ بَلَغَ فى‏ ذلِکَ الرِّضا، وَسَلَّمَ الَیْکَ الْقَضآءَ، وَعَبَدَکَ مُخْلِصاً، وَنَصَحَ لَکَ مُجْتَهِداً، حَتّى‏ اتیهُ‏ الْیَقینُ، فَقَبَضْتَهُ الَیْکَ شَهیداً سَعیداً، وَلِیّاً تَقِیّاً، رَضِیّاً زَکِیّاً، هادِیاً مَهْدِیّاً، اللهُمَّ صَلِّ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَعَلَیْهِ، افْضَلَ ما صَلَّیْتَ عَلى‏ احَدٍ مِنْ انْبِیآئِکَ‏ وَاصْفِیآئِکَ، یا رَبَّ الْعالَمینَ؛[۲۳]

خدایا درود فرست بر ولىّ و برادر پیامبرت، و وزیر و محبوب و دوستش، و جایگاه‏ اسرار و بهترین برگزیده از خاندانش، و جانشین و برگزیده‏اش، و خیرخواه و امین و دوستدارش‏ و گرامى‏ترین خاندانش که به او ایمان آوردند، و پدر فرزندانش، و درگاه حکمتش، و گوینده به‏ دلیل و برهانش، و دعوت کننده به دینش، و قاطع در اجراى سنّتش، و جانشین در میان‏ امّتش، آقا و سرور مسلمانان و امیرمؤمنان، و پیشواى سفیدرویان، (درود فرست) برترین درودى که بر هر یک از مخلوقات و برگزیدگان و جانشینان پیامبرانت فرستاده ‏اى، خدایا به یقین‏ گواهى مى‏ دهم که او آنچه از جانب پیامبرت- که درود خدا بر او و خاندان پاکش باد- به عهده داشت به انجام رسانید، و آنچه که‏ حفظش را عهده ‏دار شده بود، رعایت نمود، و آنچه نزدش ودیعه بود حفظ کرد، و حلال تو را حلال و حرام تو را حرام شمرد، و احکام تو را بپا داشت و به راهت دعوت نمود، و دوستانت را دوست و دشمنانت را دشمن داشت، و با پیمان‏شکنان راهت و با بیرون روندگان از دین و خارج شوندگان از فرمانت جهاد نمود، در حالى که شکیبا و راضى بود، رو آورنده به جهاد نه روى گردان از آن سرزنش ملامت گران او را از راه خدا بازنداشت، تا این که در این راه به مقام رضاى (خداوند) رسید و سرنوشت خویش را تسلیم تو کرد و تو را خالصانه عبادت نمود و با نهایت کوشش خیرخواهى براى (دین) تو کرد، تا این که زمان وفاتش فرا رسید، پس قبض روحش نمودى در حالى که شهید و نیک بخت، دوستدار (تو) و پرهیزگار، خشنود و پاک، هدایتگر و هدایت یافته بود خدایا بر محمّد و بر او درود فرست، بهترین درودى که بر هر یک از پیامبران و برگزیدگانت فرستاده ‏اى، اى پروردگار جهانیان بر هر یک از پیامبران و برگزیدگانت فرستاده‏ اى، اى پروردگار جهانیان».[۲۴]

پی نوشت ها

[۱]. سوره مائده، آیه ۳.
[۲]. زادالمعاد، ص ۳۲۳؛ اقبال، ص ۴۶۴.
[۳]. همان، ص ۳۲۴؛ اقبال، ص ۴۶۴.
[۴]. مصباح المتهجّد، ص ۷۳۶.
[۵]. کلیات مفاتیح نوین، ص۸۸۷ .
[۶]. اقبال، ص ۴۶۵.
[۷]. بلدالامین، ص ۲۵۹.
[۸]. زادالمعاد، ص ۳۲۷.
[۹]. همان، ص ۳۲۴.
[۱۰]. اقبال، ص ۴۶۴.
[۱۱]. بلدالامین، ص ۲۶۳؛ در ص۴۷۶ اقبال همین دعا با اندکى تفاوت، از امام صادق(ع) نقل شده است.
[۱۲]. مرحوم سیّد بن طاووس در اعمال روز عید فطر، دعاى ندبه را ذکر کرده و گفته است: این دعا را در عیدهاى چهارگانه مى‏ خوانند. (اقبال، ص ۲۹۵).
[۱۳]. ر.ک: کلیات مفاتیح نوین، صص: ۸۸۹-۸۹۲.
[۱۴]. اقبال، ص ۴۷۲؛ بحارالانوار، ج ۹۵، ص ۲۹۸.
[۱۵] . ر.ک: کلیات مفاتیح نوین، صص: ۸۹۳-۸۹۵.
[۱۶] . مستدرک الوسائل، ج ۶، ص ۲۷۹، ح ۶۸۴۳.
[۱۷] . ر.ک:کلیات مفاتیح نوین، صص: ۸۸۸-۸۹۶.
[۱۸] . اقبال، ص ۴۶۸.
[۱۹] . کلیات مفاتیح نوین، ص ۸۸۸.
[۲۰] . بحارالانوار، ج ۹۷، ص ۳۵۹، ح ۶.
[۲۱] . ر.ک: کلیات مفاتیح نوین، ص ۲۲۱.
[۲۲] . این زیارت بلند است و برای قرائت آن به کلیات مفاتیح نوین (صص: ۲۸۱-۲۹۹) مراجعه شود.
[۲۳] . اقبال، ص ۴۹۳.
[۲۴] . ر.ک: کلیات مفاتیح نوین، صص: ۲۸۰-۳۰۰.