آداب تربیت فرزند در کلام امام باقر علیه السلام

تربیت، اساسى‏‌ترین مساله انسان است که بدون آن، به سعادت دنیا و آخرت نایل نمى‏‌گردد. معصومین (علیهم السلام) همچنان که در سایر ابعاد زندگى، چراغ هدایت پیروان خود بوده‏ اند در زمینه تربیت نیز، بهترین و مطمئن‌‌ترین الگویند. این مقاله بر آنست تا نکاتى‏ از دفتر زرین دیدگاه‌ها و سیره تربیتى یکى از آن بزرگواران‏ یعنى امام باقر (علیه السلام) به پیروان آن حضرت تقدیم نماید.

الف- آداب تربیتى پس از تولد

از امتیازات تربیت اسلامى این است که در آن، علاوه بر زمینه‏ سازى‏ مناسب در قبل از تولد فرزند و بلکه پیش از ازدواج والدین، تربیت از آغازین لحظه تولد به طور عملى شروع مى‏‌شود و آداب و سنن‏ ویژه‏ اى نسبت ‏ به نوزادان سفارش شده است که در اینجا به برخى از آنها که در کلمات گهربار امام باقر (علیه السلام) مورد توجه واقع گردید اشاره مى‏‌شود.

۱-۲ گفتن اقامه در گوش و باز کردن کام نوزاد با آب فرات

امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «شایسته است کام نوزاد، با آب فرات باز گردد و در گوشش، اقامه گفته شود.»(۱)

۳-۴ عقیقه و نامگذاری

آن حضرت فرمودند: «هرگاه براى شما فرزندى به دنیا آمد، در روز هفتم اگر پسر است، گوسفند نر و اگر دختر است، گوسفند ماده برایش ‏ عقیقه کنید و از گوشت آن به قابله بدهید و در روز هفتم او را نامگذارى کنید».(۲) نکته مهم در نامگذارى، انتخاب نام نیکو و پرهیز از نام هاى ناخوشایند است. زیرا نام نیکو، مایه سرور فرزند و نام ناخوشایند، باعث نگرانى و دغدغه خاطر او مى‏‌گردد.

امام باقر (علیه السلام) در سخنان خود، برخى از نام هاى نیکو و غیر نیکو را بیان کرده‏ اند. آن حضرت در این زمینه فرمودند: «اصدق الاسماء ما سمى بالعبودیه و افضلها اسماء الانبیاء»(۳) صادق‌ترین‏ نامها، نام هایى است که بندگى خداوند را تداعى نماید و بهترین ‏ آنها نام هاى پیامبران است. و در حدیث دیگرى فرمودند: «مبغوض‌ترین نام ها نزد خداوند، نام‌هاى «حارث، مالک و خالد»است‏»(۴)

ب- تاثیر شیر مادر در تربیت

در تربیت فرزندان، والدین نخستین نقش را دارا هستند، این نقش ‏ و تاثیر در مقاطع گوناگون سنى یکسان و هم‏ اندازه نمى‏‌باشد بلکه در مقاطع و مراحلى از تربیت نقش پدر برجسته ‏ تر و در مراحل ‏ دیگرى نقش مادر تعیین‏ کننده‏ تر است و در یک دیدگاه کلى مى‏‌توان‏ گفت که تا پیش از سن نوجوانى به ویژه در دوران جنینى و شیرخوارگى نقش مستقیم مادر در تربیت فرزند بیشتر از پدر خواهد بود و از دوره نوجوانى به بعد، به خصوص در مورد پسران، نقش پدران‏ مهمتر است،

البته این بدان معنا نیست که نقش پدر در دوران‏ کودکى و نقش مادر در دوران نوجوانى و جوانى ناچیز و کم‏ رنگ‏ باشد بلکه مقصود، بیان برجستگى نقش و تاثیر بیشتر هر یک در یک ‏ مرحله خاص است.

بنابراین یکى از مقاطع مهم، مقطع شیرخوارگى است‏ که در آن، مادر نقش مستقیم و اساسى را دارد. در این مقطع،‏ شیردادن، مهمترین عامل ارتباط نوزاد با مادر است. شیر مادر علاوه ‏ بر نقش مهمى که در تغذیه و بهداشت جسمانى نوزاد دارد، عامل ‏ ایجاد و انتقال بعضى ویژگی‌ها به فرزند نیز مى‏‌باشد و ما به دو نمونه از آنها که در سخنان امام باقر (علیه السلام) بیان شده، اشاره‏ مى‏‌کنیم:

۱- حماقت و کودنی

امام باقر (علیه السلام) فرمود: «لا تسترضعوا الحمقاء فان اللبن یعدى و ان الغلام ینزع الى اللبن یعنى الى الظئر فى‏ الرعونه و الحمق‏» زنان کودن را دایه فرزندانتان قرار ندهید زیرا از طریق شیر، حماقت و کودنى به آنها منتقل مى‏‌شود.(۵)

۲– زیبایى و زشتی

آن حضرت فرمودند: «دایه‏‌هاى زیبا براى‏ فرزندانتان انتخاب کنید و از دایه‏‌هاى زشت‏ بپرهیزید زیرا چه‏ بسا شیر انتقال‏ دهنده (زشتى و زیبایى) باشد.»(۶) نیز در حدیث‏ دیگرى فرمود: «بر شما باد به انتخاب دایه ‏‌هاى نظیف و زیبا زیرا شیر انتقال‏ دهنده (زیبایى) است.»(۷)

ج- کودک و نیاز به محبت

محبت از ضرورى‏‌ترین نیازهاى عاطفى فرزند در دوران کودکى است و بدون توجه به آن کودک به رشد عاطفى مناسب نایل نمى‏‌شود، این‏ نیاز، براى کودک به شکل‌هاى گوناگون قابل پاسخگویى است که‏ مى‏‌توان به بوسیدن کودک، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت ‏ آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازى و… اشاره کرد.

امام باقر (علیه السلام) در فرصت‌هاى مناسب از طریق در آغوش گرفتن و بیان جملات محبت‏ آمیز، محبت ‏ خود را به کودک خردسالش امام صادق (علیه السلام) نشان مى‏‌دادند و از این طریق به نیاز عاطفى او پاسخ مى‏‌گفتند. محمد بن مسلم ‏ از اصحاب بزرگ آن حضرت نقل مى‏‌کند که من در خدمت امام باقر (علیه السلام) بودم.

در این هنگام فرزند(خردسال)ش جعفر (علیه السلام) وارد شد و بر سر او ذؤابه(۸) و در دستش عصایى بود که با آن بازى مى‏‌کرد. امام ‏ باقر (علیه السلام) او را به گرمى در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب ‏ به او فرمود: «پدر و مادرم به فدایت ‏ باد (با این چوب) کار لهو انجام مده و بازى مکن، سپس فرمود: «اى محمد! پس از من، او امام توست.

از او پیروى کن و از دانش او استفاده نما، به خدا سوگند او همان صادقى است که رسول خدا (علیه السلام) او را توصیف نمود که شیعیان او در دنیا و آخرت پیروزند و دشمنانش در زمان هر پیامبرى ملعون ‏ هستند. در (این هنگام) جعفر (علیه السلام) خندید و صورتش قرمز گردید، آنگاه امام باقر (علیه السلام) به من فرمود: از او سؤال کن، من از او پرسیدم اى پسر رسول خدا، خنده از کدام عضو بدن منشا مى‏‌گیرد.

جعفر (علیه السلام) فرمود: اى محمد! عقل از قلب، اندوه از کبد و نفس از ریه و خنده از طحال منشا مى‏‌گیرد. (وقتى این پاسخ را از او شنیدم) از جایم برخاستم و او را بوسیدم.»(۹)

د- ستایش از فرزند صالح

ستایش بجا از فرزند و کارهاى نیک او باعث احساس‏ موفقیت و توانایى و نیز موجب انگیزه قوى براى تکرار کارهاى خوب‏ و رشد بیشتر او مى‏‌گردد. به خصوص اگر این تمجید به موقع و در حضور کسانى باشد که آگاهى آنها از رفتار شایسته فرزند براى او مهم باشد. على بن حکم به نقل از طاهر یکى از اصحاب امام ‏ باقر (علیه السلام) نقل مى‏‌کند. من در خدمت امام باقر (علیه السلام) نشسته بودم که‏ فرزندش جعفر (علیه السلام) وارد شد.

امام باقر (علیه السلام) در باره‏ اش فرمود: «او بهترین مخلوقات خداوند است‏»(۱۰) در این حدیث ملاحظه مى‏‌شود که‏ امام باقر (علیه السلام) در نزد صحابى حود فرزندش را که صلاحیت و شایستگى ‏ لازم را داشته به بهترین وجه ممکن ستوده است.

ه- والدین و نصیحت فرزند

نصیحت فرزندان و صحبت کردن با آنها علاوه بر آنکه والدین ازطریق آن مى‏‌توانند رهنمودهاى مهم و اساسى را ره توشه زندگى‏ فرزندانشان قرار دهند مى‏‌تواند یک نوع زمینه ایجاد ارتباط صمیمى بین والدین و فرزندان را فراهم نماید و از این طریق‏ والدین بخصوص پدر، مى‏‌توانند به فرزند نزدیک شوند و در یک فضاى‏ صمیمى و عاطفى، ضمن آگاهى از مشکلات و خواسته‏‌هاى فرزندان‏ رهنمودهاى لازم را به آنها ارائه دهند.

امام باقر (علیه السلام) نیز در فرصت‌هاى مناسب با فرزندان خود صحبت مى‏‌کردند و گاهى به شکل ‏ گروهى و عمدتا به شکل فردى به نصحیت آنها مى‏‌پرداختند که به‏ نمونه ‏‌هایى از آنها اشاره مى‏‌کنیم:

۱- اسماعیل بن خالد نقل مى‏‌کند که از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که‏ فرمود: پدرم ابو جعفر (علیه السلام) ما (فرزندان) را جمع مى‏‌نمود و به ما مى ‏ فرمود: اى فرزندان! از تعرض نسبت‏ به حقوق دیگران بپرهیزید، بر مشکلات و سختی‌ها صبر پیشه کنید و اگر خویشان شما را به کارى‏ که ضررش براى شما بیش از نفعش باشد دعوت کردند، اجابت‏ نکنید.»(۱۱)

۲- از جمله سفارشهاى آن حضرت به فرزندش امام صادق (علیه السلام) این‏ جملات است: «خداوند سه چیز را در سه چیز دیگر پنهان کرده است: رضایش را در اطاعت مخفى کرد پس هیچ طاعتى را کوچک نشمار، شاید که رضایتش در همان طاعت‏ باشد، خشم و غضبش را در معصیت پنهان‏ نمود پس هیچ نوع معصیتى را کوچک نپندار، شاید که غضبش در همان ‏ باشد و اولیاء خود را در میان بندگانش پنهان کرد، پس احدى از بندگان او را حقیر مدان که شاید همان بنده، ولى او باشد.»(۱۲)

۳- آن حضرت به فرزندش فرمود: «فرزندم! از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو، کلید هر شرى‏ مى‏‌باشند، زیرا اگر سست و تنبل باشى به اداى حق نخواهى پرداخت‏ و اگر محزون و اندوهناک باشى، بر حق، صبر پیشه نخواهى‏ کرد.»(۱۳)

۴- سفیان ثورى نقل مى‏‌کند که امام صادق (علیه السلام) را ملاقات کردم و از او خواستم مرا نصحیت کند… آن حضرت فرمود: اى سفیان! پدرم‏ مرا به سه چیز سفارش و از سه چیز بر حذر داشت، از جمله آن‏ سفارشات این بود که فرزندم! هر که با رفیق بد همراه شود، سالم‏ نمى ‏ ماند و هر که در محل‌هاى اتهام برود، مورد اتهام قرار مى‏‌گیرد و هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد، پشیمان مى‏‌شود.»(۱۴)

و- اهمیت آرامش خانواده در تربیت

تردیدى نیست که خانواده، نقش اساسى در تربیت فرزند دارد و پرورش صحیح فرزندان بدون توجه جدى والدین به این امر مهم و ایجاد فضاى مناسب و آرام براى آن، میسر نیست. نابسامانى ‏ خانواده، اختلاف و نزاع‌هاى والدین، عدم رابطه صمیمى میان اعضاى‏ خانواده به ویژه والدین، فقدان امنیت و آرامش لازم در جامعه کوچک ‏ خانواده، تربیت صحیح فرزند را به مخاطره مى ‏ اندازد.

از این رو در مبحث‏ حسن خلق در روایات، بیش از هر مورد دیگرى‏ در باره خوش رفتارى پدر خانواده با اهلش تاکید شده است و این‏ حاکى از آن است که خوش رفتارى در کانون خانواده اهمیت ویژه‏ دارد و آثار مثبت آن فراتر از خوش رفتارى با افراد دیگر است، زیرا در جامعه کوچک خانواده، افراد کاملا با هم در ارتباط هستند و بر یکدیگر تاثیر مى‏‌گذارند و چتر آثار مثبت ‏ خوش رفتارى و پیامدهاى سوء بدرفتارى، بر سر همه اعضاى خانواده پهن مى‏‌گردد و در یک کلام، خوش‏ رفتارى در کانون خانواده، آثار تربیتى فراوان و بدرفتارى پیامدهاى سوء بى‏ شمار به همراه دارد.

امام باقر (علیه السلام) در زمینه اهمیت‏ خوشرفتارى در کانون خانواده‏ فرموده است: «… من حسن بره باهله زید فى عمره‏»(۱۵) هر کس ‏ احساس و ملاطفتش را نسبت‏ به خانواده‏ اش نیکو گرداند، عمرش طولانى‏ مى‏‌گردد.،

در این حدیث ‏ شریف، تعبیر لطیف و ظریف «من حسن بره» دلالت‏ بر آن دارد که نه تنها احسان و ملاطفت نسبت‏ به خانواده‏ پسندیده و لازم است‏ بلکه مى‏‌بایست‏ براى تاثیر بیشتر، این احسان‏ و ملاطفت‏ به نیکویى و به بهترین وجه انجام گیرد. همچنین در حدیث دیگرى آن حضرت، کامل شدن اسلام و ایمان، آمرزش‏ گناهان و رضایت‏ خداوند متعال در روز قیامت را از آثار خوش رفتارى با خانواده برشمرده ‏ اند. «اربع من کن فیه کمل‏ اسلامه … و حسن الخلق مع الاهل و الناس‏»(۱۶)

ز- نقش تربیتى عمل والدین و مربیان

مربیان موفق در جهاد مقدس تربیت،‏ بیش از آن که به گفتار دعوت‏ به نیکى کنند، با عمل صالح دعوت کرده‏ اند. پیش از آنکه سخن ‏ بگویند، عمل نمودند. پیش از آن که به تربیت دیگران اقدام کنند، به اصلاح خویش پرداختند. بنابراین والدین که خود اولین مربیان‏ فرزندان هستند مى‏‌بایست‏ با زبان عمل با فرزندانشان سخن بگویند. فرزندان باید در عمل ببینند که والدین به آنچه مى‏‌گویند پاى‌بند هستند و خود عمل مى‏‌کنند و گفتارشان با عملشان مطابقت ‏ دارد.

به نظر مى‏‌رسد که اساسى‏‌ترین عامل تربیتى معصومان (علیهم‏ السلام) و در واقع مهمترین راز موفقیتشان در تربیت فرزندان‏، همان تربیت با عمل و پاى‏ بندیشان به آنچه مى‏‌گفتند بوده است و این شیوه در سیره تربیتى امام باقر (علیه السلام) نیز کاملا آشکار است. فرزندان آن حضرت با دیدن اعمال پدر براى انجام اعمال صالح و رفتار درست الگو مى‏‌گرفته و به راز بندگى خداوند دست مى‏‌یافتند.

در ذیل به ذکر دو نمونه از رفتارهاى آن حضرت اکتفا مى‏‌کنیم:

۱- امام باقر (علیه السلام) و صدقه به فقراء: از فرزند بزرگوار آن حضرت نقل شده است که روزى بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که در آن روز پدرم هشت هزار دینار به‏ تهى‏ دستان مدینه صدقه داده‏‌اند و اهل خانه‏‌اى را که تعداد آنها به یازده نفر مى‏‌رسید آزاد کرده است‏»(۱۷)

۲- اسحاق بن عمار از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: من پیوسته‏ رختخواب پدرم را پهن مى‏‌کردم و منتظر مى‏‌ماندم تا ایشان به‏ رختخواب بروند و بخوابند، سپس برمى‌خاستم و به رختخواب خود مى‏‌رفتم، شبى آن حضرت تاخیر کردند و من در طلب او به مسجد رفتم، در حالى که مردم خواب بودند، او را در حال سجده دیدم و غیر او کسى در مسجد نبود.

من صداى او را مى‏‌شنیدم که مى‏‌گفت: «سبحانک اللهم انت ربى حقا حقا، سجدت لک یا رب تعبدا و رقا، اللهم ان عملى ضعیف فضاعفه لى، اللهم قنى عذابک یوم تبعث‏ عبادک و تب على انک انت التواب الرحیم.»(۱۸)

ن- تربیت معنوى فرزندان

تربیت ابعاد مختلفى چون جسمانى، عقلانى، عاطفى، اجتماعى و اخلاقى دارد. از مهمترین ابعاد تربیت، تربیت معنوى است که به‏ عقیده ما در تربیت اسلامى، پرورش این بعد غایت همه ابعاد دیگر است.

این نوع تربیت که شامل پرورش بعد معنوى انسان و فراهم ‏ نمودن زمینه ارتباط انسان با خداوند و در نهایت پرورش انسان‏ براى رسیدن به قرب الهى است. بسیار مورد تاکید ائمه (علیهم السلام) بوده است و آن بزرگواران‏ در تمام صحنه‏‌هاى زندگى بیشترین اهمیت را به پرورش این بعد فرزندان مى‏‌دادند و براى تحقق آن از شیوه‏‌هاى خاص بهره مى‏‌گرفتند.

که به نظر مى‏‌رسد از مهمترین شیوه‏ ها، دو شیوه (ذکر و دعا) است‏ و هر چند دعا نیز یک نوع ذکر تلقى مى‏‌شود اما از آنجا که در تربیت معنوى، عنصرى کلیدى و مهم است از آن به عنوان یک شیوه ‏ جداگانه یاد مى‏‌کنیم. امام باقر (علیه السلام) در سیره تربیتى خود از این‏ دو شیوه به شکل خاصى بهره جستند.

۱- ذکر و یاد خدا

ذکر که عبارت از توجه قلبى انسان نسبت‏ به خداوند است و گاهى‏ در قالب الفاظ مخصوصى بر زبان جارى مى‏‌شود. نقش بسیار مهمى در تربیت‏ بعد معنوى انسان دارد. ابن قداح از امام صادق (علیه السلام) نقل‏ کرده که «پدرم (امام باقر علیه السلام) بسیار یاد خدا مى‏‌نمود، همراه‏ او راه مى‏‌رفتم او را در حال ذکر مى‏‌دیدم با او غذا مى‏‌خوردم او را در حال یاد خداوند مى‏‌دیدم، با مردم سخن مى‏‌گفت و این کار او را از یاد خدا غافل نمى‏‌کرد.

من مشاهده مى‏‌کردم که زبان او مدام‏ در حال گفتن ذکر لا اله الا الله بود. پدرم ما را جمع مى‏‌نمود و ما را به ذکر و یاد خدا امر مى‏‌فرمود و این کار تا طلوع خورشید ادامه داشت، هر کدام از ما که قرائت قرآن آموخته بود به‏ خواندن قرآن و هر کدام که قرآن نیاموخته بود به گفتن ذکر امر مى‏‌نمودند.»(۱۹)این حدیث در بر دارنده دو نکته مهم است:

نخست آنکه بر مطابقت‏ گفتار با عمل حضرت دلالت دارد و نشان مى‏‌دهد که امام، ابتدا خود عمل مى‏‌نمودند و از ذکر گفتن غافل نمى‏‌شدند و بعد فرزندانشان را به ذکر و یاد خدا امر مى‏‌نمودند. نکته دوم آنکه نباید فرزندان‏ را به حال خودشان رها کرد بلکه مى‏‌بایست ضمن حفظ آزادى حساب‏ شده و منطقى و توجه به استقلال طلبى و آزادی خواهى آنها، در فرصت‌هاى مناسب با ایجاد انگیزه و شوق به طور عملى آنها را به‏ انجام کار نیک مشغول نمود.

۲- دعا

عا و مناجات، از مؤثرترین روشها در تربیت‏ بعد معنوى‏ انسان است. از طریق دعا و مناجات انسان با خداوند ارتباط پیدا مى‏‌کند و در پرتو آن جان خود را از چشمه معرفت و محبت‏ سیراب‏ مى‏‌گرداند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرگاه مساله‌اى پدرم را محزون مى‏‌کرد ایشان زنان و فرزندان را جمع مى‏‌نمود. آنگاه خود دعا مى‏‌کردند و آنها آمین مى‏‌گفتند.»(۲۰)

همچنین برید بن معاویه عجلى نقل مى‏‌کند: «هرگاه امام باقر (علیه السلام) قصد مسافرت داشتند، خانواده خود را در منزلى جمع مى‏‌نمودند و این چنین دعا مى‏‌کردند «اللهم انى استودعک‏ نفسى و اهلى و مالى و ولدى، الشاهد منا و الغائب، اللهم‏ احفظنا و احفظ علینا، اللهم اجعلنا فى جوارک، اللهم لا تسلبنا نعمتک و لا تغیر ما بنا من عافیتک و فضلک».

پرودگارا! خود و اهلم و مالم و فرزندانم، حاضر و غایب آنها را به تو سپرده‏ ام؛ پروردگارا! ما را حفظ کن و سلامتى ما را مستدام دار؛ پروردگارا! ما را در جوار خودت جاى ده و نعمتت را از ما مگیر و عافیت و فضلت را نسبت‏ به ما تغییر مده‏»(۲۱)

از دو حدیث‏ بیان شده‏، معلوم مى‏‌شود که آن حضرت فرزندان خود را از طریق دعا به یاد خداوند متوجه مى‏‌گردانید و غیر مستقیم به آنها تعلیم مى‏‌داد که‏ باید در تنهایى و هنگام مشکلات، بر خداوند توکل نمود و تنها از او در خواست کمک نمود.