ابلاغ آیات برائت

زمان مطالعه : 6 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

اشاره:

ابلاغ آیات برائت خواندن آیات آغازین سوره توبه توسط امام علی(علیه‌السلام) در اجتماع مشرکان در مکه در ذی‌الحجه سال نهم قمری است. پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ابتدا این کار را به ابوبکر بن ابی‌قحافه سپرده بود؛ اما به دستور خداوند آن را بازپس گرفت و برعهده امام علی(علیه‌السلام) گذاشت. حدیثی که این واقعه را بیان می‌کند به صورت متواتر و در منابع شیعه و اهل سنت نقل شده است. این واقعه در منابع، جزو فضائل امام علی(علیه‌السلام) دانسته شده است. همچنین نقل شده امام علی(علیه‌السلام) برای اثبات برتری خویش بر دیگر صحابه و استحقاقش برای خلافت به این واقعه استدلال کرده است.

اهمیت و جایگاه

ابلاغ آیات برائت به خواندن آیات برائت توسط امام علی(علیه‌السلام) در سال نهم قمری در اجتماع مشرکان مکه اشاره دارد. این واقعه از فضایل امام علی(علیه‌السلام) به شمار می‌آید.[۱] همچنین چنانکه علامه امینی در الغدیر آورده این واقعه در منابع مختلف شیعه و اهل سنت نقل شده است.[۲]

شرح واقعه

آیات برائت در پایان سال نهم هجری نازل شد[۳] و پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) مأمور شد در ذی‌الحجه همان سال هنگام اجتماع مشرکان در مکه، آیات را به آنان ابلاغ کند.[۴] درباره چگونگی این ابلاغ در منابع تاریخی و حدیثی شیعه و سنی آمده است چون ده آیه از سوره برائت بر پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) نازل شد، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) ابوبکر بن ابی‌قحافه را فرا خواند و او را فرستاد تا آیات را برای مردم مکه بخواند. سپس پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) امام علی(علیه‌السلام) را فرا خواند و فرمود به دنبال ابوبکر برود و هر کجا به او رسید، نوشته را از او بگیرد و آن را به سوی مردم مکه ببرد و بر آنان بخواند. امام علی(علیه‌السلام) در جُحفه به ابوبکر رسید و نوشته را از او گرفت. ابوبکر به سوی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) بازگشت و گفت: ای پیامبر خدا آیا در حق من چیزی نازل شده است؟ فرمود: نه اما جبرئیل نزد من آمد و گفت: [پیام] از جانب تو را جز خودت یا مردی از [خاندان] تو نمی‌رساند.[۵]

به گفته علامه امینی این واقعه به صورت مُتواتر از راویان گوناگون نقل شده است.[۶] البته بین این نقل‌ها اختلافات جزئی هم وجود دارد؛ مانند اینکه پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) پیام را ابتدا به ابوبکر و عُمر داد (نه فقط ابوبکر)، سپس علی(علیه‌السلام) را به دنبال آنان فرستاد[۷] یا منطقه‌ای که علی(علیه‌السلام) به ابوبکر رسید ذوالحُلَیفه بود.[۸]

چرایی نزول آیات برائت

شهر مکه که بزرگ‌ترین پایگاه شرک در مقابل پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) بود،[۹] در سال هشتم هجری در واقعه فتح مکه به دست مسلمانان افتاد؛[۱۰] با این حال برخی از قبایل در برابر اسلام مقاومت می‌کردند.[۱۱] تا اینکه در سال نهم هجری که مشهور به سَنَه الوُفود است،[۱۲] قبایل بسیاری هیئت‌هایی را به سوی پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) فرستادند و اسلام‌آوردن خویش را اعلام کردند.[۱۳] با تغییر معادله سیاسی به نفع اسلام، آیات برائت نازل شد که وجود شرک را نپذیرفتی و تحمل‌ناپذیر می‌خواند.[۱۴]

محتوای پیام پیامبر(صلی‌الله علیه و آله)

امام علی(علیه‌السلام) بعد از ظهر روز عید قربان به مکه رسید و خود را فرستاده پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) معرفی کرد و آیات آغازین سوره توبه را قرائت کرد و سپس فرمود: «از این پس کسی نباید عریان طواف کند و هیچ مُشرکی حق ندارد سال آینده به زیارت بیاید و هرکس از مشرکان با رسول خدا پیمان بسته است، اعتبارش چهار ماه است».[۱۵] در برخی از منابع، این عبارت نیز جزو پیام پیامبر آمده است: «کسی به جز مؤمن داخل بهشت نمی‌شود».[۱۶] در کتاب تاریخ یعقوبی آمده است امام علی(علیه‌السلام) آیات را بر اهل مکه خواند و امان داد و سپس فرمود: «هر کس با رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) پیمان چهارماهه دارد، آن حضرت بر پیمان خود استوار است و هر کس عهد و پیمانی ندارد، او را پنجاه شب مهلت داده است».[۱۷]

گفته شده است برداشتن امان از مشرکان، به دلیل عهد‌شکنی آنان بود. چراکه خداوند در ادامه آیات ابتدایی سوره توبه می‌فرماید با مشرکانی که عهدشکنی نکرده‌اند، عهد را تا پایان مدتش ادامه دهید.[۱۸]

از فضایل امام علی(علیه‌السلام)

در کتاب الاحتجاج[۱۹] اثر طبرسی ـ از علمای شیعه ـ و کتاب مناقب الامام علی بن ابی‌طالب[۲۰] اثر ابن مغازلی ـ از علمای اهل سنت ـ آمده است امام علی(علیه‌السلام) برای اثبات برتری خویش بر دیگر صحابه و استحقاقش برای خلافت به این واقعه استدلال کرده است.

همچنین واقعه ابلاغ آیات برائت، در آثار شیعه و سنی جزو فضایل امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) بیان شده است. از آثار شیعه می‌توان به کتاب الارشاد شیخ مفید(درگذشت ۴۱۳ق)،[۲۱] کشف الیقین اثر علامه حلی(درگذشت ۷۲۶ق)[۲۲] و مناقب اثر ابن‌شهرآشوب(درگذشت ۵۸۸ق)[۲۳] و از میان آثار اهل سنت می‌توان به کتاب البدایه و النهایه ابن‌کثیر[۲۴] و المناقب اثر موفق بن احمد خوارزمی (درگذشت ۵۶۸ق) (که فصل پانزدهم از کتاب خود را به این موضوع اختصاص داده)[۲۵] اشاره کرد.

برخی از اهل سنت گفته‌اند عزل ابوبکر در این واقعه و اعزام علی(علیه‌السلام)، دلیلی بر برتری امام علی(علیه‌السلام) نیست؛ چراکه این اعزام به این سبب بود که لغو پیمان باید به دست کسی انجام می‌شد که آن را منعقد کرده است یا یکی از خویشاوندان او. اما علمای شیعه بر آن‌اند که مأموریت امام علی(علیه‌السلام) گواه بر مشترک‌بودن رسالت امام علی(علیه‌السلام) و پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) است؛ زیرا این مأموریت فقط برائت‌جستن از مشرکان نبود که وظیفه و رسالت همه مؤمنان است، بلکه اعلام و ابلاغ احکام الهی جدید نیز بود.[۲۶]

پی نوشت:

برای نمونه نگاه کنید به مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۵؛خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۶۵.
امینی، الغدیر، ۱۳۶۸، ج۶، ص۳۳۸ـ۳۴۱.
طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳؛ابن‌هشام، السیره النبویه، دارالمعرفه، ج۲، ص۵۴۵؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۷۳.
دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹؛ نگاه کنید به: ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸، ج۵، ص۳۶ـ۳۷.
برای نمونه نگاه کنید به: ابن حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۲۷؛ ابن حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۷۰۳، ح۱۲۰۳؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۴۸، ح۸۹۲۹؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج۱، ص۱۶۸؛ مفید، الامالی، قم، ص۵۶.
امینی، الغدیر، ۱۳۶۸، ج۶، ص۳۳۸ـ۳۴۱.
نگاه کنید به: حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۲۰ق ، ج۵، ص۱۶۵۲، ح۴۳۷۴.
ابن‌حنبل، فضائل الصحابه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۶۲، ح۹۴۶؛ ابن‌حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۴۲۳، ح۱۳۲۱۳.
دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۳، ص۴۲.
دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹.
آیتی، تاریخ پیامبر اسلام محمد، ۱۳۷۸، ص۵۳۷.
آیتی، تاریخ پیامبر اسلام محمد، ۱۳۷۸، ص۵۳۷.
دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۰۹.
عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۷۴؛ همچنین نگاه کنید به: ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸، ج۵، ۳۷.
ابن‌هشام، السیره النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۵۴۵.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۷۶.
طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۱۴۷.
طبرسی، الاحتجاج، نشر المرتضی، ج۱، ص۱۴۴.
ابن مغازلی، مناقب امیرالمؤمنین، ۱۴۲۴ق، ص۱۷۰.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۵.
حلی، کشف الیقین، ۱۴۱۱ق، ص۱۷۲.
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، انتشارات علامه، ج۲، ص۱۲۶.
ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸، ج۷، ص۳۵۷.
خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۶۵.
دانشنامه امام علی، ۱۳۸۰ش، ج۸، ص۲۱۰. همچنین نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۹، ص۱۶۴ـ۱۶۸.

منابع:

آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام محمد، با تجدید نظر و اضافات ابوالقاسم گرجی، چ۶، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۸.
ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار بیروت، [بی‌تا] (کتابخانه دیجیتال نور).
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، تصحیح: هاشم رسولی و محمدحسین آشتیانی، قم، انتشارات علامه، [بی‌تا].
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر، البدایه و النهایه، آماده‌سازی: خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸.
ابن‌مغازلی، علی بن محمد، مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب رضی الله عنه، تحقیق: ابوعبدالرحمن ترکی بن عبدالله الوادعی، صنعاء، دار الآثار، چاپ ۱، ۱۴۲۴ق.
ابن‌هشام، السیره النبویه، تصحیح: ابراهیم آبیاری، مصطفی سقا، عبدالحفیظ شبلی، بیروت، دار المعرفه، [بی‌تا] (کتابخانه دیجیتال نور).
ابن حنبل، احمد، فضائل الصحابه، تحقیق: وصی‌الله محمد عباس، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابن حنبل، احمد، مسند، تحقیق: شعیب الارنؤوط، عادل مرشد و دیگران، [بی‌جا]، مؤسسه الرساله، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
امینی، عبدالحسین (علامه)، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۰ق (کتابخانه دیجیتال نور).
حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی)، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، تحقیق: شیخ مالک المحمودی، [بی‌جا]، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
دانشنامه امام علی(علیه‌السلام)، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ ۱، ۱۳۸۰ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى( ره)، چاپ ۱، ۱۴۰۴ق.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ ۲، ۱۳۹۰ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ ۳، ۱۳۷۲ش.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تصحیح: محمدباقر موسوی خرسان، مشهد، نشر المرتضی، [بی‌تا] (کتابخانه دیجیتال نور).
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: [بی‌نا]، [بی‌تا] (کتابخانه دیجیتال نور).
عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر (تفسیر العیاشی)، تحقیق: هشام رسولی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، چ۱، ۱۳۸۰ق.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق و تصحیح: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، کنگره شیخ مفید، چ۱، ۱۴۱۳ق.
مفید، محمد بن محمد، الأمالی، تحقیق: حسین استادولی، علی‌اکبر غفاری، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، [بی‌تا].
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، [بی‌تا] (کتابخانه دیجیتال نور).