علم الکتاب چیست و نزد کیست؟

امام علی «وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ کَفَى‏ بِاللَّهِ شَهِیدَا بَیْنىِ وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَاب»(۱) نگارنده قصد دارد در این سطور با جمع شواهد و قرائن تبیین کند که: مراد از «من عنده علم الکتاب» کیست؟ آن کسی که علم الکتاب فقط در نزد اوست کیست؟

آن کسی که در آیه تعبیر از او یعنی «مَن» موصوله عطف بر لفظ جلاله «الله» شده کیست؟ آن کسی که شهادت او به رسالت، قرین شهادت خداوند قرار گرفته است کیست؟ آن کسی که شهادت او همانند شهادت خداوند تسلی بخش آلام و رنجها و ناراحتی های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است، کیست؟ آن کس کیست که خداوند راجع به آن خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «ای پیامبر! من و او وقتی به رسالت تو شهادت دهیم، دیگر به انکار و کفر دیگران نباید توجهی کرد؟

شواهد و قرائن را در دو بخش داخلی و خارجی بررسی می‌نماییم و به عبارت دیگر در دو بخش قرآنی و روایی. شواهد داخلی یا قرآنی خداوند در سوره هود می‌فرماید: «أَ فَمَن کاَنَ عَلىَ‏ بَیِّنَهٍ مِّن رَّبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَ مِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسىَ إِمَامًا وَ رَحْمَه»(۲) از این آیه فهمیده می‌شود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) علاوه بر آیات روشن و براهینی که از طرف پروردگارش دارد، به همراه خود شاهدی از جانب خویش دارد!

«شَاهِدٌ مِّنْهُ » یعنی در کنار تأیید خداوند از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، کنار او کسی می‌باشد که از خانواده و اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) است و تأیید کننده او می‌باشد همانطور که در کنار موسی (علیه السلام) کسی از خانواده او یعنی برادرش او را تأیید می‌نمود: «هَارُونَ أَخِى*اشْدُدْ بِهِ أَزْرِى»(۳) ؛ فلذا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به امیرالمومنین (علیه السلام) فرمود: «أنت منّی بمنزله هارون من موسی»(۴)؛ تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی.

مراد از «شَاهِدٌ مِّنْهُ» در سوره هود امیرالمومنین (علیه السلام) می‌باشد و این مۆیدی بسیار قوی برای این است که تشخیص دهیم منظور از «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَاب» در سوره رعد – که قرار است همانند خداوند، شهادت و گواهی او پیامبر را کفایت نماید – امیرالمومنین (علیه السلام) است.

از طرفی در جریان نزول و ابلاغ سروه برائت یا همان توبه وقتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور شد که این سوره را از ابوبکر پس بگیرد و وی ناراحت خدمت پیامبر اکرم آمد و علت را جوبا شد، آن حضرت فرمود که خداوند فرموده است: «لایۆدّنی عنک الا أنت أو رجل منک»(۵) یعنی تنها یا خودت باید ابلاغ کنی یا مردی که از تو است و متواتر یا نزدیک به متواتر است که «رجل منک» امیرالمومنین بود، فلذا فرمود: «و علیّ منّی و لایۆدّی عنّی الاّ علیّ»؛ علی از من است و أداء نمی‌کند ابلاغ را کسی از طرف من جز علی (علیه السلام).

پس با این شواهد به وضوح می‌توان فهمید که مراد از «شَاهِدٌ مِّنْهُ» در سوره هود امیرالمومنین (علیه السلام) می‌باشد و این مۆیدی بسیار قوی برای این است که تشخیص دهیم منظور از «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَاب» در سوره رعد – که قرار است همانند خداوند، شهادت و گواهی او پیامبر را کفایت نماید – امیرالمومنین (علیه السلام) است.

انس با قرآن شواهد خارجی یا روایی رسول خدا و امیرالمومنین و نیز امام باقر و امام صادق و موسی بن جعفر (علیهم السلام) و همچنین ابن عباس و سعیدبن جبیر و ابی مریم و سلمان فارسی و ابی سعید الخدری و اسماعیل السدی و عبدالله بن عطاء، همگی روایت نموده اند که مراد از «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَاب» علی بن ابی طالب (علیه السلام) می‌باشد.(۷)

به عنوان مثال سیوطی سنی در تفسیر مشهور خود به نام الدّر المنثور نقل می‌نماید از سعید بن منصور و ابن جریر و ابن المنذر و ابن ابی حاتم و نحاس در کتاب ناسخش که عده ای گمان نموده اند مراد از «مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَاب» عبدالله بن سلام است این مسأله از سعید بن جبیر سوال شد، او در جواب گفت: «هرگز، چگونه این طور باشد و حال این که این سوره مکی است» (۸) یعنی سوره رعد در مکه نازل شد و حال آن که عبدالله بن سلام در مدینه اسلام آورده است!

حال، وقتی ثابت شد که امیرالمومنین (علیه السلام) تنها کسی است که علم الکتاب در نزد اوست در دو زمینه بحث پیش می‌آید: شخصی که نزد او بخشی از علم الکتاب بود گفت که من تخت بلقیس را در یک چشم بهم زدن نزد سلیمان (علیه السلام) حاضر می‌نمایم! حال کسی که در نزد او تمام «علم الکتاب» یا علم به تمام «الکتاب» حاضر است از چه نیرویی برخوردار خواهد بود! در این صورت دیگر باور کردن کَندن در خیبر و ردّ الشمس و سایر معجزات حضرتش آسان خواهد بود.

زمینه اول: اینکه علم الکتاب به چه معناست؟ اگر مراد از «الکتاب» استغراق افراد یا جنس باشد که تبادر عرفی هم همین را تأیید می‌نماید، در این صورت از این جمله فهمیده می‌شود که علم به هر کتابی در نزد حضرت است چه قرآن چه تورات چه انجیل چه زبور و چه صحف چه کتاب تشریع و چه کتاب تکوین(منظور از کتاب تکوین، کل عالم هستی می‌باشد) یا همان لوح محفوظ، اگر مراد از «الکتاب» عهد باشد یعنی تعریف از نوع عهد شخصی باشد، مراد به احتمال قوی قرآن و به احتمال دیگر همان لوح محفوظ است و احتمال بسیار ضعیف این است که مراد خصوص تورات و انجیل باشد.

زمینه دوم: اینکه با یک مقایسه قرآنی می‌توان احتمال کتاب تکوین یا لوح محفوظ را تقویت نمود خداوند در سوره نمل(۹) در مورد داستان سلیمان علیه السلام و تخت بلقیس می‌فرماید: «قَالَ الَّذِى عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَاب…» یعنی شخصی که نزد او بخشی از علم الکتاب بود گفت که من تخت بلقیس را در یک چشم بهم زدن نزد سلیمان (علیه السلام )حاضر می‌نمایم! حال کسی که در نزد او تمام «علم الکتاب» یا علم به تمام «الکتاب» حاضر است از چه نیرویی برخوردار خواهد بود! در این صورت دیگر باور کردن کَندن در خیبر و ردّ الشمس و سایر معجزات حضرتش آسان خواهد بود.

آسمان و هفت اختر حلقه ی در کویش چرخ را کند چنبر یک اشاره ز ابرویش چیست قلعه خیبر با کمند نیرویش؟ چیست کندن آن در پیش زور بازویش؟ با قَدَر خداوندش از نخست مقرون کرد تا کتاب هستی را همچو لوح مکنون کرده(١٠)

پی نوشت ها

۱- سوره رعد، ۴۳

۲- سوره هود، ۱۷؛

۳- سوره طه، ۳۰ و ۳۱

۴- صحیح مسلم، ج۷، ص ۱۲۰؛

۵- مسند احمد، ج۱، ص ۱۵۱ و مستدرک حاکم، ج۳، ص ۵۱؛

۶- المیزان، ج۱۰، ص ۱۶۹؛

۷- شواهد التنزل؛ ج۱، ص ۴۰۰ و ۴۰۱ و زادالمسیر، ج۴، ص ۲۵۲ و المیزان، ج۱۰، ص ۳۹۰؛

۸- الدرالمنثور، ج۴، ص ۶۹ و ج۶ ص ۳۹ و تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص ۵۴۰؛

۹- سوره نمل، ۴۰؛

۱۰- دیوان مفتقر، ص ۱۰۴ و ۱۰۵؛

منبع: بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان؛ حمید حاج علی مدرس حوزه علمیه قم