علی بن جعفر از راویان و یاران چهار امام معصوم (ع)

تردیدی نیست که یکی از رازهای ماندگاری دین اسلام و پویایی مذهب تشیع، احترام و بزرگداشت بزرگان و سعی در حفظ و نشر آثار آنها به منظور جلوگیری از تحریف و دستبرد در مبانی اصیل اسلامی و شیعی می باشد.

یکی از برزگان مذهب تشیع شخصی است به نام على فرزند امام جعفر صادق (علیه السلام)، برادر کوچک امام موسی کاظم (علیه السلام) و از اصحاب و یاران امام صادق (ع)، امام موسى کاظم (ع)، امام رضا (ع) و امام جواد (ع) که حتی زمان امام هادی (علیه السلام) را نیز درک نموده است.

نام و کنیه

نام ایشان علی و فرزند کوچک امام صادق (ع) می باشد و پدرش در کودکی وی، به شهادت رسید.[۱] کنیه ایشان ابا الحسن است[۲] و پنج نسبت به ایشان داده اند:

• هاشمی[۳]
• علوی[۴]
• حسینی[۵]
• مدنی[۶]
• عُرَیضی[۷] (اکثر مورخین علی بن جعفر را به این نسبت معرفی نموده اند و زیرا ایشان در منطقه ای به نام «عریض» در یک فرسخی مدنیه زندگی می کرد؛ قابل ذکر است این روستا از اموال امام باقر (ع) بود که به امام صادق وصیت نمود تا فرزندش را در این روستا بزرگ کند، اما وقتی علی بن جعفر دو ساله بود امام صادق (ع) به شهادت رسید؛ اما وقتی علی بن جعفر مقداری بزرگ شد به این روستا رفت و در آنجا سکنی گزید.)[۸]

ولادت

آنچه از کتب تاریخ قابل استفاده است اینکه ایشان در سال ۱۴۸ کودک بوده اند و طفل نزد اهل لغت به معنای کسی است که به سن بلوغ نرسیده باشد و با توجه به اینکه ایشان از پدر بزرگوارشان روایاتی نقل نموده اند و اگر شرط ممیز بودن راوی معتبر باشد، لازم می آید که ایشان در زمان شهادت امام صادق(ع) حد اقل ۱۰ الی ۱۴ سال، از عمرشان سپری شده باشد؛ بنابراین اگر تاریخ ولادت ایشان را حدود سال ۱۳۵ قمری بدانیم؛ در سال ۱۴۸ قمری که امام صادق(ع) شهید شدند حدودا ۱۳ سال از عمر گرامی جناب علی بن جعفر گذشته است.[۹]

همراهی با ائمه (ع)

۱-همراهی با امام کاظم (ع)

علی بن جعفر از جمله همراهان همیشگی امام کاظم (ع) حتی در سفرها بوده و علوم فراوان و احادیث متعددی را از ایشان دریافت نموده است و نیز همواره از امامت ایشان در برابر «فطحیه» دفاع می نمود.[۱۰]

۲-همراهی با امام رضا (ع)

علی بن جعفر در مواقع بسیار همراه با امام رضا (ع) بوده و از معتقدان و مدافعان امامت ایشان در برابر جماعت انحرافی واقفیه به شمار می آید و شاهد بر این اعتقاد روایات زیادی است که از ایشان در رابطه با امامت امام رضا (ع) نقل شده است.[۱۱]

۳-همراهی با امام جواد (ع)

از نشانه های بارز صحت اعتقادات و جلالت قدر جناب علی بن جعفر، همراهی و اعتقاد ایشان به امامت امام جواد (ع) می باشد؛ زیرا آنچه از شواهد تاریخی به دست می آید، ایشان در زمان امامت امام نهم، بالغ بر هفتاد سال از عمرشان گذشته بود در حالی که طبق نقل معروف، امام جواد (ع) در ابتدای امامتشان حدود نه سال از عمر شریفشان سپری شده بود، اما با این حال جناب علی بن جعفر همواره در خدمت امام جواد (ع) نیز بوده حتی در زمان حیات امام رضا (ع) به امامت امام جواد (ع) اقرار نموده است.[۱۲]

محل سکونت

آنچه از کتب تاریخی به دست می آید این است که ایشان ابتدا در مدینه منوره ساکن بوده؛ زیرا محل سکونت پدر بزرگوارشان امام صادق (ع) و برادر بزرگوارشان امام کاظم (ع) در آنجا بوده است و سپس به منطقه «عُرَیض» منتقل شده اند.[۱۳]

جناب مجلسی اول معتقدند که اهل کوفه از علی بن جعفر درخواست کرده اند که به کوفه رفته و نزد آنان بماند؛ بدین سبب جناب علی بن جعفر به کوفه سفر نموده و کوفیون روایاتی که نزد ایشان بوده را دریافت نمودند و نیز جناب علی بن جعفر هم روایاتی که نزد کوفیون بوده است را دریافت نمود سپس اهالی قم از ایشان دعوت نمودند که به قم نیز سفر کند و به همین جهت به قم وارد شدند و در آنجا از دنیا رفتند.[۱۴]

اما مجلسی دوم در جواب والد خود می فرمایند: جناب قمی در کتاب تاریخ قم همه اشراف و بزرگانی که وارد قم شده اند را ذکر کرده است اما نامی از جناب علی بن جعفر به میان نیاورده است بلکه ورود فرزندان علی بن جعفر را ثبت نمود؛ در ادامه می فرمایند: اگر شخصیتی همچون علی بن جعفر که شهرتی همچون خورشید میان شیعیان دارد، وارد شهری مانند قم می شد قطعا راویان این واقعه را ثبت می نمودند.[۱۵]

جایگاه علی بن جعفر نزد علما و رجالیون

جناب علی بن جعفر از جایگاه بلندی نزد رجالیون شیعه و مشهور اهل سنت برخوردار بوده و هیچ شکی در وثاقت و جلالت قدر ایشان وجود ندارد.

شیخ مفید می فرمایند: علی بن جعفر کسی بود که در راه و روشش محکم و در ورع عالی و دارای فضائل بسیار بوده که همواره در خدمت برادرش موسی بن جعفر (علیه السلام) بود و روایات زیادی از این امام نقل نموده است؛ سپس می فرمایند: علی بن جعفر در فضل و ورع به گونه ای بود که هیچ شخصی در آن شک نداشته و مورد اختلاف نیست.[۱۶]

علامه حلی می فرمایند: علی بن جعفر راوی ثقه شیعه بود و جناب کشی عباراتی در وصف ایشان نقل نموده است که نشان از عقائد صحیح وی و نیز ادب او در محضر امام جواد (علیه السلام) بود؛ سپس می فرمایند: حال جناب علی بن جعفر بالاتر از این توصیفات است.[۱۷]

ذهبی از محققان اهل سنت می نویسد: علی بن جعفر از بزرگ ترین اشراف و سادات بوده است[۱۸]

اساتید و مشایخ علی بن جعفر

• امام صادق (علیه السلام)

جناب برقی[۱۹] و شیخ مفید[۲۰] و شیخ طوسی[۲۱] و نیز ابن شهر آشوب[۲۲]، علی بن جعفر را از جمله کسانی برشمرده است که از امام صادق (علیه السلام) روایت نقل نموده است.

• امام موسی کاظم (علیه السلام)

نقل روایت علی بن جعفر از برادرشان امام کاظم (علیه السلام) بسیار واضح است و شکی در آن وجود ندارد؛ همانطور که شیخ مفید[۲۳] و شیخ طوسی[۲۴] و ابن عنبه[۲۵] نیز بر این نقل روایت تصریح نموده اند.

• امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)

شیخ طوسی[۲۶] و علامه حلی[۲۷] ایشان را از اصحاب و راویان امام رضا (علیه السلام برشمرده اند اما شهید ثانی بر علامه اعتراض نموده که وقتی اغلب روایات علی بن جعفر از امام کاظم است؛ پس وجهی ندارد که از اصحاب امام رضا شمرده شود.[۲۸]

• امام جواد (علیه السلام)

علی بن جعفر فرزند برادرزاده شان یعنی امام جواد (علیه السلام) را نیز درک نموده اند اما مشهور رجالیون ایشان را از اصحاب امام نهم بر نشمرده اند مگر صاحب کتاب الجامع فی الرجال.[۲۹]

برخی گفته اند اگر منظور از اصحاب، کسی باشد که روایت نقل نموده پس نمی توان علی بن جعفر را از اصحاب امام جواد (علیه السلام) دانست؛ اما در صورتی که منظور از اصحاب شامل کسی شود که محضر امام را درک کرده باشد و لو اینکه روایتی نیز نقل ننموده باشد، جناب علی بن جعفر از اصحاب امام جواد نیز به حساب می آید.

• حسین بن زید شهید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام): معروف به ذی الدمعه که روایاتش را ابن عنبه[۳۰] و ابن حجر[۳۱] و سید شرف الدین[۳۲] نقل نموده اند.
• سفیان بن عیینه ثوری: روایاتش را ذهبی[۳۳] و ابن حجر عسقلانی[۳۴] و ابن عماد[۳۵] ذکر نموده اند.
• محمد بن مسلم: روایاتش را شیخ کلینی[۳۶]، برقی[۳۷]، شیخ صدوق[۳۸]، شیخ طوسی[۳۹] ذکر نموده اند.

شاگردان علی بن جعفر

برخی شاگردان ایشان تا ۴۳ نفر بر شمرده اند که به دلیل اختصار مجالی برای بررسی تک تک آنها وجود ندارد به همین دلیل نام برخی از آنان ذکر می گردد.

• أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی[۴۰]
• إسحاق بن موسى بن جعفر[۴۱]
• حسین بن زید بن علیّ‌ بن حسین بن زید بن علیّ‌ السجّاد علیه السلام[۴۲]
• حسن بن علیّ‌ بن عثمان بن علیّ‌ بن الحسین بن علیّ‌ بن أبی طالب علیهم السلام[۴۳]
• زکریا بن یحیى بن النعمان، الصیرفی، البصری[۴۴]
• عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنی[۴۵]
• عیسى بن عبد اللّه[۴۶]
• محمّد بن عبد اللّه بن مهران[۴۷]
• یونس بن عبد الرحمن[۴۸]
• یعقوب بن یزید[۴۹]

کتاب علی بن جعفر

جناب نجاشی[۵۰]، شیخ طوسی[۵۱]، ابن شهر آشوب[۵۲] و شیخ صدوق[۵۳] در کتب رجالی خود می نویسند: علی بن جعفر دارای یک کتاب در مسائل حلال و حرام است که آن را به نام «مسائل» نامگذاری کرده است.[۵۴]

جناب نجاشی چنین می نویسد: کتاب علی بن جعفر دو نسخه دارد: ۱- باب بندی شده ۲- غیر باب بندی شده؛ البته این دو نسخه دلیل بر دو کتاب نیست بلکه به معنای این است که این کتاب دو نوع روایت شده است.

محتوای کتاب

کل محتوای کتاب علی بن جعفر عبارتست از مجموعه سوالاتی که علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم (علیه السلام) پرسیده است و در این کتاب اثری از روایات امام صادق و امام رضا (علیهما السلام) وجود ندارد.

اما شهید اول در تعلیقه خود بر خلاصه الرجال می فرمایند: این کتاب مشتمل بر روایاتی است که ایشان از پدر و برادرشان نقل می کنند.[۵۵]

در پاسخ گفته شده آنچه از این کتاب به دست ما رسیده فقط مشتمل بر روایات امام کاظم (علیه السلام) است نه امام صادق (علیه السلام) و شاید شهید ثانی از عبارت ابن داوود که می فرمایند: « له کتاب فی الحلال و الحرام، عن أبیه و أخیه الکاظم ع» چنین برادشت کرده باشد که (عن أبیه و أخیه) متعلق به (کتاب) است که تاویل آن می شود کتابی که از پدر و برادرشان روایت شده است؛ در حالی که کلام ابن داود دلالت بر این مطلب ندارد؛ زیرا کلام جدیدی از (عن ابیه) شروع می شود و این جمله ربطی به ما قبل ندارد و معنای جمله چنین می شود که (علی بن جعفر کتابی دارد و او از پدر و برادرش روایاتی نقل نموده است.)

سند کتاب علی بن جعفر

• دو سند از شیخ صدوق

سند ۱: شیخ صدوق عن أبی رضی اللّه عنه، عن محمّد بن یحیى العطّار عن العمرکی عن علیّ‌ بن جعفر، عن أخیه موسى بن جعفر علیه السّلام

سند ۲: شیخ صدوق عن محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضی اللّه عنه، عن محمّد بن الحسن الصفار، و سعد بن عبد اللّه عن أحمد بن محمّد بن عیسى و الفضل بن عامر عن موسى بن القاسم البجلی، عن علیّ‌ بن جعفر، عن أخیه موسى بن جعفر[۵۶]

آیت الله خوئی معتقد است هر دو طریق این سند صحیح است و خدشه ای بر آن وارد نیست.[۵۷]

• دو سند از نجاشی

سند ۱: أخبرنا القاضی أبو عبد اللّه، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال: حدّثنا جعفر بن عبد اللّه المحمدیّ‌ قال: حدّثنا علیّ‌ بن أسباط بن سالم، قال: حدّثنا علیّ‌ بن جعفر بن محمّد، قال: سألت أبا الحسن موسى

سند ۲: أخبرنا أبو عبد اللّه ابن شاذان، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یحیى، قال: حدّثنا عبد اللّه بن جعفر [الحمیریّ‌] قال: حدّثنا عبد اللّه بن الحسن بن علیّ‌ بن جعفر بن محمّد علیه السلام [العلویّ‌] قال: حدّثنا علیّ‌ بن جعفر[۵۸]

وفات

سه قول در سال وفات ایشان نقل شده است:

۱-      ذهبی و ابن حجر  معتقدند که علی بن جعفر در سال ۲۱۰ قمری از دنیا رفته است.

۲-      ابن عنبه معتقد است علی بن جعفر در سال ۲۲۰ قمری از دنیا رفته است.

۳-      مامقانی معتقد است مقتضای نقل روایت علی بن جعفر از پدرش امام صادق (علیه السلام) این است که حدود ۲۰ سال از عمرشان گذشته باشد و وقتی ابتدای امامت امام جواد (علیه السلام) سال ۲۰۲ قمری باشد؛ یعنی علی بن جعفر در زمان امام نهم بالغ بر ۸۰ سال از عمرشان گذشته بود و اگر گفتیم علی بن جعفر زمان امام هادی (ع) را نیز درک نموده است یعنی ایشان حد اقل ۱۰۰ تا ۱۲۰سال زندگی نمودند.

در پاسخ گفته شده است؛ چه لزومی دارد که راوی برای نقل روایت لازم است حداقل ۲۰ ساله باشد در حالی که مشهور محدثین معتقدند کودک ممیز هم می تواند نقل روایت کند.

ضمن اینکه آن علی بن جعفری که از امام هادی (علیه السلام) نقل روایت نموده است غیر از علی بن جعفر عریضی است؛ زیرا  همه محدثین اتفاق نظر دارند که ایشان از امام هادی (علیه السلام) روایتی نقل ننموده است.

پس در نتیجه زمان وفات ایشان از سال ۲۲۰ قمری فراتر نمی رود و نهایتا عمری که می توان برای ایشان تصور نمود ۸۵ سال است.

مدفن جناب علی بن جعفر

1. قم

جناب مجلسی اول معتقد است علی بن جعفر در قم مدفون است همانطور که قبری مشهور به نام ایشان در قم وجود دارد.^[۵۹] اما فرزندشان یعنی مجلسی دوم می فرمایند: اینکه ایشان در قم مدفون باشند در هیچ کتابی ذکر نشده اما اثر قبری که موجود است و از قدیم وجود داشت، احتمال وجود قبر ایشان در قم را تقویت می کند. ^[۶۰]

مدرسی طباطبایی نیز در کتاب مزارات قم می نویسد: مزار علی بن جعفر که مشهور به «باب الجنه» می باشد در شرق شهر قم در محله ای به نام دروازه کاشان واقع شده است.^[۶۱]

2. سمنان

سید بحر العلوم و سید امین معتقد اند: جناب علی بن جعفر در خارج شهر سمنان مدفون بوده و دارای بارگاه و قبه و بقعه ای می باشد.^[۶۲]

3. منطقه عریض

محدث نوری معتقد است قبر شریف علی بن جعفر در مدینه منوره و در منطقه عریض می باشد و این قول نزد اهل مدینه مشهورتر است و ممکن است آن مقبره ای که در قم مشهور به مقبره علی بن جعفر است متعلق به یکی از فرزندان ایشان باشد.^[۶۳]

جمع بندی

علی بن جعفر از یاران و اصحاب چهار امام و یا به تعبیری از یاران پنج امام معصوم به شمار می رود و یک کتاب به نام مسائل دارد که مشتمل بر سوالاتی است که ایشان از امام کاظم (ع) پرسیده است و روایات دیگری که از امام صادق و امام رضا و امام جواد (علیهم السلام) نقل نموده است در کتب دیگری به دست ما رسیده است. طبق تحقیقی که به عمل آمد، ایشان در سال ۲۲۰ قمری در سن ۸۵ سالگی از دنیا رفته و طبق قول مشهور در شهر قم مدفون بوده و مرقد مبارک ایشان همواره محل رجوع مومنین می باشد.

پی نوشت ها

[۱] خویی، معجم رجال الحدیث، ج١١، ص ٢٨٨

[۲] نجاشی، رجال النجاشی، ص٢۵١

[۳] عسقلانی، تهذیب التهذیب، ج ٧، ص ٣١٠

[۴] ذهبی، العبر، ج۱، ص۲۸۲

[۵] ابن عماد، شذرات الذهب، ج ٢، ص ٢۴

[۶] طوسی، رجال الطوسی، ص٢۴١

[۷] ابن شهر آشوب، مناقب ابن شهراشوب، ج ۴، ص٢٨٠

[۸] قمی، تاریخ قم، ص۲۲۴

[۹] حسینی(محقق)، مسائل علی بن جعفر، ص۲۹

[۱۰] شیخ مفید، الإرشاد، ص۲۸۷

[۱۱] کشی، اختیار معرفه الرجال، ص۴۵۹

[۱۲] قمی، سفینه البحار، ج۲، ص۲۴۴ – کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۵۸

[۱۳] حسینی(محقق)، مسائل علی بن جعفر، ص۲۶

[۱۴] مجلسی (اول)، روضه المتّقین فی شرح الفقیه، ج۱۴، ص۱۹۱

[۱۵] مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۲۷۲

[۱۶] شیخ مفید، الإرشاد، ص ۲۸۷

[۱۷] علامه حلی، رجال، ص۹۲

[۱۸] ذهبی، العبر، ج۱، ص۲۸۲

[۱۹] برقی، رجال، ص ۲۵

[۲۰] شیخ مفید، الإرشاد، ص۲۹

[۲۱] شیخ طوسی، رجال، ص۲۴۱

[۲۲] ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ص۴

[۲۳] شیخ مفید، الإرشاد، ص۲۸۷

[۲۴] شیخ طوسی، رجال، ص۳۷۹

[۲۵] ابن عنبه، عمده الطالب، ص۲۴۱

[۲۶] شیخ طوسی، رجال، ص۳۷۹

[۲۷] علامه حلی، رجال، ص۹۲

[۲۸] تنقیح المقال، ج۲، ص۲۷۲

[۲۹] شبیری زنجانی، الجامع فی الرجال، ص۵۱۰

[۳۰] ابن عنبه، عمده الطالب، ص۲۴۱

[۳۱] ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۷، ص۲۹۳

[۳۲] سید شرف الدین، تاویل الآیات، ج۲، ص۵۴۵

[۳۳] ذهبی، العبر، ج۱، ص۲۸۲

[۳۴] ابن حجر، لسان المیزان، ج۷، ص۳۱۰

[۳۵] ابن عماد، شذرات الذهب، ج۲، ص۲۴

[۳۶] شیخ کلینی، کافی، ج۴، ص۴۰۶

[۳۷] برقی، محاسن، ص۶۵

[۳۸] شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۲، ص۱۰۹

[۳۹] شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۱۰

[۴۰] ابن ادریس، السرائر، ص۴۷۷

[۴۱] محدث قمی، سفینه البحار، ج۲، ص۲۴۴

[۴۲] شبیری زنجانی، الجامع فی الرجال، ج۲، ص۵۲۰

[۴۳] اردبیلی، جامع الرواه، ج۱، ص۵۶۱

[۴۴] شیخ کلینی، کافی، ج۱، ص۲۵۲

[۴۵] شبیری زنجانی، الجامع فی الرجال، ج۲، ص۵۱۹

[۴۶] شیخ کلینی، کافی، ج۶، ص۵۲۴

[۴۷] شیبری زنجانی، الجامع فی الرجال، ج۲، ص ۵۲۰

[۴۸] عیاشی، تفسیر، ج۱، ص۲۵۳

[۴۹] شیخ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۹۲

[۵۰] نجاشی، رجال‌، ص ۲۵۱

[۵۱] طوسی، رجال، ص۳۵۳

[۵۲] ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ۷۱

[۵۳] شیخ صدوق، مشیخه الفقیه، ۵

[۵۴] شیخ طوسی، الفهرست، ص ۵۷

[۵۵] مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۲۷۲

[۵۶] شیخ صدوق، مشیخه الفقیه، ص۴

[۵۷] خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۲۸۸

[۵۸] نجاشی‌، رجال، ص ۲۵۲

[۵۹] مجلسی (محمدتقی)، روضه المتّقین، ج۱۴، ص۱۹۱

[۶۰] علامه مجلسی، أعیان الشیعه، ج۸، ص۱۷۷

[۶۱] مدرسی طباطبایی، تربت پاکان، ج۲، ص۴۲

[۶۲] سید بحرالعلوم، تحفه العالم، ج۲، ص۱۹ – امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۷۷

[۶۳] نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۲۶

فهرست منابع

۱- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، ۱۳۲۵ق

۲- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ق

۳- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، نجف، مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۰ق

۴- ابن عماد، عبد الحی بن احمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق

۵- ابن عنبه، احمد بن علی، عمده الطالب فی أنساب آل ابی طالب، قم، مؤسسه أنصاریان للطباعه و النشر، ۱۴۱۷ق

۶- ابن‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، مکتبه الداوری، بی تا

۷- ابن‌بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۳۶۳ش

۸- ابن‌ شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، علامه، بی تا

۹- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه و إزاحه الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق

۱۰- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق

۱۱- بحرالعلوم، سید جعفر، تحفه العالم فی شرح خطبه المعالم، قم، مرکز تراث السید بحرالعلوم، بی تا

۱۲- برقی، احمد بن محمد، رجال، قم، مؤسسه الإمام الصادق علیه السلام، ۱۴۳۰ق

۱۳- برقی، احمد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیه، بی تا

۱۴- حسینی استرآبادی، سید شرف الدین، تاویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، قم، مدرسه الامام المهدی، بی تا

۱۵- حلی، ابن ادریس، السرائر، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق

۱۶- حلی، حسن بن یوسف، رجال، قم، الشریف الرضی، ۱۴۰۲ق

۱۷- خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، بی جا، بی نا، ۱۳۷۲ش

۱۸- ذهبی، محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی تا

۱۹- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵ش

۲۰- طوسی، محمد بن حسن، رجال، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۲۷ق

۲۱- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول ، قم، مکتبه المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق

۲۲- عباسی زنجانی (شبیری)، موسی، الجامع فی الرجال، قم، مؤسسه ولی العصر علیه السلام للدراسات الإسلامیه، ۱۴۳۶ق

۲۳- عریضی، علی بن جعفر، حسینی(محقق)، مسائل علی بن جعفر، مشهد، المؤتمر العالمی للإمام الرضا، ۱۳۶۸ش

۲۴- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعه العلمیه، ۱۳۸۰ق

۲۵- قمی، عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، قم، اسوه

۲۶ – قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، قم، کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، ۱۳۸۵ش

۲۷- قمی، عباس، الکنى و الألقاب، تهران، مکتبه الصدر، ۱۳۶۸ش

۲۸- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفه الرجال ، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق

۲۹- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال ، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۳۸۱ش

۳۰- مجلسی، محمدتقی، روضه المتّقین فی شرح الفقیه، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق

۳۱- مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان، قم، مطبعه مهر، ۱۳۳۵ش

۳۲- مفید، محمد بن محمد، الإرشاد، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۶ش

۳۳- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۳۶۵ش

۳۴- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۰۸