- زمان مطالعه : 23 دقیقه
- توسط : حمید الله رفیعی
- 0 نظر
در این مقاله برآنیم تا به مقوله هنر از دید امام خمینی و منظر فقهای شیعی بپردازیم. رهنمودهای امام راحل قطعاً می‌تواند از پیچیدگیهای این بحث تا حد زیادی پرده بردارد. اما تطبیق کلیات بر مصادیق همچنان رفتارها و پرسمانهای ضد و نقیضی را پیش روی می‌آورد که بر فقیهان آگاه جامعه است وحدت رویه و نظری واحد در این عرصه ارائه دهند و گرد حیرت را از دیدگان مقلدین معتقد و محتاط بزداید.
تعریف هنر و رابطه آن با فقه
انسان فطرتاً زیبایی‌خواه آفریده شده است و حواس او آنچنان با محیط اطرافش هماهنگی یافته که نغمه دلنشین و بوی خوش. منظره دلفریب. لطافت و سرسبزی. برای او لذت آور و فرحبخش می‌نماید. از طرفی وقتی روح کمال‌جویی با این حس درمی‌آمیزد از او انسانی آفرینش‌گر و خلاق می‌سازد. پدیده‌های جهان را گزینش کرده با احساس خود آن را بازآفرینی می‌کند و از مدد نیروی خیال از پدیده‌های هستی مقوله هنر را به نمایش می‌گذارد چنین کوششی که به آفرینش اثری زیبا می‌انجامد هنر و آفرینندؤ آن هنرمند نامیده می‌شود.
هنر تجلّی احساس انسان است در قالب محسوس. زبان درون است با مخاطبانی اهل دل. حقیقت را می‌نمایاند بدون آنکه به وعظ و استدلال بپردازد. زبانی دردمند. زیبابین. پرشور که همه آدمیان را با هر ملیّت و نژادی به یکدیگر پیوند می‌دهد. تکنولوژی و تمدن به هنر توانائی می‌بخشد و آن را فراتر از مرزهای جغرافیایی به اقصی نقاط جهان انتقال می‌دهد.
اما هنر. این ودیعه الهی همچنان در میان دو قطب جان و جسم. ماده و معنا. خداجویی و کفر در نوسان بوده است. و از دستبرد آفتهایی همچون نفس‌پرستی. قدرتمداری. استعمار و ابتذال در امان نمانده است. لذا هنر با همه عظمت و رسالتی که دارد به هنر متعهد و مسئول و نیز هنری که ابزار دست سودجویان و قدرت‌طلبان و سرمایه‌داران است تقسیم شده است. هنری که در مسیر تکامل بشری حس خداپرستی و خلقیات انسانی است هنر متعهد و دینی است و هنری که جامعه را به فساد و ابتذال و گمراهی می‌کشاند هنر مبتذل و منفی است. اینجاست که “تکلیف” سر بر می آورد و “فقیه” در بیان تکلیف به تکاپو می‌افتد و فقه میان بایدها و نبایدها مرز می سازد. گرچه پیچیدگی هنر. بیان دقیق مصادیق احکام تکلیفی. حرمتها و حلّیتها را دشوار ساخته است و اگرچه کتب فقه سنتی برخی از مصادیق موجود در زمان خود را مانند خرید و فروش مجسمه و ساخت و یا نگهداری آن و تصویرگری و موسیقی و خرید و فروش آلات موسیقی و … مورد بحث قرار داده‌اند که می‌تواند دستمایه خوبی برای دوران حاضر باشد. اما امروزه جلوه‌های هنر به اندازه‌ای گسترده شده است که هنوز صدها پرسش در هنر فراروی مجتهد و مقلد است و تغییرات و مقتضیات زمانی و مکانی بازنگری جدیدی را در موضوع هنر می‌طلبد.
گونه گونی دیدگاه‌ها در مقوله‌های هنر بویژه موسیقی. مجسمه سازی در فقه بسیار مشهود است چنانچه در موسیقی تا هیجده نظریه برشمرده‌اند. این نظریات امروزه جنبه کاربردی پیدا کرده است و تقابل نظریات به تقابل اعمال و رفتار مقلدین انجامیده است. و جامعه امروز این اندازه اختلاف را بر نمی‌تابد و باید هرچه بیشتر دیدگاه‌ها و راه‌کارهای مبتنی بر فقه سنتی و اجتهادی. اما نزدیک به واقعیت موجود. ارائه گردد تا وحدت نسبی در عملکردها نسبت به رویکردهای هنری پیش آید و از تقابل و تضارب عملکردها. مانعی بر راه ترقی حکومت اسلامی فراهم نیاید. مثلاً نمی‌توان بطور کلی رسانه‌های عمومی. بازیگری و تصویرسازی را تعطیل کرد و یا برای آن قیودی دست‌نایافتنی زد. از طرف دیگر بازگزاردن دست هنرمندان و فراخی بی حد و مرز هنر سرانجام هنر را به ورطه ابتذال یا پوچی خواهد کشاند. پس رایی بایسته و مناسب با مقتضیات زمان و مکان و مطابق شرع از سوی مجتهد آگاه. هنر را متعهد و مسئول نگه می‌دارد.
هنر متعهد از دیدگاه امام خمینی
هنر امروز از موثرترین و بهترین ابزار در جهت ارائه حقایق و معارف دینی است و آمیزؤ هنر و تکنولوژی امکانات جدیدی را بدست می دهد که حقایق دینی و وصف ارزشها به سراسر عالم ابلاغ شود و به دست همگان برسد. نگرشی واقع بینانه و منصفانه نشان می‌دهد هر جا اندیشمندان اسلامی و فقیهان آگاه خود را از آن جدا کرده‌اند قطعاً هنر بدست اربابان و سودجویان اقتصادی افتاده و استفاده‌های ناروا و غیر اخلاقی از آن شده است.
امام خمینی می‌فرماید:
هنر در مدرسه عشق نشان دادن نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعی. اقتصادی. سیاسی و نظامی است. هنر در عرفان اسلامی ترسیم روشن عدالت و شرافت و انصاف و تجسیم تلخکامی گرسنگان مغضوب قدرت و پول است. هنر در جایگاه واقعی خود تصویر زالوصفتانی است که از مکیدن خون فرهنگ اسلامی. فرهنگ عدالت و صفا لذت می‌برد. تنها به هنری باید پرداخت که راه ستیز با جهانخواران شرق و غرب در راس آنان آمریکا و شوروی را بیاموزد.۱
رسانه‌ها باید بیشتر کار کنند. از گردانندگان و هنرمندان متعهد بخواهند در راه تعریف صحیح تهذیب جامعه وضعیت تمام هنرجوها را در نظر گرفته راه و روش زندگی شرافتمندانه و آزادمنشانه را با هنرها و نمایشنامه‌ها به ملت بیاموزند و از هنرهای بدآموز و مبتذل جلوگیری کنند.۲
همچنین می فرماید:
… در رژیم سابق همه چیز خصوصاً فرهنگ و هنر محتوایش عوض شده بود یعنی کسی که نام سینما را می‌شنید خیال می کرد در آنجا باید مرکز فساد و سوء اخلاق. مرکز مخالفت با همه چیز باشد یا کلمه تئاتر در ذهن انسان چیز مبتذلی بود که از آن بهره فساد برده شود و هکذا همه چیز دیگر…اینها همه به خاطر آن بود که ما فرهنگمان را فراموش کنیم.۳
آنچه که از مجموعه فرمایشات گهربار امام راحل و سیرؤ عملی ایشان در طی سالهای قبل و بعد از انقلاب بدست می آید این است که ایشان نگاه متحجرانه به مقولات و پدیده‌های هنری ندارند که بطور کلی آنها را رد و تعطیل نمایند بلکه با توجه به دخالت و عنصر زمان و مکان و مقتضیات و مصالح استفاده از این دو وسیله را برای تبلیغ دین بسیار موثر می‌دانند اما شرط اساسی این نقش موثر را. مطابقت با اصول اعتقادی دینی و اخلاقیات انسانی قرار می دهند. هنری که نتیجه آن وابستگی به قدرتهای استعمارگر غرب و شرق باشد. هنری که فساد. انحطاط و تخدیر مغزهای جوانان جامعه را به بار آورد. هنری که دردمند نباشد و از مستضعفین و اقشار محروم جامعه بی‌خبر باشد هنر اسلامی نیست و از نظر ایشان کاملاً مردود و ترویج آن حرام است لذا ایشان استفاده از رسانه های هنری مانند رادیو. تلویزیون. تئاتر و سینما را در زمان طاغوت حرام و کمک به ظلمؤ دین می‌دانستند. این ملاک اساسی در هر هنری است وگرنه اصل هنر مفهومی با ارزش و قابل تحسین است که همواره در اسلام مورد تایید و بهره برداری تبلیغی قرار گرفته است. در سرزمینی که شعر و سخنوری حرف اول را می زد قرآن با عالیترین بیان و با آوایی خوش ارائه گردید. معماری اسلامی. تذهیب و خوشنویسی قرآن و کتیبه‌های دینی بی‌تردید شاهدی بر این ادعاست. حتی تعزیه خوانی. مداحی و مرثیه خوانی نیز جلوه‌های زیبایی از موسیقی اسلامی و هنر بازیگری است. اینک با بیان برخی از جلوه های هنر به بیان اجمالی دیدگاه امام خمینی و برخی فقهأ شیعه می‌پردازیم:
جلوه‌های هنر از دیدگاه امام خمینی و فقها
موسیقی
امروز پر مصرف‌ترین نوع هنر. موسیقی است بویژه با حضور پر رنگ و جایگاه خاصی که دو رسانؤ عمومی. تلویزیون و رادیو. یافته‌اند و در جهان ارتباطات کمتر کسی می‌تواند خود را از این دو رسانه بی‌نیاز ببیند. در باب غنا و موسیقی حرام گرچه سخن بسیار گفته شده است اما همچنان در تعیین موضوع و مصداق توهم و تردید وجود دارد.
صوت خوش با طبع آدمی آمیخته است و لذتی وصف ناپذیر در پی دارد. عالیترین شکل موسیقی در اسلام تلاوت قرآن است که همواره مورد ستایش پیشوایان دین قرار گرفته است.
ابن ابی الحدید ۴درباره صدای حضرت داود(ع) و جذبه بسیار آن بیانی دارد. همچنین در شرح دیگر نهج البلاغه آمده است۵ حضرت داود(ع) علاوه بر نغمه خوش مزمار(نی) داشته که امیرالمومنین(ع) وی را “صاحب مزامیر” و “قاری اهل بهشت” معرفی کرده است.
هنر تلاوتِ قرآن به عنوان موسیقی زیبا و خوش در نزد پیامبر اکرم(ص) و دیگر معصومان(ع) در تاریخ بیان شده. امام زین‌العابدین و امام باقر(ع) با صدای خوش قرآن را می‌خواندند که گاه نیکویی قرائت آنان. مردم را از هوش می‌برده است. نوع دیگر موسیقی در اسلام اذان است که سفارش شده با صدای خوش ادا شود. مدح اهل بیت(ع) و مرثیه خوانی‌ها نیز با الحانی خوش و محزون گواه صادقی است که اسلام هنر موسیقی را بطور کلی امضأ نموده است.
موسیقی حلال و حرام چیست؟
غنا بی‌شک حرام است و فقهای شیعه به جز اندکی همگی به حرمت ذاتی آن فتوا داده‌اند. ۷فقهأ تعاریف مختلفی بیان کرده اند که نشانگر اختلاف نظرهای بسیاری در این زمینه است. گروهی از چهره های برجسته فقاهت شیعی تشخیص معنای آن را به عرف گذاشته اند.
علامه فقیه شیخ محمدرضا آل یاسین در تفسیر غنا می گوید.
“غنا عبارت است از صوت انسانی که کار آن ایجاد طرب و رامشگری به تناسب آن برای مردم معمولی است و “طرب” حالت رخوتی است که به انسان دست می دهد و تقریباً عقل را کنار می‌زند و همان کاری را می کند که نوشیدنیهای مست کننده روی مردم عادی انجام می دهد”.۸ این تعریف را امام خمینی می پسندند و بر آن اضافاتی دارند که اشاره خواهیم نمود.
شهید ثانی می نویسد:
“اَلاولی الرُجوعُ فیه اِلی الْعُرفِ فَما یُسمّی فیهِ غِنا و یَحْرُمُ لعِدَم وُرود الشرعِ ما یَضْبطُهُ فیکوُنُ مَرْجعُهُ الی الْعُرفِ” اولی و بهتر آن است که درباره آن به عرف مراجعه شود سپس هرچه را که عرف غنا بداند حرام است چون شرع در این مساله وارد نشده و آن را ضابطه‌مند نساخته پس مرجع آن عرف است.۹
و نیز صاحب جواهر رجوع به عرف را ملاک تشخیص موضوع می داند و چون ملاک عرف در زمان و مکان متفاوت. تفاوت دارد پس نظر فقها نیز یکسان نیست. ۱۰علت رجوع به عرف نبودن ضابطه از سوی شرع برای تعیین آن است.
امام محمد غزالی درباره موسیقی تعریفی دارد۱۱ و ضمن آن موسیقی را سه قسمت می کند:
۱ . موسیقی که از روی غفلت و سرگرمی بشنود این نوع موسیقی از لحاظ ضرر و فسادی که دارد حرام است.
۲. کسی که دوستـی زن یا کودکی در دل دارد. در حضورش موسیقی گوش کند تا بیشتر لذت ببرد یا سرودی که آتش عشق را گرم‌تر کند بشنود این حرام است.
۳ . در دل صفتـی نیکو باشد که شنیدن موسیقی آن را قوّت دهد. مانند سرود و اشعار حجاج بیت اللّه الحرام . سرود نوحه سرایان مانند نوحه سرایی حضرت داود. سرودهای شادی آفرین که به شادی حلال بیفزاید مثلاً در عروسی. سرودهایی که عشق الهی را در دل فروزانتر کند. وی ضمن برشمردن عللی که موسیقی حلال را به حرام تبدیل می کند به این مورد اشاره دارد که اگر شنونده جوان باشد شهوت بر او غالب شود یا مردم عوامی باشند که به موسیقی به عنوان خوشگذرانی عادت کرده باشد موسیقی آنان حرام است.
در چیزهایی که از حرمت غنا مستثنی شده عبارت است از:۱۲
۱ . در مراثی و جهت گریاندن مردم(شیخ انصاری در جامع المقاصد نقل کرده و محقق اردبیلی در “محکی شرح ارشاد” به آن قائل شده است).
۲. غنا در قرائت قرآن(محقق سبزواری) زیرا این صوت لهوی نیست.
۳ . حدأ برای راندن شتران.
۴ . غنا در زفاف و عروسی بشرط آنکه با حرام دیگری همراه نباشد این حرام را گفته‌اند: بشرطی که باطل نخواند. مردها در مجلس وارد نشوند. او وارد مجلس مردها نشود ۱۳در غیر این صورت اجرت او حرام است.
آیه اللّه خویی می فرماید: ۱۴غنا برحسب معنای لغوی از غنای حرام فراگیرتر است و همه صداهای خوش را در بر می‌گیرد و به همین جهت در بعضی از روایات به تغنی در قرآن فرمان داده شده است.
مرحوم محدث کاشانی می‌نویسد:
آنچه از مجموع اخبار و جمع عرفی بین آنها بدست می‌آید حرام بودن غنا و پیوسته‌های آن است مانند مزد بر آوازخوانی. تعلیم و تعلم. شنیدن. خرید و فروش ابزار به غنای دوران بنی امیّه(غنایی که مردان در محافل زنان وارد می شدند و به آواز آنان گوش فرا می دادند. زنان آوازخوان کلام باطل به زبان جاری می ساختند و با آلات و ابزار لهو بازی می کردند). اختصاص داد. خلاصه غنای دربردارنده فعل حرام حرام است نه غیر آن.۱۵
امام خمینی ضمن توضیح عبارت محدث کاشانی او را از جمله کسانی می داند که در غنا تفصیل قائل شده و آن را دو قسم می داند. غنای همراه با گناه که قطعاً حرام است و دیگری غنای بدون تبعات حرام که قطعاً جایز است و غنا حرمت ذاتی ندارد.۱۶
برخی اجرت زن آوازخوان را در عروسی حلال و برخی آن را حرام دانسته‌اند و علت حرام بودن آن را حرام بودن اصل غنا می دانند. ۱۷درخصوص جایز و حلال بودن این آواز خواندن و اجرت بر آن روایتی از امام صادق(ع) وارد شده است:۱۸ از طرفی روایتی بر حرام بودن این اجرت وارد شده ۱۹و ملاک کسانی قرار گرفته که غنا را در مجلس عروسی حرام می دانند. حتی در زمان حاضر برخی از فقها با همین ملاک خرید و فروش آلات موسیقی حتی استفاده از وسایل موسیقی را حرام یا حلال دانسته‌اند. و اکثراً حکم به حرمت خرید. فروش آلات موسیقی داده اند و نیز آلات مشترک در حلال و حرام را مثل تلویزیون و ضبط صوت را تنها در صورتی که در حرام بکار نرود جایز دانسته‌اند.۲۰
امام خمینی بعد از نقل بیش از ده تعریف برای غنا و نقد و بررسی آنها خود تعریفی به آن می افزاید:
صوت ترجیع مطرب. یا آنچه در عرف غناست گرچه مطرب نباشد. صدای لهوی. صدای اهل فسق و گناه و آنچه با مجالس لهو سازگاری دارد و آنچه با آلات لهو و لعب سازگاری دارد و صدای آماده شده برای مجالس لهو و لعب و صدای برانگیزاننده شهوت جنسی. صوت دربردارنده ترجیع مطرب. صوتی که نشان آن را دارد که در متعارف عرف طرب برانگیزد و طرب آن سبکی آورد به گونه‌ای که عقل را در آن حالت زایل می کند. صدایی که حسن ذاتی دارد و نشان آن دارد که برای متعارف مردم طرب برانگیزد. ۲۱ ایشان همچنین در دو قید مطرب و مرجّع تردید می کند و آن را از قیودی می‌دانند که در ساختار مفهوم غنا نقش ندارد لذا در مکاسب محرمه آن را چنین توجیه می کنند:
… وَ لعّل القِیْدینِ فی کَلَماتِهِم لاَجْلِ کوْنِ المُتَعارِفُ منِ الغِنا فی اَعْصارِهِمْ هُوَ مایَکُونُ مُشْتَمِلاً عَلَیْها. فَظَنّ اَنّهُ مقَوِّمٌ بِها.
…شاید آوردن دو قید(مطرب و مرجّع) در گفتار فقها از این روست که غنا در زمان آنها مشتمل بر این ویژگی بوده است. پس احتمال داده‌اند که غنا متوقف و مقوم به آن دو است.۲۲
در بحث موسیقی تشخیص مصداق غنا نیز برعهده عرف است و در هر زمان و مکانی تعریف خاص پیدا می کند.
صاحب جواهر می نویسد: التحقیق الرجوُع فی مُوضوعِه الیَ العُرف…
حق این است که موضوع و مصداق آن به عرف واگذار می‌شود. امام خمینی در همین موضوع هم بحثی دارند که قابل تامل است.
ایشان عقیده داشتند آنچه شهرت یافته که تشخیص موضوعات احکام از وظایف فقیه نیست یک اشتباه است بلکه فقیه باید در موضوعات مهم تتبع و غور نماید و به نتایجی برسد چون مجتهد خود از اهل عرف است. پس چرا با استفاده از روشهای اجتهادی که در اختیار دارد به تبیین و تعیین موضوعات نپردازد. چرا باید خود مقلد اهل عرف باشد.۲۳
امام در تطبیق مصادیق می فرماید:
احوط اجتناب از بعضی انواع صداهای لهو است مانند تصنیفهایی که در میان اهل فسق(طاغوتیان) رایج است چراکه احتمال یکسانی آن با غنایی که جزء باطل هاست می رود.
آواز زنهای خواننده در عروسیها استثنا شده و این بعید نیست. احتیاط واجب آن است که به هنگام بردن عروس به خانه شوهر و مجلسی که برای قبل و بعد آن مهیا شده است اکتفا شود نه هر محلی. بلکه احتیاط مستحب. اجتناب به طور کلی است.۲۴
سرودهایی که دارای فایده بوده مهیج برای جنگ و انقلاب است مانند سرودی که اخیراً برای آقای مطهری درست کرده‌اند اشکال ندارد.۲۵
شما موظفید . هم وظیفه شرعی و هم وظیفه قانونی دارید که دستگاه رادیو و تلویزیون را از گروههایی که منحرف هستند یا ارتباط با رژیم سابق دارند تصفیه کنید.۲۶
استفتأ: از آنجا که آلات لهو و لعب استفاده های مشروع از قبیل نواختن سرودها را دارد آیا خرید و فروش آن بی اشکال است؟
پاسخ امام: خرید و فروش آلات مشترکه به قصد منافع محلله آن. اشکالی ندارد.۲۷
موسیقی مطرب حرام است و یادگرفتن آن و یاددادن آن جایز نیست و در غیر مطرب اشکال ندارد. (استفتأ)
استماع و گوش دادن به غنای مطرب سایر محرمات از رادیو و تلویزیون و مانند آنها حرام است خواه مستقیم پخش شود خواه بعد از ضبط به روی نوار ۲۸یک مغزی که دنبال این رفت که موسیقی گوش کند و عادت به این کار کرد. این مغز مریض می شود. این نمی تواند فکر این بکند که کشورش به چه حال دارد می گذرد. دیگر دنبال این نیست مثل آدم هروئینی می ماند.۲۹
رادیو تلویزیون اکثراً جوانهای ما را به گوش کردن اینطور چیزها و موسیقی‌های مخدر وا می‌داشت. از طریق چشم. جوانهای ما را فاسد می کردند. زنهای کذا و کذا را پشت تلویزیون نمایش دادند و جوانها را از این راه فاسد کردند.۳۰
از احمد آقای خمینی نقل شده که امام می فرمود: اگر این موسیقی که از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش می شود در زمان حکومت شاه یا از رادیو تلویزیون آل سعود پخش شود آن را حرام می دانم.۳۱
معلوم می‌شود امام خمینی علاوه بر ملاکات غنا از جنبه احکام حکومتی ملاک دیگری را می پذیرند و آن پخش آن موسیقی توسط حکومتهای طاغوتی و گمراه است.
بازیگری و نمایش
بیان فیلم و هنرهای نمایشی بیان بسیار رسایی است که در رساندن پیام از بقیؤ مقوله‌های هنر بلیغ‌تر و جاذب‌تر است. هنر نمایش ظرفیت بالایی در بیان حقایق دینی و بشری دارد که باید منادیان دین آن را در کار تبلیغ و هدایت بسوی ارزشها ارج نهند و این ابزار شگفت انگیز و معجزه‌گر را در جهت ساختن تمدنی متین و مبتنی بر اعتقادات دینی بکار گیرند. وانهادن پدیده های نوین نمایش که آمیزه‌ای از تکنولوژی و ذوق و احساس است ناهنجاریهای فرهنگی غیر قابل جبرانی در پی دارد. امروزه در جهان ارتباطات که دنیا به دهکدؤ کوچکی تبدیل شده و سینما و تلویزیون و ماهواره حرف اول را می زند باید باورها و انتظاراتمان را نسبت به ابزار بیانی و تبلیغی کهن مانند وعظ و سخن گفتن تغییر داده و از شیوه‌های نوین در ارسال پیام‌های دینی و انقلابی مدد جوئیم.
خداوند می فرماید: “ما اَرْسَلنا مِنْ رَسوُلٍ الاّ بِلِسانِ قَوْمِه لِیُبیّنَ لهم”۳۲
ما هیچ رسولی را نفرستاده‌ایم مگر به زبان قومش تا برای آنان بیانگر باشد.
امام خمینی می فرماید:
… شما باید به تبلیغات و تعلیمات در جهت معرفی و بسط اسلام همت بگمارید.۳۳
تبلیغات مساله‌ای است پر اهمیت و حساس. یعنی دنیا با تبلیغات کار می کند. آن قدری که دشمنان ما از حربؤ تبلیغات استفاده می‌کنند ما از طریق دیگری نمی‌کنیم. ما هم باید به مساله تبلیغات بسیار اهمیت دهیم و از همه چیزهایی که هست بیشتر به آن توجه کنیم.۳۴
… چون بچه ها علاقه دارند به نگاه کردن این عکسها. نگاه به این فیلمها. آنها را نگاه می کنند اگر فیلم یک فیلم آموزنده باشد این بچه ها تربیت می شوند به ترتیب صحیح و اگر یک فیلمی باشد که برخلاف باشد. انحراف کننده باشد بچه ها تربیت می شوند به تربیت انحرافی. بزرگترها هم همینطور.۳۵
من غالباً فیلم هایی که خود ایرانی ها درست می‌کنند به نظرم بهتر از دیگران است. مثلاً فیلم “گاو” آموزنده بود. اما حالا این فیلمها باید حتماً از آمریکا یا اروپا بیاید با یک بی بند و باری تا روشنفکران غربزده شاد شوند؟ فیلمهایی که از خارج به ایران می آیند اکثر استعماری هستند. لذا فیلمهای خارجی استعماری را حذف کنید مگر صددرصد صحیح باشد.۳۶
فیلمهایی که در رادیو و تلویزیون نمایش داده می‌شود باید آموزنده باشد. فیلمهایی باشد ولو خود ایران درست کند آموزنده باشد یا فیلمهایی که از خارج می آید درست تفتیش شود که چنین نباشد. آنها ممکن است با شیطنت فیلم هایی به ایران بفرستند که بخواهند جامعه را فاسد کنند.۳۷
نمایش و بازیگری در شکل تعزیه‌خوانی برای امام حسین(ع) گرچه سابقه‌ای به قدمت شعر و تلاوت قرآن ندارد به مرور زمان با همه نفی و اثباتهایی که وجود داشته هرگاه با توافق فقها روبرو گشته. زمینه‌ای عامیانه برای احیأ عاشورا شده است. اگر هنر بازیگری حافظ ارزشهای اسلامی و عفت و پاکدامنی بوده و با معیارهای اخلاقی و عرفی جامعه تناقضی نداشته باشد مورد تایید اسلام است. مواردی که بازیگری هنر ارزشی را به ضد ارزش تبدیل کند و یا با موازین مطابقت نکند در نظر فقها حرام می تواند باشد.۳۸
الف ـ بازیگری مرد و زن در نقش یکدیگر
اگر مرد نقش زن را ایفا کند و یا برعکس چنانچه مستلزم هتک حرمت و از بین بردن ارزشهای اخلاقی باشد قطعاً به دلیل فساد و تباهی که به دنبال دارد باطل و حرام است. چه بسا اینگونه ایفای نقش به جلب توجه و ریبؤ بیننده به بازیگر که در واقع هم جنس خود است کشیده شده و مفسده برانگیز شود و یا از باب اینکه مقدمؤ حرام حرام است بازیگری مرد و زن در نقش یکدیگر مستلزم پوشیدن لباس مختص جنس مقابل و استفاده از وسایل زینتی و آرایش برای مردان و تقلید صدای جنس مخالف و غیره می شود که همه این موارد حرام است.
پوشیدن لباس مختص به مردان برای زنان و پوشیدن لباس مختص زنان برای مردان بنابر احتیاط واجب جایز نیست.۳۹
پوشیدن لباس مخصوص مردان برای خانمها و پوشیدن لباس مخصوص خانمها برای آقایان حرام است.۴۰
پوشیدن لباس مختص زنانه برای مردان و بالعکس محل اشکال است.۴۱
در این خصوص روایاتی نیز وارد شده است که برخی فقها از آن حکم به حرمت و برخی حکم به کراهت را استنباط کرده‌اند. از جمله ابن براج. ۴۲محقق اردبیلی.۴۳ شیخ یوسف بحرانی. ۴۴شیخ انصاری ۴۵و از فقهای معاصر سید محسن طباطبایی۴۶ (حکیم) و سید ابوالقاسم خویی۴۷ قائل به این نظرند که روایات بر حرمت مطلقاً دلالت ندارد. بلکه جز پوشیدن طلا و حریر برای مردها بقیه موارد را حرام نمی‌دانند.
در مقابل شهید ثانی۴۸ حرمت را مختص به النگو. خلخال و جامه‌هایی که عادتاً ویژه زنان است و به اختلاف زمان و مکان تفاوت می‌کند می‌داند.
و سید علی طباطبائی۴۹. صاحب جواهر.۵۰ مرحوم نراقی۵۱ و محمد جواد حسینی عاملی۵۲ قائل به حرمت هستند و هر نوع پوشش مختص به جنس مخالف را حرام و آن را منحصر به طلا و حریر نمی‌دانند.
اما برخی از علمأ شیعه نسبت به پوشیدن لباس مختص به زنان برای تعزیه گردانان عاشورای حسینی یا دیگر وقایع عزاداری. اشکالی قائل نمی‌شوند.
از جمله مرحوم آیه اللّه خویی می نویسد:
پیش از این روشن شد در جواز پوشیدن مردان لباس زنان را. برای اظهار غم و اندوه و نمایاندن حادثه “طف” و برپا شدن عزاداری سید جوانان بهشت تردیدی نیست و پندار حرام بودن آن به خاطر نهی از همانندی که در اخبار آمده وسوسه‌های شیطانی است. زیرا این اخبار بر حرام بودن همانندی دلالتی ندارد.۵۳ و ۵۴
آرایش و گریم هم اگر مصداق همانندی مرد به زن و برعکس باشد بحثهای فوق در آن جاری است.
موارد دیگری چون شنیدن صدای زن نامحرم که قطعاً در بازیگری پیش می آید مشروط به آنست که با نرمی و کرشمه نباشد به گونه‌ای که سبب تحریک و مفسده گردد.
هرگونه تماس و ارتباط نزدیک میان بازیگران مرد و زن به عنوان دو نامحرم حرام است و دست دادن مرد و زن با یکدیگر بنا به فتوای امام خمینی در صورتی که ریبه و لذت جویی در کار نباشد و مرد دست زن بیگانه را نفشرد جایز است. ۵۵ امام خمینی می فرماید:
نظر نمودن به این قبیل فیلمها و نمایشنامه‌ها هیچ اشکالی ندارد. بسیاری از آنها آموزنده است. پخش آنها نیز اشکالی ندارد و همین طور فیلمهای ورزشی و آهنگها اکثراً بی اشکال است. گاهی خلاف بطور نادر دیده می‌شود که باید بیشتر مواظبت کرد. لکن دو نکته باید مراعات شود. اول آن کسانی که گریم می کنند باید محرم باشند و اجنبی حرام است چنین کاری انجام دهد. دوم آنکه بینندگان از روی شهوت نظر نکنند.۵۶
البته گرچه دیدن تصاویر زنان از تلویزیون و سینما در صورتی که آنان را نشناسیم و از روی ریبه و لذت نباشد جایز شمرده شده اما تبعاتی در بازیگری مردان و زنان وجود دارد که باید کاملاً دقت شود. حرمت نگاه به نامحرم و ابراز و آشکار نمودن آرایش و زیور آلات برای نامحرم و غیره و رودر رو قرار گرفتن بازیگران در مقابل یکدیگر و نیز جمع کثیر فیلمبرداران و کارگردانان و غیره قطعاً توجه و رعایت بیشتری را می‌طلبد و باید کاملاً مطابق موازین شرعی باشد.
عکاسی. نقاشی. مجسمه‌سازی
تاریخ پیدایش مجسمه‌سازی و نقاشی تقریباً مقارن با تاریخ پیدایش بشر است. اما این هنر به دلیل پیشینه نادرست آن و بهره گرفتن در بتکده‌ها مورد بی‌مهری فقها واقع شده است. قرآن کریم در ضمن بیان سرگذشت اقوام و ملل و سنتهای رایج آنان به تمثالها و تندیسهای آنان حتی با ذکر نام۵۷ پرداخته و بیان داشته انگیزه اصلی پیکرتراشی. مجسمه‌سازی و تصویرگری. بت‌پرستی بوده است. در تاریخ زندگی پیامبران همواره مبارزه با بت‌پرستی مشهود بوده است. در مدارک تاریخی نیز به نمونه‌هایی از مجسمه‌سازی و تصویرگری با هدف طلسم و جادو اشاره شده است.۵۸
به عبارت دیگر این ذوق و قریحه هنری گرچه از فطرت زیباجوئی انسان سرچشمه گرفته اما همواره مورد بهره برداری‌های سوء و ناروا واقع شده است. در حالیکه خداوند از خود به عنوان بهترین صورتگر یاد می کند:
“و صَوّرکُمُ ما اَحَسَن صُوَرُکُمْ و اِلیْهِ المَصیرُ” ۵۹صورتگری کرد و زیبا شکل و صورتی به شما داد و بازگشت به سوی اوست.۶۰ مراد از “تمثال” در آیات قرآنی مجسمه‌هایی است که به عنوان بت مورد عبادت و پرستش مشرکان قرار می‌گرفته ۶۱و در برخی از آیات هم بجای تماثیل. اصنام و آلهه آورده شده است که منظور همان بتهایی است که حضرت ابراهیم(ع)آنها را با تبر درهم شکست. صورتگری و نقاشی در مضامین روایات به گونه‌های مختلفی است. ساختن مجسمه و کشیدن شکل درخت جایز شمرده شده است و نماز خواندن با انگشتری که شکل جانداران یا پرنده بر آن نقاشی شده یا لباسی که مصور به تصاویر و تمثال باشد باطل اعلام شده است.۶۲ اما پهن کردن آن بعنوان زیرانداز جایز است۶۳ اما سلار دیلمی نماز در لباس دارای تمثال را مکروه می‌داند.۶۴
اجمالاً اقوال فقهای گذشته در باب مجسمه سازی و حرمت تصویر چنین است:
۱. قول به حرمت تصویر مطلقاً خواه مجسمه باشد یا منقوش. موجود جاندار باشد یا بی‌جان(ابوصلاح حلبی ابن براج)۶۵
۲. قول به حرمت مجسمه‌سازی فقط. خواه مجسمه موجود با روح باشد یا بی‌روح(شیخ مفید. شیخ طوسی. سلار دیلمی. علامه)
۳. قول به حرمت تصویر خصوصی موجودات جاندار خواه به طور مجسمه باشد یا نقش و عکس(ابن ادریس حلی در سرایر. محقق کرکی در جامع المقاصد)
۴. قول به حرمت خصوص تصویر جانداران به طور مجسمه(در اکثر کتابهای فقها تلقی به قبول شده است).۶۶
۵. قول به جواز تصویر مطلقاً چه جاندار چه بی‌جان چه مجسمه چه نقش و عکس(شیخ طوسی در التبیان. امین اسلام طبرسی در مجمع البیان)
روایات وارده در این خصوص دو دسته است: دسته اول مطلقاً حرام می دانند چه مجسمه چه غیر مجسمه چه از جاندار چه غیر آن.
و دسته دوم: فقط ساختن مجسمه از موجودات جاندار را نهی می‌کنند.۶۷
گفته شده ۶۸در جمع بین دو دسته حدیث بهتر است به حرام بودن مجسمؤ موجودات جاندار اکتفا کنیم به دلیل اینکه اخبار مقابل آن ضعیفند.
فقهای معاصر مانند امام خمینی و آیه اللّه خویی۶۹ و آقای سید احمد خوانساری و شیخ جواد تبریزی۷۰ حکم به حرمت مجسمه‌سازی حیوانات را از باب قدر متقین از ادله و اخبار استفاده کرده‌اند و نسبت به اجماع تعبیرشان این است که در این مورد ادعای اجماع یا حکایت اجماع شده است. آیه اللّه سیستانی نظرشان چنین است: ساختن مجسمه جاندار مطلقاً بنا بر احتیاط حرام است ولی خرید و فروش آن اشکال ندارد. گرچه احوط ترک آن است. اما نقاشی جاندار بنا به اقوی جایز است.
آیه اللّه مکارم شیرازی: ساختن و خرید و فروش مجسمه اشکال دارد ولی خرید و فروش صابون و مانند آن که روی آنها مجسمه با نقشهای برجسته است اشکال ندارد.۷۱
آیه اللّه گلپایگانی: ساختن مجسمه حرام است ولی خرید و فروش آن بعید نیست جایز باشد و احوط ترک آن است.۷۲
محمد جواد مغنیه می نویسد:
ساختن مجسمه حتی جانداران به عنوان تزیینی. زیبائی. لذت بردن. یادمان بزرگان. نشانه تمدن است و در پیشرفت و ترقی کشور جایز است. خداوند متعال می فرماید: برای سلیمان آنچه می خواست از مجسمه‌ها ساختند.
شیخ انصاری در مکاسب معتقد است که اگر نیاز افتد انسان چیزی همانند آفریده‌های خدا بسازد هرچند جاندار باشد به یقین جایز خواهد بود. سپس مغنیه ادامه می‌دهد بنابراین فتوای به حرام بودن مجسمه‌سازی منشئی جز احتیاط و ترس از گرفتار شدن در دام شرک ندارد.۷۳
البته نکته مهم این است که ساختن مجسمه یا عروسک و یا ترسیم نقاشی‌هایی که محرّک بوده و موجب مفسده و تحریک گردد ـ چنانچه در بازار امروز کم نیستند ـ هیچ توجیه عقلایی و شرعی برای جواز آن نیست و به عنوان مقدمه حرام است. این قید و شرط برای تمامی هنرهای شناخته شده در عصر امروز قابل صدق و تطبیق است و اگر هنری با تمام انواع آن. متعهد و در مسیر کمال بخشیدن به انسان باشد البته جایز و ارزشمند است.
امام می فرماید: آنچه به نظر ما قویتر می‌آید حرام بودن ساختن مجسمه جانداران است. ۷۴و آیه اللّه خویی می نویسد: در حرمت و ساخت مجسمه حیوانات بین علمای ما اختلافی نیست بلکه ادعای اجماع بر آن شده است.۷۵ از طرفی این اجماع همانند بسیاری از اجماعاتی که در کلمات علمأ ادعا یا حکایت شده است اجماع مصطلح و تعبدی کاشف از رای معصوم(ع) نیست بلکه اجماع مدرکی است. امام خمینی در بسیاری موارد به این گونه اجماعات ترتیب اثر نداده‌اند مانند بحث خرید و فروش اعیان نجسّه و متنجسه که ادعای اجماع بر منع و حرمت آن شده و فرموده اند.
تحصیل اجماع یا شهرت معتبر قابل اعتماد در مثل چنین مساله‌ای که این همه اختلاف نظر درباره آن وجود دارد و باب اجتهاد رای بر آن باز و معرکه آرأ است. بخصوص که گروهی از بزرگان در این حکم به ادله لفظیه یعنی اخبار و روایات تمسک کرده‌اند. امکان ندارد چون اجماع مدرکی است و بی اعتبار.۷۶
عمدؤ دلایل مساله حرمت تصویر بطور مطلق روایاتی است که به آنها تمسک شده و در آنها از تزیین خانه‌ها به تصویر نهی شده و خبر داده شده که حضرت امیر(ع) دستور شکستن مجسمه‌ها را به فرمان رسول خدا دادند و همچنین در منع از تجدید قبرها روایت وارد شده و آن را سبب خروج از اسلام می دانند. یا روایاتی که امام(ع) فرموده است در خانه‌ای که سگ یا مجسمه انسان باشد وی داخل نمی‌شود.
امام خمینی در این باره می‌نویسد:۷۷
مراد از مجسمه‌هایی که حضرت رسول(ص) به حضرت امیر(ع) دستور نابودی آن را صادر کرد هیاکل عبادات و مجسمؤ بتهای مورد پرستش مردم بت‌پرست و مشرک بود که مورد تعظیم و پرستش مردم بوده و آنها را به عنوان معبود می‌پرستیدند و شاید در این حدیث به کسر لام باشد که نوعی بیماری است شبیه به جنون که عارض سگها می‌شود و اگر سگی مبتلا به آن کسی را گاز بگیرد این بیماری به انسان هم منتقل می‌شود و اگر مراد از مجسمه‌ها هیاکل عبادت و بتهای مورد پرستش و غرض از قبرها قبرهایی که تعظیم و پرستش شود نباشد. این قدر اهمیت ندارد که پیامبر به حضرت علی(ع) این ماموریت را واگذارد.
به این ترتیب امام خمینی اجماع را مدرکی دانسته و روایات را کافی در بیان حرمت نمی‌دانند. ایشان همچنین می‌فرماید: فهم و شناخت روایات بایستی با دقت و تحقیق انجام گیرد چراکه با رعایت مناسبت. حکم و موضوع بدست می‌آید که مقصود از تماثیل و تصاویر. تمثال بتهایی است که در عصر صدور روایات وجود داشته چنانکه از برخی روایات استفاده می‌شود از جمله:
“من جَدّد قَبراً او مَثّلَ مِثالاً خَرَجَ عَنِ الاِسلامِ”۷۸
و نیز اَشّدُ النّاسِ عَذاباً یَوم القیامه… و مُصوّر تَصْویرَ التَماثیلِ.۷۹
از نوع نهی‌ها بدست می آید که مطلق تمثال و تصویر مورد نظر نیست چراکه این عمل بزرگتر از کشتن فرد محترم یا از زنا و شرب خمر نمی‌باشد. بنابراین این گونه روایات در موقعیت زمانی خاصی وارد شده است و گروهی از اعراب مسلمان پس از نابودی کفر و شکستن بتها. علاقه گذشته را در دل پنهان داشته برای نگهداری آثار پیشینیان خود اقدام به این اعمال می‌کردند همانطور که توسط گروهی حفظ آثار مجوس تبلیغ می‌شود.۸۰ اینک برخی از فتاوی ایشان که بیانگر جواز و برخی حرمت است را از نظر می‌گذرانیم.۸۱
* به تصویر کشیدن غیر جانداران مانند درختان و گلها جایز است هرچند مجسمه‌ای باشد و در این مورد فرقی میان انواع تصویر نیست خواه نقاشی ترسیمی و خواه گلدوزی و خواه کنده‌کاری و غیره.
* صورت‌سازی موجودات جاندار مانند انسان و حیوان. در صورتیکه مجسمه‌ای باشد مانند مجسمه‌هایی که از سنگ و فلزات و چوب و مانند آن می‌سازند. حرام است.
* بنابر اقوی در صورتیکه تصویر. مجسمه‌ای نباشد. جایز است هرچند که احتیاط(و مستحب) ترک آن است.
* همچنانکه مجسمه‌سازی جانداران حرام است. تجارت با آن و گرفتن دستمزد برای آن نیز حرام است. البته این مربوط به عمل تصویرسازی است. اما خرید و فروش و مالک شدن و بکار بردن و نگاه کردن به تصویر هرنوع که باشد(چه نقاشی. چه گلدوزی . چه کنده‌کاری و حتی مجسمه‌ها) بنابر اقوی جایز است.
* نقاشی مانع ندارد ولی ساختن مجسمه حیوان جایز نیست.
* ساختن مجسمه حرام است و عکس ولو روی پارچه اشکال ندارد.
عکاسی:
بحث از عکاسی در ادامه بحث از ساختن مجسمه و نقاشی مطرح می‌شود. آیه اللّه حسینی روحانی بیان می‌کند: تصاویر متعارف در زمان ما اشکالی ندارد اگر عکس گرفتن با دوربین عکاسی و یا برای بیماری که تصویر به صورت سایه برداشته می‌شود (تصاویر رادیولوژی) اگر حرام باشد پس نگاه کردن در آینه و ایجاد تصویر ما در آینه هم باید حرام باشد چون فرقی بین تصویر دائمی و لحظه‌ای نیست.
و نیز می‌نویسد: عکس‌برداری و عکاسی حرمتی ندارد و خرید و فروش آن با آن اشکالی ندارد به دلیل۸۲ نصوصی که نگهداری بالشهایی که دارای عکس هستند را جایز می‌داند و بر جواز خرید آن از بازار دلالت می‌کند.۸۳
از فقهأ معاصر. “آیه اللّه تبریزی” . “صافی”. “گلپایگانی” و “اراکی” عکس گرفتن مرد از زن نامحرم را جایز می‌دانند ۸۴و اگر زن نامحرم را هم بشناسد نباید بنا به احتیاط واجب به آن نگاه کند. اما اگر از طریق تلویزیون و غیره پخش شود جایز است بشرطی که قصد لذت بردن نداشته باشد و به حرام نیفتد.۸۵
امام خمینی: عکس برداشتن مرد از زن نامحرم حرام نیست. اما اگر برای عکس گرفتن مجبور شود حرام دیگری انجام دهد مثلاً به بدن او دست بزند یا نظرش به صورت آرایش کرده او یا بدن بیفتد نباید عکس بگیرد.۸۶
پی نوشت:
- صحیفه نور.. ج۲۱.ص۳۰.
- صحیفه نور. ج۱۹. ص۱۰۹.
- همان. ج۱۸. ص۱۶۱.
- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید. ج۹. ص۲۳۱.
- شرح نهج البلاغه صبحی صالح خطبه ۱۶۰.
- وسائل الشیعه ج۴ ص۸۵۸. اصول کافی ج۲. ص۶۱۵.
- مفتاح الکرامه ج۴. ص۵۲.
- به نقل از رساله نوین. بی آزار شیرازی ج۳ ص۲۰۸.
- مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام. ج۲ ص۳۲۲.
- رک. ریاض العلمأ ج۲ ص۱۵۲ ـ حدائق الناظره ج۱۸ ص۱۰۱ ـ مفتاح الکرامه ج۴ ص۵۱ جواهر الکلام ج۲
- کیمیای سعادت امام محمد غزالی ص۳۷۰ ـ ۳۸۱ با تلخیص.
- سید محمد صادق الحسینی روحانی(فقه الصادق) ج۷ ص۱۷۲ به بعد.
- مختلف الشیعه ج۵ ص۴۹ به نقل از شیخ در نهایه ص۳۶۷.
- منیه السائل. ابوالقاسم خویی/۱۷۹.
- مفاتیح الشرایع فیض کاشانی ج۲/۲۱.
- مکاسب محرمه. امام خمینی ج۱ /۲۱۰
۱۷ . ر.ک: المهذب ابن براج ج۱ ص۳۴۶
- ر.ک.کافی ج۵ ص۱۲۰. تهذیب ج۶ ص۳۵۷ ـ استبصار ج۳ ص۶۲
۱۹ . همان منابع
- CDامام رضا(ع). فتوای ده مرجع تقلید مساله ۲۸۹۰
- همان ج۱ ص۱۹۸ همچنین تحریر الوسیله ج۱ ص۴۹۶ مساله ۱۳
- مکاسب المحرمه: امام خمینی ج۱ ص۲۰۳
- صحیفه نور ج۲۱ ص۳۴.
- تحریرالوسیله. ج۱. ص۴۹۸.
- صحیفه نور. ج۱۲. ص۱۸.
- همان. ص۸۴.
- همان. ج۲۱. ص۱۵.
- تحریر الوسیله ج۲ ص۶۲۹ ـ ۶۳۱
- صحیفه نور جلد ۹ ص۱۵۵
- همان ج۱۲ ص۱۰۴
- آینه آفتاب ص۲۱۱ به نقل از مقاله آقای سید مهدی موسوی کاشمری در مجموعه مقالات کنگره نقش زمان و مکان در اجتهاد ج۳ ص۳۶
- ابراهیم/۴
- ولایت فقیه ۱۱۸.
- صحیفه نور. ج۱۷. ص۱۵۷.
- همان. ج۹. ص۲۶۵.
- همان. ج۹. ص۲۶۵.
- همان. ج۱۲. ص۱۰۴.
- با الهام از مجله فقه شماره ۴و۵ مقاله یعقوبی برجی. ص۱۸۳.
- امام خمینی العروه الوثقی فی شرایط لباس مصلّی مساله ۱۴۲ و توضیح المسائل مساله ۸۴۶
- آیه اللّه گلپایگانی. مجمع المسائل ص۵۲۷ مساله ۴۴
- آیه اللّه اراکی توضیح المسائل ص۵۹۹
- المهذب. عبدالعزیز بن براج ج۱/۳۴۵.
- محقق اردبیلی. مجمع الفائده و البرهان ج۸ /۸۵.
- شیخ یوسف بحرانی ـ حدائق الناظره ج۸ /۱۹۸
- شیخ انصاری. مکاسب ج۱/۱۷۳
۴۶.سید محسن طباطبایی حکیم. مستمسک العروه الوثقی ج۵/ص۳۹۴
- آیه اللّه خویی. مصباح الفقاهه ج۱/۲۰۷
- شهید ثانی الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه ج۳/۲۱۶
۴۹.سید علی طباطبائی. در ریاض المسائل
۵۰.صاحب جواهر محمدحسن نجفی ـ جواهر الکلام ج۲۲/۱۱۵
- محمد مهدی نراقی. مستند الشیعه ج۲ ص۲۴۸
۵۲.محمدجواد حسینی عاملی. مفتاح الکرامه ج۴/۶۰
۵۳.مصباح الفقاهه. ج۱/۲۱۰
۵۴.بحث در روایات در مجله فقه شماره ۴و۵ وارد شده است.
- عروه الوثقی. امام خمینی ج۲/۸۰۴ مساله ۴۰ باب نکاح. (البته با دستکش یا از روی حجاب اجازه داده شده است).
- پاسخ امام به نامه مدیرعامل و یکی از اعضای شورای سرپرستی صدا و سیما در مورد برنامه های تلویزیونی در تاریخ ۳۰/۹/۶۶. لازم به یادآوری است این بیان امام درباره صدا و سیما. مربوط به سال ۶۶ می شود و تایید ایشان از برنامه ها و موسیقی های آن زمان است و نسبت به سالهای بعد از آن نفیاً یا اثباتاً نظری ندارد.
- سوره نوح /۲۳
- تاریخ تمدن ویل دورانت ج۱ ص۱۰۵ ـ ۱۰۶ و ر.ک: اسلام و عرب گوستاولوبون
- سوره تغابن/۳
- نظیر این معنا در آیات زیر آمده است: آل عمران/۶/ اعراف/۱۱/غافر/۶۴/حشر/۲۴. انفطار/۱۸
- انبیأ/۵۲.۶۸. صافات/۸۵ ـ ۹۸
- المبسوط شیخ طوسی ج۱/۸۳ ـ نهایه / ص۹۹
- کلیه روایات در وسائل الشیعه حرّ عاملی ج۳و۱۲ بیان شده است.
- مراسم ص۶۴. سلار دیلمی.
- المهذب ابن براج ج۱ ص۳۴۴
- شیخان در المقنعه ص۵۸۷ و النهایه ص۳۶۳ و ر.ک: مختلف الشیعه علامه حلی ج۵ و فقه الصادق ج۱۱ ص۱۶۹
- المستدرک الباب ۷۵ من ابواب مایکتسب به و وسائل الشیعه الباب ۹۴ من ابواب ما یکتسب به
- فقه الصادق ج۱۱ ص۱۶۹
- CDامام رضا(ع)
- همان
۷۱.همان
- همان
- فلسفات اسلامیه محمد جواد مغنیه ص۹۲۱
- مکاسب محرمه ج۱/۱۶۸ و ۱۷۶. تحریرالوسیله ج۱ ص۴۹۶ ج۱۲
- مصباح الفقاهه ج۱/۱۲۱
- مکاسب محرمه ج۱/ص۳۲
- همان ج۱ ص۱۷۰ و ۱۷۱
- وسائل الشیعه ج۳ ص۵۶۲ هرکس قبری را دوباره بنا کند یا تمثیلی بسازد از اسلام خارج شده است.
- مستدرک کتاب تجارت باب ۷۵ از ابواب مایکتسب به. بدترین مردم در روز قیامت در بلا دیدن(چند نفرند) از جمله سازنده تمثال و مجسمه
- المکاسب المحرمه ج۱ ص۱۹۹
- رساله نوین ج۳ ص۲۰۳ ـ تحریر الوسیله ج۱ ص۴۹۶ ـ ۴۹۷ ـ رساله عملیه مساله ۲۰۶۹
- وسائل الشیعه باب چهارم از ابواب احکام الاماکن
- فقه الصادق: محمد صادق حسینی روحانی. استفتائات ج۱ ص۱۷۶
- CDامام رضا(ع). استفتائات ده تن از مراجع تقلید معاصر
- همان. فتاوای آیه اللّه اراکی
- همان. مساله ۲۴۳۹.
المقنعه. شیخ مفید. ص۵۸۸ السرائر ابن ادریس ج۲ ص۲۲۴
الکافی فی الفقه ابن براج ص۲۸۱
منابع:
- ـ وسائل الشیعه: الشیخ محمدبن الحسن الحرالعاملی. المکتبه الاسلامیه. تهران.
- ـ الکافی: ابوجعفر محمدبن یعقوب الکلینی. دارالاضوأ بیروت ۱۴۰۵
- ـ الکافی فی الفقه: ابن براج.
- ـ المبسوط: الشیخ ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسی. المکتبه الرضویه تهران. ۱۳۷۸ ش.
- ـ مستمسک العروه الوثقی: سید محسن طباطبایی حکیم. مطبعه الاَّداب النجف ۱۳۹۱.
- ـ مفاتیح الشرایع: فیض کاشانی(محمدمحسن) مطبعه خیام. قم ۱۴۰۱
- ـ مفتاح الکرامه: فی شرح قواعد العلامه: محمدجواد الحسینی العاملی. موسسه آل البیت ۱۳۲۴.
- ـ مهذب : عبدالعزیز بن براج: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
- ـ نهج البلاغه(شرح): ابن ابی الحدید. داراحیأ التراث العربی. بیروت.
- ـ ولایت فقیه: روح اللّه الموسوی الخمینی. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی تهران ۱۳۷۵.
- ـ مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام: زین الدین بن علی العاملی. انتشارات دارالهدی.قم.
- ـ قرآن مجید
- ـ مجموعه مقالات کنگره زمان و مکان در اجتهاد. دفتر نشر و تنظیم آثار امام خمینی ۱۳۷۵.
- ـ مجمع فائده والبرهان: محقق اردبیلی. موسسه النشر اسلامی ایران.
- ـ مجمع المسائل: آیه اللّه محمدرضا گلپایگانی
- ـ تاریخ تمدن: ویل دورانت.
- ـ تحریر الوسیله: روح اللّه الموسوی الخمینی. اسماعیلیان قم.
- ـ اسرائر الحاوی لتحریر الفتاوی: ابوجعفر محمدبن احمد بن ادریس الحلی. موسسه النشر اسلامی.
- ـ صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی . تهیه و تدوین مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی . تهران ۱۳۶۱ش.
- ـ فلسفات اسلامیه: محمد جواد مغنیّه
- ـ فقه الصادق: سید محمد صادق حسینی روحانی. چاپ مهراستوار. قم.
- ـ العروه الوثقی: امام خمینی(تعلیق): مکتبه الوجدانی قم.
- ـ فقه(مجله) شماره ۴و۵. دفتر تبلیغات اسلامی. قم.
- ـ جواهر الکلام: الشیخ محمد حسن النجفی. داراحیأ التراث العربی. بیروت.
- ـ الحدائق الناظره: فی احکام العتره الطاهره. الشیخ یوسف البحرانی. دارالکتب السلامیه. نجف ۱۳۵۲ق.
- ـ رساله نوین: بی آزار شیرازی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی. تهران ۱۳۴۶ش.
- ـ الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدشقیه: زین الدین بن علی جبل عاملی(شهید ثانی). انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- ـ توضیح المسائل: آیه اللّه اراکی.
- ـ توضیح المسائل: روح اللّه الموسوی الخمینی. انتشارات فرهنگ انقلاب اسلامی ۱۳۶۵ش.
- ـ استبصار فیها اختلف من الاخبار: الشیخ ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسی. دارالاضوأ. بیروت ۱۴۰۶ق.
- ـ تهذیب الاحکام. الشیخ ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسی. دارالاضوأ. بیروت ۱۴۰۶ق.
- ـ کیمیای سعادت: امام محمد غزالی
- ـ المراسم العلویه: سلار دیلمی(ابویعلی حمزه بن عبدالعزیز دارالجوامع الفقهیه بیروت ۱۴۱۰)
- ـ مستند الشیعه: احمد بن محمد مهدی نراقی. کتابخانه آیه اللّه مرعشی. قم.
- ـ مصباح الفقاهه: آیه اللّه خویی انتشارات وجدانی. قم.
- ـ مقنعه: شیخ مفید
منبع: سایت سراج
نویسنده: زهرا گواهی
فایل تصویری در سایت شما
فایل صوتی در سایت شما
به اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی