بررسی نقش و جایگاه فرهنگی شیعیان در کشور کویت

کشور کویت که یکی از کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس شناخته می شود به دلیل برخورداری از منابع عظیم نفتی همواره مورد توجه گروه های مختلف بوده و از این جهت از ابتدای شکل گیری به عنوان یک کشور؛ پذیرای گروه های مهاجر زیادی بوده است که همواره در ساختار کشور کویت منشأ تحولات زیادی بوده اند. از جمله مهم ترین این گروه ها شیعیان بوده اند که در راستای ایجاد تحول در این کشور تلاش های فراوانی داشته اند. هدف از این مقاله بررسی نقش و جایگاه فرهنگی شیعیان در کشور کویت می باشد که با روش توصیفی – تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای نگاشته شده است.

مقدمه

از آنجا که کویت به عنوان یکی از دموکراتیک ترین کشورهای عرب حوزه خلیج فارس شناخته می شود این اجازه را به گروه های ساکن در این کشور داده است تا در زمینه خواسته های مشروع و قانونی خود که منطبق بر اصول اساسی این کشور نیز می باشند به فعالیت پرداخته و حتی دولت زمینه لازم را برای انجام این موارد؛ تا حد زیادی فراهم نموده است. در این میان تنوع آراء و عقاید بستری مناسب برای فعالیت های مختلف را برای هر یک از این گروه ها فراهم نموده است. البته نباید نقش و اهمیت کشورهای همسایه را در روند این تحولات و جهش های سیستماتیک این گروه ها نادیده انگاشت به نحوی که می توان از کشور ایران به عنوان یکی از دولت هایی که به دلیل گرایش های مذهبی ارتباطات نزدیکی با گروه های ساکن در کشور کویت دارد؛ یاد نمود. نکته قابل ذکر در روند این ارتباط این است که اگر چه روابط فیما بین دو کشور از جنبه های گوناگون صورت می پذیرد اما تعمیق روابط بیشتر جنبه تعاملات فرهنگی داشته و این امر میان دو کشور زمینه ساز تحولات بنیادی را در جنبه های مختلف موجب گردیده است و از آن جا که اساس و بنیان هر دولتی بن مایه های فرهنگی آن است می توان به اهمیت موضوع و اهمیت ارتباطات متقابل میان کویت و ایران بیشتر پی برد.

ترکیب جمعیتی کویت

به طور کلی تحولات و تغییرات در شاخص های عمده جمعیتی کشورهای منطقه خلیج فارس، در دو بعد قابل بررسی است: یکی در زمینه تحولات کمی و تعداد جمعیت و دیگری در مورد تحولات در زمینه ترکیب جنسی و بافت قومی (ژئوپلیتیک منطقه خلیج فارس با تاکید بر شیعیان، ۱۳۸۷: ۴۲) در این زمینه کویت از مناطقی است که جمعیت آن ترکیبی از مردم بومی منطقه و مهاجرین ایرانی و غیر ایرانی است و طبق آماری رسمی، بیش از چهل درصد و بر اساس برخی از مآخذ، بیش از پنجاه درصد از مردم آن شیعه هستند (جعفریان، ۱۳۷۱: ۴۹). نکته مهم این است که اکثریت شیعیان این کشور را شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند و از این لحاظ، از هم کیشان ایرانی ها محسوب می شوند (متقی زاده، ۱۳۸۴: ۱۵۶). در میان کشورهای منطقه؛ کویت در ترکیب جمعیتی خود جمعیت غیر مسلمان بیشتری را جای داده است. از کل جمعیت کویت، ۸۵% مسلمان و ۱۵% غیر مسلمانند. غیر مسلمانان اغلب پیرو دین مسیح و زرتشتیان می باشند. به لحاظ مذهبی، اکثریت جمعی کویت پیرو مذهب تسنن هستند. تعداد جمعیت اهل سنت حدود ۴۵% تخمین زده شده است. بعد از جمعیت اهل تسنن، شیعیان بزرگ ترین گروه مذهبی کویت محسوب می شوند. تعداد جمعیت شیعه در این کشور حدود ۴۰% تخمین زده می شود (ژئوپلیتیک منطقه خلیج فارس با تاکید بر شیعیان، ۱۳۸۷: ۵۸). در سال ۱۹۶۲ (به استثنای ارتش و شهربانی)۳۶۳۰۰ کارمند دولتی وجود داشت که ۴۶% آن ها کویتی بودند، یعنی یک نفر از هر ۱۰ نفر سکنه. از این تعداد کویتی کمتر از ۵% دارای دیپلم دبیرستان و ۳۰% بقیه بی سواد بودند (کریستال،۱۳۷۸: ۱۲۷). در سال ۱۹۶۵ کویتی ها در کشور خود در اقلیت بودند و تنها ۴۷% جمعیت کشور را تشکیل می دادند. (Eid nimr, 1970: 5)
کل جمعیت کویت طبق سرشماری سال ۱۹۶۵ جمعا بالغ بر ۴۶۷۳۳۹ نفر بوده است که از این تعداد نزدیک به ۲۲۰۰۰۰ کویتی بوده و بقیه یعنی ۲۴۸۰۰۰ نفر خارجی می باشند و قسمت اعظم جمعیت کویت شهر نشین می باشند. روزنامه لوموند فرانسه در شماره ۲۲ سپتامبر ۱۹۶۹ خود تعداد جمعیت کویت را بیش از ۵۱۶۰۰۰ نفر که ۴۵۰۰۰۰ نفر آن ها مسلمانند؛ قلمداد کرده است (جناب، ۱۳۴۹: ۳۲).

زمینه های پیدایش وتاثیر فرهنگ شیعه بر کشور کویت

شیعیان تقریبا در همه جای کویت پراکنده اند. در بسیاری مناطق تفکیک آنان از اهل سنت دشوار است. حدود نیمی از جمعیت کویت، مهاجر و غیر کویتی و بدون تابعیت رسمی اند. نیمی از شیعیان نیز مهاجرند. عمده آن چه که امروزه شیعیان اصیل کویتی به شمار می روند از عربستان (حساوی ها)، بحرین (بحارنه) و ایران (عجم ها) به آن جا رفته اند و هم اکنون حدود ۵۴۰۰۰ ایرانی در کویت اقامت دارند (کویت، ۱۳۹۰: ۳۴). به طور کلی توزیع جمعیتی ساکنان کویت نشان می دهد که شیعیان به طور کلی خواهان اقامت در مناطق و محلات شیعه نشین هستند به طوری که در این مناطق اکثریت را تشکیل می دهند و از معروف ترین مناطق پرتراکم شیعیان تا قبل از پیدا شدن نفت منطقه شرق و بنید القار می باشد. بعد از فعالیت هایی که دولت برای استفاده از نفت و درآمدهای حاصل از آن به عمل آورد بیشتر شیعیان به مناطق جدیدی چون؛ قادسیه، منصوریه، دعیه، دسمه، رمیثیه، سالمیه، حولی و جابریه منتقل شدند. مشخصه این مناطق گسترش مساجد مختص شیعیان و حسینیه ها است، به طوری که تعداد مساجد شیعیان به بیش از ۲۸ مسجد و ۶۰ حسینیه می رسد. باید توجه داشت حسینیه برای شیعیان اهمیت و ارزش زیادی دارد چرا که این مکان شبیه یک باشگاه اجتماعی، مدرسه وکتابخانه است که از آن برای احیای مناسبت های مذهبی مثل خاطره روز عاشورا در ماه محرم استفاده می شود، هم چنین حسینیه نقش مهمی در جنبش های سیاسی و فرهنگی مثل آنچه که در سال ۱۹۳۸ در کویت اتفاق افتاد و شیعیان اجتماعات اعتراض آمیزی را علیه مجلس قانون گذاری در داخل حسینیه برگزار کردند، دارد. علاوه بر آن حسینیه نقش مهمی در اجتماع شیعیان در سازمان های سیاسی دارد، همان گونه که از آغاز دهه ۵۰ دربحرین اتفاق افتاد و حسینیه به عنوان مرکز آغاز حرکت راه پیمایی و تحریک بسیج مخالفان سیاسی در برابرحکومت بود (المدیرس، ۱۹۹۹: ۹ – ۸). با این اوصاف باید اذعان نمود که فرهنگ کویت ریشه در فرهنگ عربی و اسلامی دارد. در عین حال این کشور تاثیرات زیادی را هم از فرهنگ ایرانی پذیرفته است. از یک سو قبل از اسلام این کشور جزیی از خاک ایران بوده و در هنگام شکل گیری به حالت امروزین هم بسیاری از خانواده های ایرانی در این کشور ساکن بوده اند (مانند خانواده بهبهانی). سنت های عربی و به خصوص آداب اسلامی، فرهنگ و هویت ساکنین کویت را به شدت تحت تاثیر قرار داده و بسیاری از اعیاد و رسوم آن ها برگرفته از همین سنت های اسلامی است که از دیرباز در این کشور اجرا شده اند. از جمله این اعیاد می توان به جشن رمضان و عید قربان اشاره نمود (کویت، ۱۳۹۰: ۲۷).

علل تنوع فرهنگی در کویت

فضای آزاد فرهنگی کویت، این کشور را دروازه فرهنگی خلیج فارس قرار داه است. شاید در بین کشورهای عربی بعد از لبنان، کویت از آزادترین عرصه های فرهنگی برخوردار باشد. قدر مسلم آن است که وضعیت فرهنگی کویت نسبت به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس، متمایز بوده و سطح مباحث وعرصه های فرهنگی در این کشور بالاتر و قوی تر از کشورهای عربی اطراف خود است. مطبوعات رونق دارد و نویسندگان با آزادی قابل توجهی به طرح افکار خود می پردازند.این فضا موجب گشته تا شیعه و اهل سنت در عرصه مذهبی با آزادی نسبی فعالیت کنند.در این میان، فعالیت گسترده جریان وهابیت و بهره مندی حداکثر آنان از بستر موجود، مشهود و تاثیرگذار بوده است (کویت، ۱۳۹۰: ۳۴)
لذا اگر چه کویت کشوری است که اگرچه سابقه تاریخی طولانی ندارد، ولی در سایه تمسک به فرهنگ اسلامی هویتی دینی و اسلامی یافته است. تقید دینی و تعهد اسلامی در کنار بهره‌مندی از ثروت نسبی، این فرصت را به مردم این کشور (اعم از سنی و شیعه) داده تا از توانمندی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود در راستای تعالی مکتب الهام بخش اسلامی استفاده نماید. در رابطه با تنوع فرهنگی کویت و آثار آن باید عنوان کرد وضع جغرافیایی و موقعیت کویت در خلیج فارس به گونه ای است که در مسیر عبور و تجارت بین هند و شرق جهان با کشورهای اروپایی و غرب جهان واقع است. همین موضوع باعث تنوع فرهنگی شده است چرا که مهاجرین به این کشور – از ملیت‌های گوناگون- دارای فرهنگ کشور خود می‌باشند و این خود عاملی جهت تنوع فرهنگ‌هایی گوناگون شده است. نکته قابل ذکر این است که کویتی‌ها علیرغم تنوع قومی و ملیتی از یک سو و وجود نیرو های انسانی از سایر کشورها که برای کار به این کشور آمده‌اند؛ توانسته اند از اعتقادات خویش پاسداری نمایند. این بدین معنا نیست که فرهنگ این کشور مورد هجوم بیگانگان واقع نشده که این پدیده ای عمومی و برنامه ریزی شده در کل جهان بوده و کشورهای اسلامی در این هجوم بیشتر مورد هدف قرار گرفته‌اند ولی این نکته را نباید از یاد برد که هنوز مردم این کشور سعی می‌کنند در رفتارهای دینی خود تقید به دین و قرآن را نشان دهند (سیفی، ۱۳۸۶: ۸۴ ). نباید از نظر دور داشت شیعیان در بسیاری از حکومت ها در تنگناهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی محصور بوده اند همواره جنبش ها و حرکت های فرهنگی سازمان یافته ای را تحت رهبری واحد سازمان دهی می کردند لذا باید بر این موضوع واقف بود که در حرکت های شیعی عامل رهبری اهمیت زیادی دارد و همین عامل باعث شده تا جهان تشیع مرز مشخصی نداشته باشد و گاه حرکت های شیعی کشوری توسط رهبران مذهبی در کشور دیگر رهبری شود (متقی زاده، ۱۳۸۴: ۱۶۹).
لذا علل تنوع فرهنگی و دلایل تأثیر گذار بر فرهنگ در کویت را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
۱-تسلط انگلستان در گذشته بر این سرزمین و وارد نمودن ریشه‌هایی از فرهنگ کشورهای دیگر به این کشور.
۲-مهاجرت گروه های زیادی از ایرانیان با فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی- شیعی.
۳- هجوم نیروی کار مهاجر از هندوستان که آیین هندو داشته و سعی آنان در اشاعه فرهنگ خود در این سرزمین با اشکال مختلف از جمله: رفتار های اجتماعی، برنامه های هنری، چاپ کتاب، روزنامه، اشاعه جادوگری مواجه بوده است.
۴-پیدایش نفت و ثروت‌های آن که باعث ایجاد نوعی نظام سرمایه داری و فرهنگ رفاه طلبی در بین مردم کویت شده است.
۵- پیدایش و گسترش گروه های اسلامی و ملی گرا که در فرهنگ اجتماعی- مذهبی مردم کویت تاثیر بجا نهاده است.
۶- برنامه ریزی دول استکباری که کوشش فراوانی در جهت تغییر فرهنگ اجتماعی مردم کویت داشته و دارند.
۷-دستگاه های تبلیغاتی، رسانه های گروهی، وسایل ارتباط جمعی از جمله وجود ماهواره های غربی، آسیایی و … امکان دسترسی مستقیم به شبکه جهانی اینترنت نیز ازجمله علل تأثیر گذار بر فرهنگ مردم کویت می‌باشد (سیفی، ۱۳۸۶: ۸۴ ).

نقش فرهنگی علمای شیعی در تحرک و بیداری جامعه کویت

در جهان تشیع، سخن از اصلاح کم تر به میان آمده و طرح اصلاحی کم تر داده شده و درباره این که «چه باید کرد ؟» کم تر تفکر به عمل آمده است اما علیرغم همه‌ی این ها، در میان شیعه نهضت های اصلاحی، مخصوصا نهضت های ضد استعماری بیش تر و عمیق تر و اساسی تر صورت گرفته است. در تاریخ جهان تسنن، جنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباکو به رهبری رهبران دین که منجر به لغو امتیاز انحصار تنباکو در ایران شد و استبداد داخلی و استعمار خارجی، هر دو به زانو درآمدند و یا انقلابی مانند انقلاب عراق که علیه قیمومیت انگلستان بر کشور اسلامی عراق بود و منجر به استقلال عراق شد، و یا قیامی مانند مشروطیت ایران که رژیم سلطنتی استبدادی ایران را مبدل به رژیم مشروطه کرد و یا نهضتی اسلامی به رهبری رهبران دینی مانند آن چه در ایران امروز می گذرد، مشاهده نمی کنیم (مطهری، بی تا: ۶۳ و ۶۲). عبدالوهاب فراتی نیز معتقد است مصلحان شیعی عموما بر سیره ائمه معصومین (ع) تکیه می کنند و قول، فعل و تقریر آنان را تکمیل کننده و مفسر سنت پیامبر می دانند. در عین حال تاکید آنان بر سنت گذشته، به مفهوم نفیامروز و رد خلف به حساب نمی آید (فراتی، ۱۳۷۸: ۱۹۴).
به طور کلی شیعیان انقلابی به چهار دلیل همواره دارای تفکری اصلاح طلب و خواهان تحول فرهنگی و ریشه ای در جوامع اسلامی می باشند: ۱- عقیده به غصب خلافت الاهی ۲- فاجعه کربلا ۳- انتظار فرج و ظهور مهدی موعود (عج) ۴- اجتهاد درفقه (متقی زاده، ۱۳۸۴: ۱۷۳ و ۱۷۲). لذا می توان گفت شیعه همواره به عنوان رقیب حکومت و یک اقلیت معترض و مورد ظلم در طول تاریخ اسلام در پی نفی حکومت ظالمانه بوده و حرکت های اصلاح گرانه زیادی داشته و از پویایی خاصی برخوردار بوده است و در این راستا برای احقاق حقوق از دست رفته اش جنبش هایی را یازماندهی می کرده است (کاظمی کرهرودی، ۱۳۸۱: ۱۷۰). به طور کلی ریشه های رستاخیز شیعه را باید در دو بعد جامعه شناختی و اندیشه شناختی جستجو کرد. از بعد جامعه شناختی، جنبش های اسلامی به طور عام و جنبش های شیعی به طور خاص، همواره در پاسخ یک بحران حاد و فراگیر اجتماعی جلوه می کنند. این بحران ها به همراه عواملی چون نابسامانی های داخلی، استبداد حاکمان، استعمار و نیز ورود فرهنگ غرب و ارزش های غربی در منطقه، شیعیان را به واکنش و تحرک وا می دارد. از بعد اندیشه شناختی باید دانست آموزه های مکتب تشیع پیروان خود را همواره انقلابی و ناراضی تربیت می کند (متقی زاده، ۱۳۸۴: ۱۷۲ – ۱۷۱)
باید توجه کرد از آن جا که شیعیان طی مراحل مختلف تاریخ خود، نظام حاکم را مشروع و قانونی نمی دانستند؛ برای سرنگونی آن تلاش می کردند و همواره رهبری واحدی داشتند و به همین سبب در میان شیعیان برخلاف اهل سنت حرکت های تک روانه کمتر دیده می شود (کاظمی کرهرودی، ۱۳۸۱: ۷۷ و ۷۶). به طور کلی اهداف جنبش های شیعی از رویکردهای مذهبی این فرقه برخاسته است. عمده ترین اهداف جنبش های شیعی عبارتند از: ۱- تغییر حاکمیت سیاسی ۲- احیای ارزش های اسلامی بر مبنای رهنمودهای ائمه اطهار ۳- بهبود وضعیت اقتصادی شیعیان منطقه ۴- آمادگی برای ظهور منجی که تقریبا تمامی جنبش های شیعی قائل بدان هستند. باید اذعان داشت بهبود وضعیت اقتصادی شیعیان، یکی از ضروری ترین اهداف جنبش های شیعی تلقی می شود. این عامل که به عنوان یکی از عوامل مهم در رستاخیز شیعه شمرده می شود از دیگر عوامل حالت عینی تر به خود گرفته است (متقی زاده، ۱۳۸۴: ۱۷۱ و ۱۷۰). اواخر قرن هفدهم میلادی؛ علمای شیعه که تربیت شده نجف بودند فعالیت عمومی تری را در کویت آغاز کردند. مسجد «صحاف» نخستین مسجدی بود که توسط شیخ موسی مزیدی فعال شد. وی قاضی جعفری منطقه نیز بود. پسرش شیخ محمد مزیدی راه پدر را ادامه داد. سید مهدی قزوینی چهره بارز دیگری از علمای شیعه بود که نقش مهم اجتماعی و سیاسی در کویت برعهده داشت. فرزندش سید جواد قزوینی وارد فعالیت های سیاسی نیز گردید. از اواسط قرن بیستم شماری از علمای ایرانی و عراقی با حفظ هویت اصلی در کویت استقرار یافتند. برای نمونه می توان به سید زین العابدین کاشانی از ایران و سید علی شبر از عراق اشاره کرد. شبر از سال ۱۹۶۵ در مسجد مزیدی به امامت مشغول گشت. هر دو به توصیه آیت الله بروجردی در کویت مستقر شدند. در زمان آیت الله حکیم، سید عباس مهری به سمت نماینده ایشان تعیین شد. در دهه هفتاد تعداد بیشتری از روحانیون از نجف و ایران به کویت آمدند. از آن جمله شیخ علی کورانی بود که از طرف آیت الله حکیم در سال ۱۹۶۷ به کویت رفت و امام مسجد النقی در منطقه الدسمه شد. این مسجد در همان سال افتتاح گردید و هیئت بلند پایه ای شامل سید محمد باقر حکیم، سید هادی حکیم و سید محمد بحرالعلوم از طرف آیت الله حکیم به این مراسم اعزام شدند. محمد مهدی آصفی روحانی دیگری بود که به کویت رفت. این مساله نقطه عطفی در تحرک سیاسی شیعه در کویت بود. شیعیان کویت به رغم جمعیت قابل توجهشان، به دلیل عدم مشارکت در جنبش های قومی عربی که بیش از همه رئیس جمهور اسبق مصر جمال عبدالناصر مروج آن بود، به لحاظ سیاسی منزوی شدند. با این حال و پس از آن که در دهه پنجاه قرن بیستم شماری از علمای عراق به کویت آمدند، فعالیت آنان در عرصه های اجتماعی گسترش یافت و حضورشان محسوس تر شد. سهم شیعیان در مجلس کویت در دهه شصت میلادی حدود یک پنجم بود. دلیل آن نیز تقسیم حوزه های انتخابیه بود که برای منطقه القبله که سنی نشین بود پنج حوزه و برای الشرق که منطقه شیعه نشین بود تنها دو حوزه معین شده بود. این امر به تدریج شیعه را به مخالفت های سیاسی کشاند. به تدریج مهاجرت و رفت و آمد شمار بیشتری از روحانیون و سیاسیون عراقی به خصوص افرادی که به حزب الدعوه منسوب بودند و همچنین شماری از مبارزان ایرانی، جبهه سیاسی شیعه را در کویت فعال تر و منسجم تر کرد. شیعیان کویت گرچه نتوانستند موافقت دولت را برای تشکیل مجلس اعلای شیعه بگیرند اما تشکلی نزدیک به آن را با عنوان «مجلس السبت» برای منسجم کردن جهت گیری های شیعه در میان دهه هفتاد میلادی پدید آوردند. شروع فعالیت های فرهنگی– شیعی در کویت در دهه هفتاد آغاز شد و به انتشار شمار زیادی کتابچه های اسلامی و حتی نشریات منجر گشت. طی دهه های هفتاد تا اواخر قرن بیستم جنبشی متاثر از حرکت امام خمینی و انقلاب ایران در کویت پدید آمد که بسیار نیرومند و معقول حرکت کرد و با استفاده از ظرفیت های موجود به تقویت موقعیت شیعه در این کشور پرداخت. با تاسیس مسجد شعبان در سال پیروزی انقلاب، به تدریج این مرکزمحلی برای تجمعات بزرگی شد که به طور طبیعی خواهان تحول در اوضاع سیاسی به نفع شیعه نیز بود با آغاز جنگ عراق علیه ایران، دولت کویت در کنار صدام قرار گرفت در حالی که شیعیان این کشور به خصوص سیاسیون تلاش می کردند دولت را از این کار باز دارند. زمانی که دولت عراق در سال ۱۹۹۱ به کویت حمله کرد دیگر برای فکر کردن در این باره دیر شده بود و تازه دولت کویت دریافت که دوست و دشمن کیست. بعد از جنگ موضع متعادل تری میان شیعیان و دولت کویت پدید آمد. مناسبات کویت نیز با دولت ایران بهبود یافت. این در حالی بود که این دولت مجبور بود بر پایه سیاست های امریکا در منطقه حرکت کند. آخرین گزارش از نزاع سیاسی شیعیان با دولت کویت مربوط به برگزاری مجلس فاتحه برای شهید عماد مغنیه بود که با اعتراض دولت کویت و دستگیری کوتاه مدت برخی از رهبران شیعه همراه بود (جعفریان، ۴۵۰:۱۳۸۷ –۴۴۸).

اتحادیه های کارگری شیعی و نقش آنان در تحولات فرهنگی کویت

وزارت برنامه ریزی کویت با انتشار آماری در مورد نیروی کار در کویت اعلام نموده است ۲/۲ میلیون نفر در بازار کار کویت فعالیت دارند که ۳۳۵ هزار نفر آن کویتی و ۸۷۰/۱ میلیون نفر آن کارگر خارجی می‌باشند. در این آمار آمده است تعداد نیروی کار در کویت در مقایسه با سال ۲۰۰۵، حدود ۴۵۰ هزار نفر افزایش نشان می‌دهد (کویت، ۱۳۹۰: ۱۱۸). نرخ رسمی بیکاری در کویت ۵/۵ درصد اعلام شده است. لیکن انجمن اقتصادی کویت به عنوان یکی از مراکز فعال اقتصادی این کشور نرخ بیکاری را ۱۲ درصد اعلام نموده است. اتحادیه کل کارگری کویت با بیش از ۳۰ سال سابقه فعالیت می‌نماید و اصناف دارای سندیکاهای مختلفی نیز بوده که نظرات خود را به وسیله سندیکای مربوطه به اتحادیه کل اعلام می‌دارند. اتحادیه کل و سندیکاها حافظ حقوق کارگران و ناظر بر فعالیت آن‌ها می‌باشند. اتحادیه مذکور در خارج از کشور عضو سازمان بین‌المللی کار و اتحادیه های کل کارگران عرب و چندین اتحادیه بین‌المللی می‌باشند. اعضای اتحادیه کل و سندیکاها با رأی گیری، انتخاب می‌شوند. اصولاً در کویت طبقه کارگر و خصوصا کارگران شیعی نسبت به امور سیاسی بی تفاوت نبوده و دخالت موثری در سیاست داخلی و بعضاً خارجی دارند. اعضای اتحادیه کل، اغلب از مسئولین کشور بوده و با استفاده از نفوذ و موقعیت خود گه گاه ضمن انتقاداتی از وزراء و مسئولین مملکتی، در زمینه آزادی اسراء و مفقودین و حقوق بشر تلاش‌هایی به عمل می‌آورند. در کویت برای هر یک از صنف‌ها که بیش از ۱۰۰۰ نفر کارگر داشته باشد، اجازه تأسیس اتحادیه داده می‌شود. در حال حاضر اتحادیه های صنفی که در این کشور وجود دارند بالغ بر ۴۵ اتحادیه می‌گردد. از اتحادیه های موجود می‌توان به اتحادیه های هتلداران، صنایع، کارگران تعاونی‌ها، ورزشکاران به تفکیک نوع ورزش و اتحادیه کارکنان وزارت خانه ها به تفکیک، اشاره نمود که در مورد اتحادیه های کارگری، مرکز اتحادیه کل کارگران آن‌ها را سازماندهی می‌نماید (کویت، ۱۳۹۰: ۱۱۹).

نقش نشریات شیعیان در کارکردهای فرهنگی گروه های شیعی

صدور نشریه خاص شیعیان همواره با ایجاد مشکل و موانع از سوی دولت مواجه بوده است. در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی هفته نامه «صوت الخلیج» توسط یکی از خانواده های شیعه منتشر می‌شد. سردبیر و صاحب امتیاز آن «صلاح خریبط» و مواضع این نشریه متمایل به جمهوری اسلامی ایران بود. صدور آن به دلیل ضعف بنیه مالی در سال ۱۳۶۴ متوقف شد ولی بعدها مجدداً شروع به کار کرد ولی تعدیلات در مواضع خود به وجود آورده و اکنون نیز منتشر می‌شود. همچنین پس از آزادی کویت مقلدین آقای سید محمد شیرازی مجوز انتشار نشریه ای به نام (رساله‌ی الکویت) را به دست آوردند که محل چاپ آن در بیروت است و در کویت نیز منتشر می‌شود. در حال حاضر این گروه دارای نشریه ای به نام «المنبر» می‌باشد (سیفی، ۱۳۸۶: ۷۶ – ۷۵). به طور کلی شیعیان نشریات زیادی در اختیار ندارند و در صورتی که مجله یا روزنامه ای تحت خط فکری شیعیان انتشار یابد با نظارت حکومت سنی کویت انتشار می یابد. با این حال شیعیان همواره در پیگیری مطالبات جامعه شیعی کویت از طریق نشریات؛ به گونه ای که منطبق با معیارهای اساسی جوامع اسلامی- شیعی باشد؛ در تلاش بودند تا به حقوق اساسی خویش در جامعه سنی مذهب کویت دست یافته و از این طریق بتوانند بستر ساز پیشرفت های مدنی و آزادی های های دینی بیشتری در کویت باشند لذا با این که نظارت و کنترل حکومت کویت بر نشریاتی که شیعیان به نوعی در آن ها دخالت و نفوذ دارند؛ اعمال می شود و به طرز بارزی نیز دیده می شود اما شیعیان با رعایت موازین و قوانین حاکم بر جامعه کویت، مطالبات خود را در ابعاد وسیع و در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پیگیری می نمایند و تا حد قابل توجهی نیز به درخواست ها و مطالبات خود دست یافته اند.

نقش مطبوعات و راهبردهای فرهنگی آن در ایجاد تحول در میان گروه های شیعی

جامعه کویت در سال ۱۹۴۰ م با مطبوعات آشنا شده و از آن پس روز به روز به نقش مطبوعات در این کشور افزوده شد. «شیخ عبدالعزیز رشید» اولین روزنامه نگار کویتی بود که به پدر مطبوعات شهرت داشت. وی فعالیت خود را با انتشار مجله ای به نام «الکویت» در مصر شروع نمود. کویت نسبت به کشورهای منطقه از هر لحاظ از جمله تیراژ، مطالب، مواضع و گرایشات سیاسی دارای تنوع و آزادی بیشتری است. مطبوعات کویتی به صورت روزنامه، هفته نامه، دو هفته نامه، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه به دو زبان عربی و انگلیسی و بعضاً با ضمائمی به زبان‌های اردو و فرانسه منتشر می‌شوند. بیشتر مطبوعات در این کشور به نوعی وابسته به جناح‌های مختلف حاکم در کویت هستند اما در نهایت نظرات دولت را مد نظر دارند. به نظر می‌رسد دلیل اصلی این کار این باشد که کلیه مطبوعات به ویژه روزنامه ها در پایان هر سال بودجه بلاعوضی را از دولت دریافت می‌کنند. روزنامه های کویت عبارتند از: الرأی العام، السیاسه‌ی، الانباء، الوطن، القبس، کویت تایمز، عرب تایمز، علاوه بر روزنامه های فوق ۲۹ مجله هفتگی، ۲۲ دو هفته نامه، ۱۲۹ ماهنامه، ۲۸ فصلنامه و ۲ مجله سالنامه در این کشور چاپ و منتشر می‌شود. قابل ذکر است که هزینه اشتراک سالانه برای روزنامه های کویتی برای افراد ۲۵ تا ۳۰ دینار و برای شرکت‌ها ۷۵ تا ۱۰۰ دینار می‌باشد (سیفی، ۱۳۸۶: ۹۰). در این میان شیعیان ۱۲ کتاب فروشی و چند کتابخانه محدود دارند که اکثر آنان علاوه بر کتاب، لوح های فشرده و نوار عرضه می کنند (کویت، ۱۳۹۰: ۳۴) نفوذ فلسطینی های شیعه در مطبوعات نیز – که در کویت از یک نظام لیبرال برخوردار است – قوی است. از این رو فلسطینی ها علاوه بر نفوذ اقتصادی و فرهنگی، نقشی سیاسی نیز ایفا می کنند. تا زمان انحلال مجلس و الغای قانون اسلاسی (۲۹ اوت ۱۹۷۶)، اوپوزیسیون پارلمانی بر نیروهای ترقی خواهی تکیه داشت که به شدت زیر نفوذ فلسطینی ها بودند (کاره، ۱۳۸۰:۵۰).
چنین به نظر می رسد که روند ارتباطات فرهنگی و مشخصا ارتباطات مطبوعاتی و رسانه ای ایران و فلسطین و سایر کشورهای شیعه نشین از یک طرف و کشور کویت از طرف دیگر به گونه ای بوده است که نوعی تاثیر متقابل را میان آن ها موجب گردید. در این زمینه باید اشاره نمود از آن جا که شیعیان ساکن در کویت جزیی از جامعه کوچک اما مدرن کویت محسوب می شوند برای پیگیری خواسته های خود و ایفای نقشی در خور؛ در کشور خود، همواره نوعی مبارزه مطبوعاتی و رسانه ای را در برنامه های خود داشته و از یک سو علیرغم این که مستقلا به مبارزات مطبوعاتی پرداخته و از این طریق در پروسه ای به نام حیات فرهنگی و تداوم آن؛ شرکت دارند، از سوی دیگر از طریق ارتباط با رسانه های کشورهای دیگر و به ویژه کشورهای مسلمان و شیعه نشین، از وضعیت شیعیان ساکن در سایر کشورها آگاهی حاصل کرده و در واقع خط مشی شیعیان سایر کشورها در تحولات فرهنگی و پیگیری خواسته های شیعیان کویت تاثیر بسزایی دارد از جمله این کشورها همان گونه که ذکر شد ایران و فلسطین بوده که ارتباطات فرهنگی میان شیعیان کویت و شیعیان ساکن در این کشورها و نیز زمینه های مذهبی مشترک میان آن ها، موجب بازخوردی مثبت گردیده و لذا آنان در تحولات فرهنگی کویت از جمله در زمینه های مطبوعاتی و آموزشی و تا حد زیادی موضوعات دینی گوی سبقت را از دیگر هموطنان خود ربوده اند و دولت سنی مذهب کویت علیرغم این که خواسته‌ی فرهنگی شیعیان و تحولات منتج شده از آن را برضد حکومت خود می داند؛ همواره سعی در جلوگیری از روند اصلاحات فرهنگی؛ توسط شیعیان را نموده است اما از سویی چون موجودیت شیعیان در کشور کویت به رسمیت شناخته شده است، عدم توجه به خواسته ای شیعیان در زمینه های فرهنگی ممکن است آبستن حوادثی گردد که قدرت حاکمه را زیر سوال برد لذا آل صباح به گونه ای حتی ظاهری سعی در برآورده کردن خواسته ای شیعیان کویت؛ تا حد امکان را دارد.
بنا به گفته های سفیر ایران در کویت شیعیان کویت اکثرا چهره های آکادمیک و دانشگاهی هستند و برخی دیگر نیز از تجار بزرگ و مهم کویت به حساب می آیند. همچنین وزارت ارشاد که یکی از مهمترین وزارتخانه های موجود است به عهده «محمد ابوالحسن بهبهانی» بوده که از شیعیان کویت است.اگر چه شیعیان در روزنامه ها و مجلات و به طور کلی مطبوعات کویت دخیل هستند اما حضور آنان و فعالیت های مطبوعاتی آنان به گونه ای نیست که حساسیت جامعه سنی کویت را برانگیزد. در واقع در کویت ملاحضات گروه های مختلف وجود دارد؛ به نوعی که شیعیان، سنی ها و سلفی ها اگر چه در جامعه حضوری فعالانه دارند اما برخلاف موضوعات سیاسی که بسیار واضح عنوان می شود؛ بحث های عقیدتی را آشکارا بیان نمی کنند و به عبارت بهتر مباحث اختلافی به نوعی که باعث تنش های اجتماعی شدید شود بیان نمی گردد (سید جعفر موسوی؛۲۰/۰۸/۱۳۹۲)

جهت گیری های شعیان کویتی در روزنامه های کویتی و بازتاب های فرهنگی آن

الرأی العام: این روزنامه به زبان عربی و در ۱۶ صفحه چاپ می‌شود. الرأی العالم تا حدود زیادی منعکس کننده نظرات دولت کویت است و در افکار عمومی نسبتاً تأثیر دارد. این روزنامه در سال ۱۹۶۱ تاسیس شده است. در سال ۱۹۹۴ به خاطر اختلاف نظر صاحبان سهام آن، در مورد پاره ای از مسائل حقوقی، صنفی، مالی و فنی این روزنامه دست‌خوش مشکلاتی شد و در نتیجه انتشار ان موقتاً تعطیل گردید. اما پس از چندی در دو نسخه مستقل و با همان نام دوباره منتشر شد. این روزنامه در زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فعال است و مدیر آن در حال حاضر «یوسف الجلاهما» می‌باشد (کویت، ۱۳۹۰: ۷۰). بنا به گفته های سفیر ایران در کویت روزنامه هایی مانند الرای اگر چه مدیر مسئول آن شیعه نیست اما گرایش شیعی دارد. در این روزنامه اگر چه شیعیان حضور دارند اما نقش چندان برجسته ای ندارند با این حال در مناسبت های مختلف و در اعیاد و عزاداری ها شیعیان مطالبی در این روزنامه نوشته و از این طریق سعیدر روشنگری جامعه کویت دارند (سید جعفر موسوی؛ ۲۰/۰۸/۱۳۹۲).
الوطن: روزنامه الوطن که با تیراژ ۶۵ تا ۷۰ هزار نسخه به زبان عربی منتشر می‌شود در سال ۱۹۶۲ م تاسیس شده است. این نشریه نسبت به دیگر روزنامه ها از استقلال نسبی برخوردار است و نزد افکار عمومی به ویژه دانشجویان و روشن فکران مورد توجه است. الوطن به صورت شرکت سهامی اداره می‌شود که تحلیل گران مختلف، استادان دانشگاه، برخی نمایندگان مجلس و کارمندان عالی رتبه دولت، به مناسبت‌های گوناگون، در این روزنامه مقاله می‌نویسند. روزنامه های فوق زمینه ای کاملاً سیاسی دارد و مدیر آن «عبدالقادر الجاسم» می‌باشد. القبس: این روزنامه با تیراژی حدود ۷۰ هزار نسخه از سوی موسسه مطبوعاتی القبس، به زبان عربی منتشر می‌شود و سال تاسیس آن ۱۹۷۲ م می‌باشد. علاوه بر کشورهای عربی، در برخی کشورهای اروپایی نیز توزیع می‌گردد. این روزنامه از جراید خبرساز کویت بوده به خاطر تماس با مدیران ادارات و ارگان‌های دولتی اخبار محلی را نیز منتشر می‌کند و از نفوذ خوب در افکار عمومی برخوردار است. القبس روزنامه ای مستقل است و مدیر این روزنامه «فوزان الفارس» می‌باشد و سردبیر آن «ولید عبدالطیف نصف» می‌باشد (کویت، ۱۳۹۰: ۷۲- ۷۱).
بنا بر اظهارات سفیر ایران در کویت روزنامه «القبس» نیز از روزنامه هایی بوده که علی رغم این که تحت نظر دولت سنی کویت اداره می شود و بنا به مناسبت این که زیر نفوذ سنی هاست عمدتا منعکس کننده اخبار و نظرات جامعه سنی کویت است اما با این حال در این روزنامه؛ شیعیان نیز نفوذ دارند و اخبار و حوادثی که مربوط به جهان تشیع می باشد را تا حدی منتشر می کنند. نکته مهم در این راستا این است که شیعیان در این روزنامه به گونه ای نفوذ و حضور دارند که حساسیت هیئت حاکمه برانگیخته نشود و عمدتا اخبار فرهنگی و اجتماعی مربوط به گروه های شیعی در این روزنامه بیان می شود و اخبار سیاسی نیز به صورتی درج می شود که منجر به برانگیخته شدن اختلافات گروه های شیعه و سنی نشود (سید جعفر موسوی؛۲۰/۰۸/۱۳۹۲) دیگر نشریات که در کویت منتشر می شوندعبارتند از: الجریده، الدار، طلیعه، اخواء الکویت، الکویت، رساله، النهضه، صوت الخلیج و المجتمع (کویت، ۱۳۹۰: ۷۲).
باید دانست مطبوعات کویت در ردیف فعال ترین و متنوع ترین مطبوعات خاورمیانه قرار دارند و در مقایسه با جمعیت این کشور از تیراژ بالایی نیز برخوردارند. روزنامه ها و مجلات کویتی طبق خواست و سیاست دولت این کشور عمدتا به مسائل جهان عرب و منطقه خاورمیانه می پردازند و از موضع گیری در خصوص مسائل داخلی کویت حتی المقدور احتراز می جویند مگر آن که مساله ای مربوط به امیر یا خاندان حاکم باشد و یا دولت خواستار انعکاس گسترده آن در داخل کشور شود. بر اساس تحقیقی که در سال ۱۳۵۸ در کویت انجام گرفت، ۹۴ تن از ۹۹ سردبیر روزنامه های کویتی به امور خارجی توجه و اهتمام بیشتری نشان می دهند. این تحقیق هم چنین نشان داد که در همان مقطع زمانی از بین یکصدو پنجاه مقاله ویژه ای که در روزنامه های کویتی نگاشته شده بود، نود مقاله به مسائل خارجی و شصت مقاله به امور داخلی کویت مربوط می شود. البته در مقاطع خاصی، مانند دوران اوج گیری فعالیت نمایندگان مخالف مجلس ملی کویت در سال های ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶، و یا در خصوص مسائل حاد ویژه ای مانند امضای قرارداد کمپ دیوید توسط انور سادات رئیس جمهور سابق مصر، روزنامه های کویتی آزادانه مطالبی را منتشر می کردند که ظاهرا با موقعیت حکومت و خاندان حکم موافقت نداشت اما به نظر می رسد که این گونه آزادی ها به منزله سوپاپ اطمینان از سوی دولت برای تعدیل جو مخالف داخلی و یا فرو نشاندن خشم فلسطینی های مقیم کویت به کار گرفته می شد (اسلامی، ۱۳۶۹: ۲۰-۳۱۹).

نقش ماهنامه ها و خبرگذاری های کویت در زمینه های تحرک فرهنگی

ماهنامه ها

۱- العربی: ماهنامه ای است فرهنگی تاریخی، علمی و اجتماعی که سردبیر آن دکتر «رمیحی» است و از سوی وزارت تبلیغات کویت منتشر می‌شود. این ماهنامه از اعتبار ویژه ای در جهان عرب برخوردار است. ۲- مجله دراسات الخلیج و الجزیره العربیه: این ماهنامه از سوی شورای انتشارات علمی دانشگاه کویت به سردبیری خانم دکتر «فاطیما حسین عبدالرزاق» منتشر می‌شود و بیشتر به درج مقاله های علمی در زمینه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می‌پردازد این مجله به زبان انگلیسی و عربی می‌باشد و در سال ۱۹۷۵ تاسیس شده است. به طور کلی ۲۱ ماهنامه، هفته نامه و فصلنامه در سال ۲۰۱۰ در کویت فعال بوده است که تعدادی از آنان عبارتند از: مراه الامه، الریاض، المجتمع، البراق، البیان، الجندی الکویتی و حیاتنا، سوات الخلیج، الیقزا، المجلس، کویت الیوم و … (کویت، ۱۳۹۰: ۷۲).

خبرگزاری‌ها

آژانس خبری کویت با نام اختصاری کونا در ۶ اکتبر ۱۹۷۶ تاسیس شد که تا قبل از اشغال کویت دارای ۲۵ نمایندگی در سراسر جهان بود، که این تعداد در حال حاضر کاهش یافته است (کویت، ۱۳۹۰: ۷۴ ). کونا با هدف جمع آوری اخبار و توزیع آن به مؤسسات اطلاعاتی و افراد آغاز به کار کرده است. خبر گزاری توسط یک شورا شامل مدیر کل و چهار نفر عضو کارشناس اداره می‌شود و اعضای این شورا از سوی هیئت دولت به مدت سه سال، که قابل تجدید می‌باشد، تعیین می‌شوند (سیفی، ۱۳۸۶: ۸۸). شبکه کونا در حال حاضر دارای ۱۹ دفتر در لندن، بن، تونس، دمشق، ابوظبی، مسکو، رم، تهران، واشنگتن، نیویورک، پاریس، ژنو، وین، بیروت، عمان، ریاض، قاهره، کانادا و توکیو می‌باشد. خبرگزاری کویت پس از خبرگزاری مصر و الجزیره قطر از معتبرترین و مهم‌ترین خیر گزاری های منطقه عربی خاورمیانه و خلیج فارس به حساب می‌آید. مدیر کل خبرگزاری کونا «محمد احمد العجیری» و معاون وی «نبیل نجم الیاسین» بوده و سردبیر این سازمان نیز که در مورخه ۱۰ / ۵/ ۸۰ منصوب گردید «یوسف عبدالمحسن الیاقوت» بود که قبل از این در دفاتر خبرگزاری در لندن و دمشق مشغول به کار بوده است. نامبرده دارای فوق لیسانس تبلیغات از دانشگاه فینست آمریکا می‌باشد (سیفی، ۱۳۸۶: ۹۰ – ۸۹) «کونا» از بودجه قابل توجهی بهره‌مند است و دومین خبرگزاری معتبر و مهم پس از خبرگزاری مصر در منطقه عربی خاورمیانه و خلیج فارس است. مدیر این خبرگزاری در سال ۲۰۱۰ «شیخ المبارک الدویج صباح» بود. دیگر خبرگزاری‌هایی که در کویت نمایندگی دارند عبارتند از: ۱ – خبرگزاری ایتالیا ۲ – آژانس خبرگزاری خاورمیانه (مصر) ۳ – خبرگزاری روسیه ۴ –رویتر ۵ -شین هوا (چین) ۶ – خبرگزاری لیبی ۷ – خبرگزاری قطر ۸- خبرگزاری سوریه (کویت، ۱۳۹۰: ۷۵).
چگونگی شکل گیری نظام آموزشی کویت و نقش تعاملات فرهنگی با ایران در ساختار فرهنگی آن
کویتی‌ها در آغاز سال ۱۹۱۲ م به منظور تربیت حسابداران، با دعوت از معلمین عرب مدرسه ای را تأسیس نمودند. تعلیم تربیت بر مبنای اصول جدید از سال ۱۹۳۶ آغاز شده و در سال ۱۹۶۵ آموزش سنین بین ۶ تا ۱۴ سال اجباری گردید. آموزش در این کشور رایگان بوده و به جز در مقطع دانشگاه کلیه دانش آموزان از لباس، غذا و وسیله نقلیه رایگان استفاده می‌نمایند. دو وزارت آموزش و پرورش و وزارت آموزش عالی را یک وزیر اداره می‌نماید. مدارس غیر انتفاعی در سال‌های اخیر رشد سریعی داشته و گرایش دانش آموزان به تحصیل در مدرسه انگلیسی‌ها و امریکایی‌ها افزایش چشمگیری یافته است. ۶۲۰ مدرسه دولتی و ۱۱۲ مدرسه خصوصی روند تعلیم و تربیت را عهده دار می‌باشند. اداره تعلیم خاص مسئولیت مدارس خصوصی را بر عهده دارد. کشورهای ایران، پاکستان، فرانسه، آمریکا، آلمان و انگلیس در این کشور مدرسه داشته و شهریه ای بین ۹۰ تا ۱۲۰ دینار را دریافت می‌دارند. مدرسه ایرانی برای دوره راهنمایی و دبیرستان ۱۵۰ تا ۲۰۰ دینار از ایرانی‌ها اخذ می‌نماید (سیفی، ۱۳۸۶: ۵۷ – ۵۶) همانگونه که عنوان شد کشور کویت طی روند مدرن سازی، برای رسیدن به اهداف آموزشی مورد نظر در قانون اساسی؛ بدلیل کمبود معلمان حاذق برای امور آموزشی از تعدای از معلمان عرب زبان کشورهای دیگر دعوت به عمل آورد تا در کویت به فعالیت بپردازند در این میان تعدادی از معلمان فلسطینی نیز به کویت وارد گردیدند و از آن جا که فلسطین از جمله کشورهایی است که هویت شیعی آن تاثیر بسزایی در موضوعات فرهنگی این کشور داشته لذا ورود تعدادی معلمان عرب زبان که با هویت شیعی آشنایی داشتند موجب رشد فرهنگ شیعی در کویت گردید و از آن جا که موسسات آموزشی نقش اساسی را در ایجاد و گسترش فرهنگ شیعی و بالتبع آن جنبش های شیعی دارند لذا بستر مناسبی برای نخستین تحولات فرهنگی در کویت ایجاد گردید. بنا بر اظهارات آقای محمدعلی بندانی از ایرانیانی که سال ها در کویت بودند: مدارس ایرانی موجود در کویت را ایرانیان ساکن در آن جا تاسیس کرده اند و دروسی که در این مدارس آموزش داده می شود مطابق با سر فصل های نظام آموزشی ایران است. از جمله این مدارس می توان به مدرسه الجابریه اشاره نمود که در منطقه جابریه (در شمال کویت) ساخته شده و بسیاری از ایرانیان ساکن در کویت فرزندان خود را برای تحصیل به مدارس ایرانی ساخته شده در کویت فرستاده تا از این طریق فرزندانشان موفق به تحصیل در آن کشور مطابق با نظام آموزشی ایران شوند (مصاحبه با آقای محمد علی بندانی؛ ۱۰/۰۹/۱۳۹۲). باید دانست از سال ۱۹۶۵ م نظام آموزش اجباری در این کشور بین مقاطع سنی ۶ تا ۱۴ سال اجبار گردیده و تحصیلات در این کشور در مدارس دولتی برای شهروندان کویتی رایگان و به زبان عربی ارایه می‌شود. نظام آموزشی در این کشور به دو بخش دولتی و خصوصی تقسیم و این دو بخش تحت نظارت و اشراف وزارت آموزش و پرورش می‌باشند (سیفی، ۱۳۸۶: ۵۷) در سال ۱۹۷۳ ایران در کویت یک دبستان پسرانه، یک دبستان دخترانه، یک راهنمایی تحصیلی پسران، یک دبیرستان پسران و یک دبیرستان دختران داشت و در مجموع ۷۲۷ دانش آموز در این مدارس در حال تحصیل بودند (یغمایی،۱۳۵۲: ۱۱۹). به طور کلی نظام آموزشی کویت تحت اختیار و نظارت اهل سنت می باشد و مدرسه ای که اختصاصا در دست شیعیان باشد در کویت موجود نمی باشد تنها مدرسه ای دخترانه در مقطع ابتدایی در کویت موجود بود که آقای صراف که ایرانی الاصل بوده آن را تاسیس کرده بود. علاوه بر آن مدرسه علمیه ای که در اختیار شیعیان بوده مربوط به آقای المعتوق می شده است که مخصوص خواهران بود. البته باید توجه داشت که بسیاری از شیعیان در خارج تحصیلات عالیه را انجام می دهند.
ساختار آموزشی کشور کویت بدین صورت می باشد:
مهد کودک: این دوره دو ساله بوده و از چهار سالگی آغاز می‌شود. اتباع بیگانه در کویت در این مقطع می‌توانند در برخی از کودکستان‌ها ثبت نام نمایند.
مقطع ابتدایی: این دوره تحصیلی پنج ساله است
مقطع راهنمایی: این دوره اکنون چهار ساله اما در شیوه سابق سه ساله بوده است.
مقطع دبیرستان: این مقطع از ۱۴ سالگی آغاز و سه سال آخر تا دیپلم در دو بخش علمی و ادبی به صورت نظام‌ترمی واحدی ارایه می‌شود. نظام‌ترمی واحدی از سال ۷۹-۱۹۷۸ م به صورت محدود در هفت مدرسه پسرانه و هشت مدرسه دخترانه اجرا گردیده است. سال تحصیلی در این کشور از اواسط شهریور شروع و تا اواخر خرداد ماه ادامه دارد. در هر سال دوباره، هر بار یک هفته تعطیلی رسمی وجود دارد. در هر هفته پنج شنبه و جمعه تعطیل بوده ساعت کلاس‌ها از ۴۵/۷ صبح تا ۵/۱ بعد از ظهر می‌باشد (سیفی، ۱۳۸۶: ۵۷).
مقطع دانشگاه: عرصه های دانشگاهی از عرصه های مهم حضور و ظهور شیعیان است. شیعیان در دانشگاه کویت، چه به عنوان مسئولان بخش های مختلف دانشگاهی، چه در سطح استادان و چه در فضای دانشجویی، حضوری خوب و قابل قبول دارند. به علت شرایط خاص آب و هوایی و گرمای طاقت فرسای فصل های بهار و تابستان و نیز تمکن مالی و اقتصادی و علاقه وافر کویتی ها، به ویژه شیعیان؛ به مناطق زیارتی و سیاحتی ایران، سالانه بسیاری از آنان به ایران سفر کرده و زمینه تبادل وتعامل فرهنگی را فراهم می کنند. تنها در سال ۱۳۸۸ حدود ۵۰ هزار نفر از شهروندان کویت به ایران مسافرت کرده اند که بیشتر آنان از شیعیان این کشور بوده اند. از ویژگی های مهم شیعیان کویتی، تاثیر پذیری قوی آنان از فضاهای شیعی کشورهای همسایه کویت است لذا جریان های شیعی کویت را به راحتی می توان امتداد جریان های شیعی ایران، عراق و عربستان و گاه لبنان دانست. این امر سبب شده تا مناسبات گروه های شیعی کویتی بعضا دچار کش و قوس شود و آسیب هایی را به همراه داشته باشد و در سال های اخیر، همگرایی های گروه های شیعی داخل کویت بیشتر از واگرایی های آنان بوده است (کویت، ۱۳۹۰: ۳۵).
در مقایسه سیستم دانشگاهی کویت و ایران می توان دریافت سیستم دانشگاهی کویت عیناً مشابه ایران بوده و در آن تا مقطع دکترا تدریس می‌شود. برخی دروس به زبان عربی و برخی به انگلیسی ارائه می‌گردد. استاد به دانشجویان اعلام می‌کند درس خود را به چه زبانی ارائه خواهد کرد و دانشجویان حسب تمایل خویش واحدهای درسی را انتخاب خواهند کرد. بیشتر اساتید، مصری، سوری، اردنی، لبنانی و ایرانی بوده و اساتید انگلیسی و آمریکایی نیز در این دانشگاه‌ها تدریس می‌کنند. کویت از سال ۱۹۶۰ م که تصمیم گرفته به آموزش عالی اهتمام ورزد، گام‌های بسیار خوبی را برداشته و رشته های تحصیلی مطابق نیاز وزارتخانه ها به دانشگاه ارائه شده و معمولاً بازار کار برای آنان کاملاً فراهم می‌باشد. دانشگاه کویت دارای دانشکده‌هایی چون: دانشکده حقوق و شریعت اسلامی، دانشکده بازرگانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشکده بهیاری، دانشکده فنی و نفت و دانشکده طب و پیراپزشکی می‌باشد. کویت طرح دانشگاه مردمی (غیر دولتی) را تصویب نمود. در حال حاضر تعداد دانشکده های این کشور به ۱۲ عدد می‌رسد. برابر اعلام دفتر اجرایی دانشگاه های خصوصی تاکنون مجوز فعالیت شش دانشگاه خصوصی صادر شده که اولین دانشگاه در سال تحصیلی ۲۰۰۲ – ۲۰۰۳ م شروع به کار کرد. علاوه بر این شش دانشگاه مجوز های دانشکده دخترانه BOXHIL استرالیا و دانشکده مهندسی پتروشیمی تگزاس آمریکا نیز در دست بررسی بود. نخستین دانشکده خصوصی، دانشکده علوم دریایی استرالیا است که در سال ۲۰۰۲ آغاز به کار نمود و مدت تحصیل در آن ۲ سال خواهد بود. این دانشکده به فارغ‌التحصیلان خود مدرک فوق دیپلم علوم دریایی اعطا می‌کند. ظرفیت این دانشکده ۸۰۰ نفر بوده و هزینه هر سال تحصیل در آن ۳۵۰۰ دینار (معادل ۱۰ هزار دلار) می‌باشد. برابر اعلام دفتر اجرایی دانشگاه های خصوصی در کویت قرار است دانشگاه آمریکایی AUK و دانشگاه علوم و فناوری خلیج فارس GUST در سال ۲۰۰۴ م با رشته های علوم کاربردی و برق و رایانه فعالیت خود را آغاز کند. هزینه تحصیل در آن حداقل ۵ هزار دینار در سال یعنی معادل ۱۶۲۵۰ دلار می‌باشد. لازم به ذکر است جناب آقای دکتر جاسبی رئیس دانشگاه اسلامی ایران نیز در سفری که در سال ۱۳۸۰ به کویت داشتند در ملاقات با مسئولین وزارت آموزش عالی کویت راه های دایر کردن شعبه دانشگاه آزاد را در کویت مورد بررسی قرار دادند. با توجه به تعداد ایرانیان موجود، سکونت والدین دانش آموزان ایرانی از یک سو و تمایل آنان به تحصیل در کنار خانواده در صورت موفقیت دانشگاه آزاد اسلامی و دایر کردن شعبات مختلف در آن کشور استعداد پذیرش دانشجوی ایرانی تا سطح جمعیت یک شهر ۵۰۰ هزار نفری را خواهد داشت. اعزام اساتید به این کشور در تعمیق روابط فرهنگی و شناخت فرهنگ ایرانی سهم بسزایی را ایفا خواهد کرد از سویی دیگر عدم وجود دانشگاه ایرانی باعث مهاجرت دانش آموزان به کشورهای عربی، اروپایی و آمریکایی شده که تبلیغات ناشی از آن جبران ناپذیر خواهد بود (سیفی، ۱۳۸۶: ۵۹- ۵۸ ) از که آن جا دانشگاه یکی از کانون های شروع حرکت های شیعی بوده و همواره بستر مناسبی برای تحولات فرهنگی را در جامعه به وجود می آورد؛ از سویی حضور دانشجویان شیعه در دانشجویان کویت فرصت مناسبی برای شیعه فراهم آورده تا تحت لوای نظام فرهنگی و آموزشی موجود در دانشگاه؛ خواستار اعمال تغییرات و تحولاتی در جامعه گردند تا بدین صورت در ابعاد فرهنگی نیز نوعی تساوی حقوق بین گونه های مختلف جمعیتی کویت برقرار گردد. لذا در پیگیری همین اهداف بود که دانشگاه کویت، در رقابت با دیگر گروه های سیاسی موجود در دانشگاه، توانستند در انتخابات دهه هفتاد گروه سیاسی خاصی را تشکیل دهند که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به خط امام پیوستند. این گروه در مقابل دیگر گروه های سنی مانند «جمعیت الاصلاح الاجتماعی» (اخوان)، «وسط الدیموقراطی» (ناسیونالیستی)، «جمعیت الاحیا التراث الاسلامیه» (سلفی ها)، و جناح متمایل به تجار؛ قدرتمند شدند. اما سرانجام این گروه به دو قسمت تجزیه شد: ۱- «خط امام» یا «قائمه الاسلامیه الحره» ۲- «قائمه الحره» یا «قائمه الحب و الحیاه» جماعت شیرازی. و این امر به دلیل ایجاد شکاف میان شیعیان و تشدید فعالیت «جماعت شیرازی» بود و این اختلافات موجب تنزل شیعیان در انتخابات انجمن دانشجویان کویت شد (خاکرند، ۱۳۸۴:۵۵).
کشور کویت با طراحی نظام جدید آموزشی اهدافی همچون ارتباط با ایدئولوژی اسلامی و ماهیت جامعه کویت در واحد های درسی دنبال می‌کنند (سیفی، ۱۳۸۶: ۵۹ ). هم چنین باید دانست در هیات علمی دانشگاه ها تعداد زنان زیاد است و آنان توانسته اند به مدارج و مقامات عالی دست یابند به عنوان مثال رئیس دانشکده حقوق دانشگاه در سال ۱۹۷۹ م یک زن کویتی بود. علاوه بر آن مرکز زبان های زنده دانشگاه را یک زن اداره می کند. زن کویتی، به طور کلی به صورتی روز افزون در حیات اقتصادی و اجتماعی کشور مشارکت می کند. دولت کویت به راحتی بورس های مهمی به دانشجویانی که مایل به ادامه تحصیل در خارج هستند – به ویژه برای گرفتن تخصص – اعطا می کند. بنابراین پیشرفت سواد آموزی چشمگیر بوده است. نرخ بیسوادی در کویت پس از لبنان پایین ترین نرخ در تمامی کشورهای عربی است: ۵/ ۴۴% برای تمامی جمعیت بیش از ۱۵ سال. در سال ۱۹۷۵ م میان تعداد مردان بیسواد (۳۰% برای کل جمعیت کویت) و زنان بیسواد (۱ / ۵۹%) تفاوت فاحشی دیده می شود. در سال ۱۹۷۰ م این ارقام به ترتیب ۵۲% برای مردان و ۶۳% برای زنان بوده است (کاره،۱۳۸۰:۴۴).

در مجموع می توان گفت شیعیان در کویت نقش مهمی در مسائل فرهنگی داشته است. مهم ترین تحولات مهم کویت که شیعیان در آن نقش داشتند تحولات و دگرگونی های فرهنگی بوده که سهم قابل ملاحظه ای از آن در اختیار گروه های شیعی موجود در کویت بوده است. از لحاظ فرهنگی، از یکسو شیعیان با شرکت در تشکل های فرهنگی و سازماندهی برنامه های فرهنگی در راستای اهداف فرهنگی و اجتماعی سعی در هدایت جامعه کویت به سوی ارزش های انسانی را دارند. و از سوی دیگر روابط نزدیک فرهنگی با ایران در قالب چاپ و انتشار مطبوعات با تیتراژ بالا و بازدیدهای مقام های عالی رتبه فرهنگی از پیشرفت های فرهنگی دو کشور موجب تحرک و پویایی برنامه های فرهنگی گردیده و زمینه ساز جهش های عظیمی را در زمینه های فرهنگی مابین دو کشور فراهم می نماید. در این میان نباید از نظر دور داشت که شیعیان با حضور مستقیم و غیر مستقیم خود در برنامه های فرهنگی، سعی در اعتلای فرهنگ شیعی دارند. فضای آزادی نسبی فرهنگی کویت این کشور را در میان کشورهای عربی خلیج فارس از نظر فرهنگی متمایز کرده است. به همین سبب وضعیت فرهنگی کویت نسبت به سایر کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، متمایز بوده و سطح و عرصه های فرهنگی در این کشور بالاتر و قوی تر از کشورهای عربی اطراف خود است. مطبوعات در این کشور رونق دارد و نویسندگان با آزادی نسبی به طرح افکار خود می پردازند.

نتیجه

کشور کویت که از جمله مهم ترین کشورهای خاورمیانه می باشد به لحاظ فرهنگی به گونه ای است که جزو کانون های مهم فرهنگی جهان اسلام تلقی می شود و شیعیان در این کانون نقش فعالی را ایفا می کنند. به طور کلی آن چه موجب رونق و رواج اندیشه های شیعی در این کشور سنی نشین شده است تحولات فرهنگی رخ داده در این کشور به دست شیعیان ساکن در آن می باشد ک دلیل آن را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
۱) مهاجرت گروه های زیادی از ایرانیان با فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی- شیعی.
۲) پیدایش نفت و ثروت‌های آن که باعث مهاجرت گروه های مختلفی از جمله شیعیان از کشورهای مختلف به این کشور و تاثیرگذاری بر روند تحولات فرهنگی کویت گردیده است.
۳) پیدایش و گسترش گروه های اسلامی و ملی گرا که تأثیراتی را در فرهنگ اجتماعی- مذهبی مردم کویت بجا نهاده است.
۴) دستگاه های تبلیغاتی، رسانه های گروهی، وسایل ارتباط جمعی از جمله وجود ماهواره ها و … امکان دسترسی مستقیم به شبکه های جهانی موجب گردیده است تا شیعیان ساکن در این کشور ازسایر هم کیشان خود در دیگر مناطق و کشورها آگاهی یافته و با تبادل مناسبات فرهنگی از طریق دستگاه های تبلیغاتی و ساخت برنامه های فرهنگی تاثیرپذیری کافی از سایر گروه های شیعی ساکن در دیگر مناطق داشته و بدین طریق به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم در روند تحولات فرهنگی کشور کویت موثر مواقع می شوند.

کتابنامه:

1. اسلامی، مسعود (۱۳۶۹): بررسی موقعیت کشورهای کوچک در روابط بین الملل؛ ریشه یابی مواضع و عملکرد کویت در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تهران، نشر همراه
2. جعفریان، رسول (۱۳۷۱): جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم، انتشارات انصاریان
3. جعفریان، رسول (۱۳۸۷): اطلس شیعه، چاپ اول، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
4. جناب، محمدعلی (۱۳۴۹): خلیج فارس آشنایی با امارات آن، تهران، ناشر؛ مولف
5. جیل، کریستال (۱۳۷۸): نفت و سیاست در خلیج فارس؛ حکومتگران و بازرگانان در کویت و قطر، ترجمه ناهید سلامی– شاپور جور کش، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ بنیاد مستضعفان و جانبازان
6. خاکرند، حسن (اسفند ۱۳۸۴): نگاهی به وضعیت اجتماعی– سیاسی شیعیان کویت، مصاحبه با ماهنامه چشم انداز ارتباطات فرهنگی، ش ۲۱
7. ژئوپولیتیک منطقه خلیج فارس (با تاکید بر شیعیان)، مولف: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (۱۳۸۷): تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
8. سیفی، حسن (۱۳۸۶): آشنایی با کشور کویت، تهران، انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی
9. فراتی، عبدالوهاب (۱۳۷۸): رهیافتی بر علوم سیاست و جنبش های اسلامی معاصر، چاپ اول، دفتر تحقیقات و تدوین متون درسی
10. کاره، اولیویه (۱۳۸۰): شبه جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل آنفان، ترجمه اسدالله علوی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
11. کاظمی کرهرودی، حسین (۱۳۸۱): ریشه های تاریخی و اجتماعی جنبش های اسلامی معاصر، بی جا، انتشارات گویه، چاپ دوم
12. کویت، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزات امور خارجه (۱۳۹۰): تهران، انتشارات وزارت امور خارجه
13. متقی زاده، زینب (۱۳۸۴): جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم، موسسه شیعه شناسی
14. المدریس، فلاح عبدالله (۱۹۹۹): الحرکه الشیعیه فی الکویت، الکویت، دارقرطاس للنشر
15. مصاحبه با آقای سید جعفر موسوی؛ سفیر ایران در کویت؛۲۰/۰۸/۱۳۹۲
16. مصاحبه با آقای محمدعلی بندانی از شیعیان ایرانی که سال ها در کویت اقامت داشتند؛ ۱۰/۰۹/۱۳۹۲
17. مطهری، مرتضی (بی تا): نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، بی تا
18. یغمایی، اقبال (۱۳۵۲): خلیج فارس، تهران، انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر
19. Eid, nimr,(1970) The legal aspects of marketing behavior in Lebanon and kuwiat, Beirut, Lebanon: Hiddel berg press.