مرکز کتابخانه شیعه کُلن

اشاره:

یکى از اقدام‏هاى تاریخى در کشور آلمان، تأسیس کتابخانه تخصصى شیعه در ۱۹۶۵ بود. این کتابخانه، نتیجه همدلى مؤسسه شرق‏ شناسى دانشگاه کلن با پروفسور عبدالجواد فلاطورى بود. این اقدام مهم، هم در کارنامه علمى و فرهنگى فلاطورى درخششى ویژه دارد و هم از افتخارات بخش شرق‏ شناسى دانشگاه کلن به حساب می‏ آید.

کسانى که از نزدیک این کتابخانه و تأثیرات و خدمات مستقیم و غیر مستقیم آن را ندیده یا گزارش‏هاى آن را مطالعه نکرده باشد، سخن مزبور را اغراق‏آمیز می‏دانند؛ امّا هنگامى که به سخنان کسانى چون اولریش ماتس (Ulrich matz) رییس دانشگاه کلن که با این پدیده به خوبى آشنایى دارد، گوش فرا می‏ دهد، به اهمیت این مرکز پى می‏برد. او می‏گوید:

«فلاطورى سهم بزرگى در علاقه‏ مندى و پژوهش اسلام ‏شناسان به مذهب تشیع داشته است. سنگ اول این تلاش جدى، افتتاح کتابخانه شیعه در سمینار شرق شناسى دانشگاه کلن بود که در نوع خود، یکى از مهم‏ترین کتابخانه ‏هاى شیعى خارج از ایران محسوب می‏شود!»

با درگذشت نابه‏ هنگام فلاطورى، فعالیت‏هاى این کتابخانه کم رونق شده است.

ضرورى است این کتابخانه تکمیل و پر رونق گردد تا بلکه خدمات‏ رسانى علمى و فرهنگى آن به علاقه‏ مندان و پژوهش‏گران سراسر جهان، بیش از پیش گردد.

آقاى محقق درباره این کتابخانه می‏ نویسد: در سال ۱۳۵۶ براى کنگره تاریخ علوم و فلسفه در قرون وسطا یا به شهر بُن آلمان رفته بودم که به دعوت مرحوم فلاطورى، به شهر کلن رفتم. او کوشش‏هاى خود در نشر اسلام و معرفى شیعه را براى من شرح داد و مرا به مرکز تحقیقات شیعه، که خود آن را پایه‏ گذارى کرده و امهات منابع فقهى، اصولى، فلسفى و کلامى شیعه را در آن‏جا گرد آورده بود، به من نشان داد که اگر همت و کوشش او نبود، امکان بردن این منابع به آسانى به آن دیار به دست نمی‏داد .

ضرورت تأسیس این کتابخانه در گذشته

ضرورت‏ها و زمینه ‏هایى را که منجر به تأسیس کتابخانه تخصصى شیعه در آلمان شد، می‏ توان در چند محور زیر تحلیل کرد:

وجود کتابخانه‏ هاى عمومى و تخصصى فراوان در آلمان که گاه گزارش آن‏ها به هفت میلیون می ‏رسد .

تاریخ تأسیس کتابخانه ملى آلمان به ۱۸۴۸ می‏رسد؛ از این‏رو داراى قدمت زیادى است.

کتابخانه ملى برلین داراى حجم قابل توجهى از آثار، به ویژه آثار شرقى است.

کتابخانه ملى آلمان غربى، در ۱۹۹۰ در فرانکفورت با کتابخانه آلمان شرقى در لایپزیک ادغام گردید و کتابخانه بزرگى را تشکیل داد که میلیون‏ها عنوان کتاب، مجله و پایان‏نامه را در خود جاى داده است.

امّا جاى کتابخانه تخصصى شیعه در میان ده‏ها کتابخانه این کشور خالى بود.

آلمان یکى از کانون‏ها و قطب‏هاى بزرگ فرهنگى جهان است.

شاخص‏هاى فرهنگى این کشور در سطح بالایى قرار دارد؛ مثلاً هر سال بزرگ‏ترین نمایشگاه کتاب در جهان، در فرانکفورت آلمان برگزار می‏گردد.

در بخش پر رونق آموزش و پژوهش مربوط به ادیان و مذاهب، وجود مرکزى براى اطّلاع ‏رسانى و خدمات‏ رسانى فرهنگى، ضرورى بود و این با تأسیس کتابخانه تخصصى شیعه مرتفع می‏گشت.

رویه علم‏گرایى در شرق‏ شناسى آلمان، بیش‏تر از کشورهاى غربى است.

این کشور به دلیل عدم رویکردش به استعمار، در بخش فرهنگ، شرق ‏شناسى را در خدمت سیاست‏هاى سلطه ‏جویانه قرار نداد؛ بلکه فرهنگ دوستى و علم‏گرایى آن چشم‏گیر بوده است.

خاورشناسان آلمانى به طور عمده از سَر علم دوستى به مطالعه درباره اسلام و شیعه پرداخته ‏اند.

این انگیزه همراه با وجدان کارى آن‏ها، آنان را به سوى پژوهش بیش‏تر وا می ‏داشت.

کتابخانه تخصصى شیعه می‏توانست پژوهش‏هاى آن‏ها را پشتیبانى کند.

حضور چند میلیون مسلمان سنى مذهب در آلمان، زمینه‏اى فراهم آورده بود که خاورشناسان آلمانى به راحتى، به منابع سنى دست‏رسى داشته باشند؛ امّا علی‏رغم اهمیت شیعه به عنوان یکى از شعبه‏ هاى مهم اسلام و حضور دویست هزار نفرى آن‏ها، منابع علمى تشیع در آلمان کم‏تر یافت می‏شد؛ این موجب کم اطّلاعى یا عدم آگاهى دانشمندان این کشور از تشیع شده بود. این نکته را از تألیفات آن‏ها می‏توان به راحتى به دست آورد .

عدم اطّلاع از تشیع، براى آلمان، صرفاً یک نقص فرهنگى نبود، بلکه به دلیل سیطره مذهب تشیع بر بخشى از جهان اسلام، به ویژه کشورهاى مهم خاورمیانه و شمال افریقا، تأثیرگذار در استراتژى و تعاملات سیاسى نیز بود. گفتنى است که اولریش ماتس، رییس دانشگاه کلن و همکار فلاطورى نیز به این نکته توجه داده است:

«تلاش علمى فلاطورى بیش‏تر پیرامون مذهب شیعه بود؛ جهتى که تا کنون کم‏تر به آن توجه شده است. »

بخش مهمى از فرهنگ اسلامى و تاریخ مسلمانان، مربوط به شیعه است. هم‏اکنون شیعه در بسیارى از کشورهاى اسلامى، جمعیت‏هاى قابل توجهى را تشکیل می‏دهد و شیعیان در تمامى نقاط جهان، حتّى در تانزانیا، اوگاندا و کنیا پراکنده ‏اند.

شیعه حداقل مشتمل بر سه شاخه مهم امّامیه، زیدیه و اسماعیلیه است. زیر شاخه امّامیه اباضیه، خوجه، اثنا عشریه، نصیریه و علویه و زیر شاخه اسماعیلیه، فرقه‏ هایى همچون در زویه‏ اند.

نیز دولت‏هاى فراوانى در طول تاریخ اسلام توسط شیعیان شکل گرفته است؛ مانند صفویه در ایران، فاطمیان در مصر، ادارسه در مغرب و آل اباض در عمان ؛ از این‏ رو بر خاورشناسان ضرورت دارد که به ابعاد مختلف تشیع و شیعیان بپردازند.

پیشینه مطالعات اسلامى در آلمان با یاکوب کریستمان (درگذشت ۱۶۱۳م) آغاز شد؛ امّا شرق‏ شناسى در مفهوم علمى آن، از سده نوزدهم با ویل (درگذشت ۱۸۸۹م) استاد تاریخ دانشگاه هایدلبرگ شکل گرفت. با تأسیس مدرسه زبان‏هاى شرقى توسط زاخاو در ۱۸۸۷ در برلین و گشایش مدرسه تاریخ و فرهنگ شرق در ۱۹۰۸ در هامبورگ، این روند توسعه یافت.

البته مطابق گزارش نجیب عقیقى، گروه‏هاى زبان‏هاى شرقى در ورزبورگ (Wurzburg) از ۱۵۸۲ و در لایپزیک (Leipzig) از ۱۴۰۹ و در توبینگن (Tubingen) از ۱۴۷۷ و در هاله (Houle) از ۱۴۷۷ تأسیس شده بود.

جمعیت خاورشناسى آلمان، از ۱۸۴۵ توسط فلایشر در هاله تأسیس شد و از آن تاریخ تا کنون گسترش فراوان یافته است. این مطالب نشان‏ دهنده اهتمام فرهیختگان آلمان به مشرق و اسلام است و کارنامه خاورشناسى آلمان درخشندگى ویژه‏اى دارد.

این سابقه فرهنگى، زمینه توافق بر سر تأسیس کتابخانه تخصصى شیعه شد.

از سوى دیگر، دانش دوستى مسئولان مؤسسه شرق‏ شناسى دانشگاه کلن و همت بلند فلاطورى در هم آمیخت و این ثمره گران‏قدر ساخته شد.

اهمیت و خدمات این کتابخانه

این کتابخانه همانند دیگر کتابخانه‏ هاى تخصصى که خدمات ‏رسانى سریع و خوبى براى پژوهش‏گران دارند، توانست کمک شایانى به پیش‏رفت پژوهش‏هاى علمى داشته باشد. صدها تحقیق، پایان‏نامه، مقاله و کتاب در این کتابخانه به سامان رسید و موضوعات بسیارى بر اساس منابع موجود در این کتابخانه کار شد.

خدمات رسانى این کتابخانه به اندازه‏اى گسترده بود که پروفسور ورنر دیم (Werner Diem) رییس گروه شرق‏ شناسى دانشگاه کلن در این باره گفت:

«این کتابخانه تخصصى در نوع خود در دنیاى غرب بزرگ‏ترین است و حقیقتاً به رحله الطالبین، یعنى قبله‏ گاه دانش ‏پژوهان مبدل گشت.»

همچنین سخن آقاى اولریش ماتس (Ulrich matz) رییس دانشگاه کلن را یادآور می‏ شویم که گفت:

«کتابخانه شیعه در نوع خود یکى از مهم‏ترین کتابخانه‏ هاى شیعى خارج از ایران محسوب می‏شود.»

این محل صرفاً کتابخانه نبود؛ بلکه به عنوان مرکز تحقیقات علوم و عقاید شیعى نیز فعالیت داشت. به عبارت دیگر، در زمینه پژوهشى، پر رونق بود و جذابیت‏هاى زیادى داشت.

علاوه بر سرویس دادن به پژوهش‏گران از طریق کتابدارى، فلاطورى طرح تهیه کاتولوگ کتاب‏هاى شیعه را آماده کرد. این پروژه که در نوع خود بسیار بزرگ و جهانى بود، در صدد معرفى منابع علمى و پژوهشى شیعه از ابتدا تا کنون بود.

این فهرست به گونه‏اى برنامه‏ ریزى شده بود که محققان می‏توانستند هرگونه اطّلاعاتى را با مراجعه به آن، به سرعت بیابند. با زحمات فراوان، این پروژه اجرا شد و در شش جلد به چاپ رسید .

پروفسور دیم آن را به عنوان یادگارى جاودانه ستوده است .

یکى از آثار این کتابخانه، جلب توجه پژوهش‏گران به موضوعات مربوط به تشیع و شیعیان بود. نقل گفته آقاى ماتس در این‏جا مناسب است:

«شیعه دومین مذهب بزرگ در کنار اهل تسنن است و به جرئت می‏توان گفت که کوشش‏هاى نستوه فلاطورى، سهم بزرگى را در علاقه ‏مندى و پژوهش اسلام‏ شناسان به مذهب تشیع داشته است. سنگ اول این تلاش جدى، افتتاح کتابخانه شیعه در سمینار شرق‏ شناسى دانشگاه کلن بود.»

باید توجه نماییم که این کتابخانه با اعانات مردمى یا کمک‏هاى غیر رسمى دولتى، یعنى از بودجه‏ هاى فرهنگى دولت‏ها به انجام رسید؛ به عبارت دیگر، این کتابخانه، دولتى نبوده است.

این نوع سیاست براى خدمات فرهنگى یا بهترین تدبیر است؛ چرا که دولت‏ها مشکلات و محدودیت‏هاى ویژه‏اى دارند که معمولاً با این نوع فعالیت‏ها سازگار نیست. البته جذب این نوع کمک‏ها براى فلاطورى بسیار مشکل و پر دردسر بود؛ ولى به قول پروفسور دیم، او با استقامت و پایدارى مختص به خویش، امکاناتى از دانشگاه، ایالت، نهادهاى فرهنگى ایران و مصر و جمعیت‏هاى ایرانى امریکا و اروپا جذب کرد.

مهم آن است که پروژه تأسیس کتابخانه شیعه در نظر او، شیعه‏ پژوهى و شیعه‏ شناسى صرف بود؛ نه آن‏که بخواهد به اختلافات تشیع و تسنن دامن بزند و بر تفرقه‏‏اى بیفزاید. ترووروشکا (Tworuschka) همکار و دوست صمیمى او همین تلقى را دارد:

«فلاطورى به عنوان دانشمند برجسته علوم شیعى و منابع آن، پایه‏ گذار کتابخانه شیعه کلن بود.

پژوهش او پیرامون شیعه در جهت وحدت اسلامى بود.

او در سالیان متمادى به تدریج به چهره‏اى ممتاز براى اتحاد میان مذاهب اسلامى مبدل شد.

دانشگاه سنى مذهب الازهر در قاهره، او را که عالمى شیعى بود، به عنوان عضویت در شوراى خود برگزید.»

حوزه فعالیت این کتابخانه منحصر به شهر کلن یا کشور آلمان نبوده، بلکه شهرت جهانى دارد و پژوهش‏گرانى از تمام نقاط جهان، از آن بهره می‏گیرند و از ابتداى پایه‏ریزى این کتابخانه، حوزه‏اى جهانى براى آن پیش‏بینى کرده‏اند.

به هر حال، اهمیت این کتابخانه و تأثیرگذارى آن، به اندازه‏اى است که مسیر بسیارى از پژوهش‏گران آلمان و حتّى کشورهاى غربى در این حوزه را تغییر داد و سرنوشت بسیارى از تحقیقات دین‏ شناسان را رقم زد؛ چرا که به قول پروفسور دیم، تبدیل به بزرگ‏ترین کتابخانه تخصصى یک مذهب در دنیاى غرب شد.

وضعیت کنونى

کتابخانه شیعه کلن که در سمینار شرق‏ شناسى این دانشگاه قرار دارد، علی‏رغم گسترده نبودن آن (اتاقى در حدود ۵/۵*۶ متر مربع) مجموعه‏اى بیش از ده ‏هزار کتاب در زمینه‏ هاى مختلف تفکر شیعى، به خصوص شیعه اثنا‏عشرى، در خود جاى داده است:

تفاسیر قرآن، فقه، فلسفه و کلام، عرفان، اخلاق عملى و به خصوص علم اصول و مجموعه فتاوا، شامل مجموعه‏ هاى چاپى قرن ۱۹ و ۲۰ که در نوع خود بی‏نظیر است.

همچنین بخش دیگرى از کتابخانه به تحولات فرهنگى و سیاسى سال‏هاى اخیر ایران، پس از انقلاب، اختصاص یافته است.

اولین کتاب‏ها در سال ۱۹۴۹ تحت سرپرستى پروفسور گِرَف (Graf) خریدارى شده، امّا هنوز جهت‏ دهى خاصى در آن زمان مدّنظر نبوده است.

بخش اعظم خرید کتاب‏ها در سال‏هاى میان ۷۵-۱۹۶۵ تحت سرپرستى پروفسور فلاطورى با خرید از کتابخانه‏ هاى شخصى در ایران که شامل نسخ خطى نیز می‏ بوده، خریدارى و به کلن آورده شده است. بیش‏ترین توسعه کتابخانه در سال‏هاى ۷۵-۶۶ بوده است.

ارتقاى کتابخانه

افزایش پژوهش مربوط به مسائل کلامى، اجتماعى، جغرافیایى و حقوقى شیعه در غرب، ضرورت ارتقاى این کتابخانه را افزون‏تر از پیش نموده است. این کتابخانه با وضعیت کنونى آن نمی‏تواند خدمات‏رسانى مناسب و تمام عیارى داشته باشد؛ بلکه باید به تعداد عناوین کتاب‏هاى آن افزود.

آرشیو نشریات و آرشیو نرم ‏افزار و سمعى و بصرى به‏ روز و کار آمد تأسیس نموده، و در شبکه جهانى، براى آن پایگاه فعالى ایجاد کرد.

امید است متصدیان فرهنگى آلمان، به ویژه مسئولان دانشگاه کلن و بخش شرق ‏شناسى آن همچنین دوستداران فرهنگ شیعى، تدبیرى براى ارتقاى این کتابخانه بیندیشند.