محمد بن ‏قولویه

اشاره:

سخن از محدثى گرانقدر است، گرچه از شخصیت‏با عظمتش، در کتب رجالى به گونه ‏اى مفصل ذکرى به میان نیامده، ولى شان و منزلتش بر اهل نظر پوشیده نیست. از میان علما، بسیارى زبان به تعریف و تمجیدش گشوده ‏اند. ما در این نوشتار سعى داریم در حد توان خویش، با معرفى اساتید و شاگردان این محدث بلندمرتبه و انسان الهى، او را هر چه بیشتر به جامعه بشناسانیم و قدمى هر چند ناچیز، در مسیر آشنا ساختن مردم عالم دوست‏با عالمان و محدثان اسلامى برداریم. به امید اینکه مقبول درگاه احدیت قرار گیرد.

خاندان پاک

نامش محمد و کنیه‏ اش ابوجعفر یا ابوالقاسم است. وى از جمله محدثین و فقهاى نامدار شیعه و از موثقین علما به شمار مى‏ رود. مرحوم محمد بن‏ جعفر بن‏ قولویه، از شاگردان و راویان خاص سعد بن‏ عبدالله اشعرى قمى است که سالیان دراز از محضر استاد بهره جست و توشه و زاد راه خویش را، از آن خرمن معرفت ‏برگرفت. آنگاه خود به پرورش شاگردان پرداخت. خاندان او، از جمله خاندانهاى دانش‏پرور و عالمان روزگار بودند و از ان سلاله پاک، خیرات فراوانى به جامعه تشیع رسید و شیعیان از ایشان بهره ‏هاى فراوانى بردند. محمد بن‏ قولویه در طول زندگى، براى جمع ‏آورى احادیث اهل بیت و رساندن آن به گوش مشتاقان و شیفتگان سخن ائمه اطهار، به سفرهاى متعددى دست زد. در اثناى این مسافرتها و «هجرتهاى فى سبیل‏ الله‏»، به ملاقات بزرگان اهل سنت نیز رفت و احادیثى را از آنان استماع نمود.

در محضر استاد

از جمله اساتید محمد بن‏ قولویه، سعد بن‏ عبدالله اشعرى قمى است که در این فراز با نگاهى گذرا به زندگانى او، سعى خواهیم کرد بهتر به این مساله پى ببریم که محمد بن ‏قولویه محضر چه بزرگانى را درک نموده است. سعد بن ‏عبدالله آخرین دانشمند نامدار اواخر سده سوم هجرى، در خاندان بزرگ اشعرى دیده به جهان گشود و از خود آثارى گرانمایه و شاگردانى بزرگ به یادگار نهاد. مرحوم نجاشى(ره) از وى اینگونه یاد مى‏ کند:

«ابوالقاسم سعد بن‏ عبدالله ابى‏ خلف اشعرى قمى، رئیس طایفه اشعرى و فقیه سرشناس آنان است‏». وى احادیث فراوانى از عامه شنیده و در پى یافتن احادیث اهل بیت، سفرهاى فراوان نموده و از بزرگان اهل سنت که با ایشان ملاقات کرده ‏اند؛ مى ‏توان حسن بن‏ عرفه، محمد بن ‏عبدالملک دقیقى، ابوحاتم رازى و عباس برفقى را نام برد.»

از افتخارات سعد بن‏ عبدالله تشرفش به محضر امام حسن عسکرى(ع) است و علماى بزرگوارى، در کتابهاى مختلف به این مسئله اشاره نموده‏ اند. سعد بن‏ عبدالله با دستان پرتوان خویش، آثارى گرانسنگ به رشته تحریر درآورد که در اینجا به معرفى تعدادى از آنها مى‏ پردازیم:

۱- کتاب الرحمه که خود شامل چندین کتاب است. (کتاب طهارت، کتاب صلاه، کتاب زکوه، کتاب صوم و کتاب حج).

۲- کتاب الضیاء (در امامت).

۳- کتاب مقالات امامیه.

سعد نزد بسیارى از فقها و محدثین نیمه دوم سده سوم هجرى، زانوى ادب بر زمین زد و از محضر آنان، بهره ‏هاى زیادى برد. وى از استادان شیعه و سنى نیز اجازاتى کسب نمود. از میان اساتید عامه ایشان مى‏ توان به حسن بن‏ عرفه، محمد بن‏ عبدالملک دقیقى، ابوحاتم رازى و عباس برفقى اشاره کرد و از اساتید و مشایخ سعد که از فقها و محدثین شیعى بودند؛ احمد بن‏ حسین بن‏ سعید اهوازى، احمد بن‏ محمد بن‏ عیسى، احمد بن‏ اسحاق قمى، سهل بن ‏یسع، عبدالله بن‏ جعفر حمیرى و محمد بن‏ اسماعیل بن‏ بزیع را نام برد. سعد شاگردان بزرگوارى چون محمد بن‏ قولویه، على بن‏ بابویه قمى، محمد بن‏ موسى بن ‏المتوکل و … را تربیت نمود که هر کدام ستاره‏اى درخشان در آسمان تشیع گشتند. در مورد تاریخ وفات این محدث بزرگ، نظرها متفاوت است و آن را بین سالهاى‏۲۹۹ تا ۳۰۱ ه. دانسته‏ اند.

شاگردان برجسته محمد بن قولویه

شاگردان گرانمایه ‏اى از محضر محمد بن ‏قولویه بهره جستند که هر کدام به سهم خود، نقش بسزایى در رساندن احادیث ناب اهل بیت‏ به گوش مشتاقان آن خاندان با فضیلت داشتند.در اینجا نگاهى کوتاه به زندگى دو تن از ایشان خواهیم افکند.

۱- محمد بن ‏عمرو بن‏ عبدالعزیز کشى:

وى از دانشمندان نامى نیمه اول سده چهارم هجرى است که در شهر «کش‏» از شهرهاى ماوراءالنهر، دیده به جهان گشود و بیشتر اساتیدش نیز از همان ناحیه بوده‏ اند. ابوالعباس نجاشى دانشمند رجالى، او را مورد اعتماد دانسته و درباره ‏اش مى‏ گوید:

«او مصاحب عیاشى بود و از وى استفاده‏ هاى فراوان برد و در حقیقت، از مکتب او برخاست.»

شیخ ابو عمرو کشى در کتاب رجال خویش، بسیارى از اساتیدش را معرفى و روایاتى را نیز از آنان بیان کرده است. افرادى مثل محمد بن‏مسعود عیاشى سمرقندى، محمد بن‏ قولویه، جعفر بن‏ محمد بن ‏قولویه، عثمان بن … کشى، سعد بن‏ صباح کشى، احمد بن‏ ابراهیم قرشى و … که از بزرگان و فقهاى اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم هجرى، محسوب مى ‏شدند.

از میان شاگردان این رجالى عالیقدر، به معرفى دو تن از برجسته ‏ترین ایشان، هارون بن‏ موسى تلعکبرى. و ابو احمد حیدر بن‏ محمد بن‏ نعیم سمرقندى، اکتفا مى‏ کنیم.

۲- جعفر بن‏ محمد قولویه:

دومین شاگرد بزرگ محمد بن‏ قولویه، فرزند دانشمندش جعفر بن‏ قولویه است که در سال ۲۲۴ه. در شهر سرمن‏راى (سامرا) به دنیا آمد و در میان اهل رجال، گوى سبقت از پدر ربوده و آوازه ‏اش از او بلندتر گشت. او که به اختصار «ابن ‏قولویه‏» خوانده مى‏ شود؛ از مفاخر فقها و محدثین پیشین ماست و استاد شیخ مفید(ره) محسوب مى‏ گردد. او کتابهاى بسیارى نوشت و شیعه از چرخش قلمش، استفاده فراوان برد. جعفر بن‏ محمد، دست پرورده پدر دانشمند و فاضل بود. ابن شهرآشوب در کتاب معالم العلماء در باره‏ اش نوشته:

«جعفر بن ‏محمد بن‏ قولویه ابوالقاسم، از کلینى و ابن‏ عقده نقل روایت کرده و کتابهاى مداواه الحسد لحیاه الابد، الجمعه و الجماعه، الفطره، کتاب الصرف و … از اوست.»

یکى از کتابهاى معروف جعفر بن‏ محمد بن ‏قولویه، کتاب شریف و ذى قیمت؛ «کامل الزیارات‏»است. مرحوم علامه امینى(ره) در مقدمه خود بر این کتاب، در مورد ارزش واهمیت آن نوشته: «کامل الزیارات از کتابهاى قدیمى معروف است و شیخ طوسى، در کتاب تهذیب و همین طور سایر محدثین از آن نقل کرده ‏اند. شیخ حر عاملى آن را از مصادر کتابش، وسائل الشیعه قرار داده و از کتب مورد اعتماد دانسته است.»

کامل الزیارات داراى ۱۰۸ باب است که نویسنده، باب آغازین آن را به ثواب زیارت رسول اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و حسنین(ع) اختصاص داده است. آخرین باب کتاب نیز، مختص نوادر زیارات است. این کتاب ارزشمند، تنها کتابى است که از ابن‏ قولویه به یادگار مانده و باعث معروفیتش گشته، آنچنان که تا نام کامل الزیارات آورده مى‏ شود؛ نام ابن‏ قولویه نیز در کنار آن ذکر مى‏ گردد. اهمیت این کتاب به خاطر احادیثى است که با اسناد معتبر، در آن گردآورى شده و به عنوان ماخذى قابل اطمینان، مورد استفاده اهل قلم قرار گرفته است. از استادان جعفر بن ‏محمد مى‏ توان به پدر گرانقدرش محمد بن‏ قولویه، ثقه‏الاسلام کلینى، على بن‏ بابویه و برادرش على بن‏ محمد بن‏ قولویه اشاره کرد. جعفر بن‏ محمد با تربیت‏ شاگردانى مثل ابوعبدالله محمد بن‏ محمد بن‏ نعمان المفید، حسین بن‏ عبیدالله غضائرى و احمد بن‏ عبدول که بعدها از علما و مفاخر اسلام گردیدند؛ برگهایى زرین به دیباچه زندگى خویش افزود. سرانجام چراغ حیات این راوى بزرگ، در سال ۳۶۸ یا۳۶۹ه. رو به خاموشى نهاد و در بقعه مطهره کاظمیه پایین پاى حضرت موسى بن‏ جعفر(ع) به خاک سپرده شد. در زمان حاضر، قبر وى در کنار قبر شاگرد بزرگوارش شیخ مفید واقع شده است.

لبیک‏ گوى دعوت حق

محمد بن‏ قولویه پس از سالها تربیت‏ شاگران و مسافرت در پى به دست آوردن احادیث اهل بیت، سرانجام در شهر قم – آخرین شهرى که پذیراى آن محدث بزرگ بودند – در سال‏۲۹۹ یا ۳۰۱ه. دعوت حق را لبیک گفت و دوستارانش را با غمى سنگین تنها گذاشت.

   از شمار دو چشم یک تن کم          وز شمار خرد هزاران بیش

هم ‏اکنون مرقد شریف این عالم جلیل‏ القدر، در شهر مقدس قم، خیابان آیت ‏الله مرعشى نجفى(ره)، مقابل مدرسه آیت ‏الله گلپایگانى(ره) و نزدیک بقعه على بن ‏بابویه واقع شده و در کمال سادگى و به دور از هر گونه زرق و برقى، زیارتگاه عالمان و فرهیختگان است. سادگى این مکان همراه به جذابیتى آرام‏بخش، انسان را به سمت‏ خود جذب مى‏ کند. بر سنگ قبر نیز، این جملات با خطى زیبا نوشته شده است:

هو الحى الذى لا یموت

قد ارتحل عن دار الغفله و الغرور الى عالم البهحه و السرور و العطریف المتعمد منبع العلم و الحکم و مجمع الفضل و الکرم الامام العالم و الفاضل الفخام و المقتدى الانام و المرجع الخواص و العوام و الراوى للاحادیث النبویه على مبلغها الف الف سلام و تحیه الجامع لمرتبه العلم و العمل و الخادم لعلوم سید المرسلین شیخ محمد بن‏قولویه الجمال من اجله رواه اخبار ائمه الاخیار صلوات الله و سلامه علیهم از این دار فانى به عالم جاودانى پیوست.

گل‌گشت در گلستان

پایان کلام را، به نقل احادیثى زینت مى ‏بخشیم که از فرزند محمد بن ‏قولویه (جعفر بن‏ قولویه) به ما رسیده است.

وفاى به عهد

جعفر بن‏ محمد بن‏ قولویه عن ابیه و اخیه و على بن‏ الحسین و محمد بن ‏الحسن کلهم عن احمد بن‏ ادریس عن عبیدالله بن‏ موسى عن الوشاء قال: «سمعت الرضا(ع) یقول، ان لکل امام عهدا فى عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد زیاره قبورهم …

جعفر بن‏ محمد از پدرش محمد بن ‏قولویه، با چند واسطه از امام رضا(ع) نقل مى ‏کند که فرمود: «براى هر امامى در گردن دوستداران و پیروان عهدى است که از وفاى به عهد آنان، زیارت قبر ائمه است‏».

ثواب زیارت امام حسین(ع)

جعفر بن ‏محمد از پدر بزرگوارش نقل مى‏ کند که امام صادق(ع) در ضمن حدیثى فرمودند: «من زار قبر الحسین(ع) عارفا بحقه کتب الله له ثواب الف حجه مقبوله و غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تاخر.»

هر کس قبر حسین بن‏ على(ع) را در حالى که عارف به حق امام است؛ زیارت کند، خداوند متعال ثواب هزار حج قبول شده را براى او قرار مى ‏دهد و تمام گناهان گذشته و آینده او، آمرزیده خواهد شد.

تولد دوباره

جعفر بن‏ محمد از محمد بن‏ قولویه نقل مى‏ کند که امام صادق(ع) فرمودند: «من اغتسل من ماء الفرات و زار قبر الحسین(ع) کان کیوم ولدته اما صفا من الذنوب.»

امام صادق(ع) فرمودند: «هر کس در آب فرات غسل کند و قبر حسین(ع) را زیارت کند؛ مثل آن روزى است که از مادر متولد شده و از گناهان پاک است.»

خداوند متعال روح این محدث گرانسنگ را، با ارواح پاک دیگر علما و بزرگان درگذشته، محشور گرداند.

منبع: فرهنگ کوثر – شماره ۵

محمدرضا حیدریان