محل اولین نماز جماعت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)

اولین نماز جماعت در تاریخ اسلام در مکه به امامت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) اقامه شد، نماز مهم ترین ره آورد دین مقدس اسلام است که ظهور بندگی عبد در برابر مولا و خالقش که خداوند متعال باشد در آن تجلی می یابد و افزون بر جنبه شخصی و عبادی که دارد و روح را به پرواز در آورده و به معراج می برند، جنبه های اجتماعی و سیاسی مهمی نیز دارد که در نماز جماعت و جمعه ظهور و بروز می یابد.

نماز جماعت نمازی است که به صورت دسته ‌جمعی اقامه می ‌شود. نماز جماعت از با فضیلت ‌ترین عبادات شمرده شده است. کسی که در نماز جماعت جلو می‏‌ ایستد و دیگران به او اقتدا می‏‌ کنند، امام جماعت نامیده می ‌شود و کسانی را که به او اقتدا می ‌کنند، مأموم می ‌گویند.

در کتاب محاسن برقی به سند خود از امام صادق (علیه السلام ) از پدرانش از امیرالمؤ منین (صلوات الله علیه) است که فرمود: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )فرمودند: کسی که نماز صبح و عشا را در جماعت بخواند، او در ذمه خدا خواهد بود. و کسی که او را ظلم کند، پس گویا به خدا ظلم کرده. و کسی که حقیر شمارد او را، خدا را حقیر شمرده است

حکمت تشریع نماز جماعت

بر اساس روایت نقل‌شده از امام رضا (علیه السلام)، علت تشریع نماز جماعت، آشکار شدن اسلام، توحید و اخلاص در بین مردم است.[۱] در کتاب علل الشرائع[۲] از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که خدا نماز جماعت را برای این قرار داد تا کسانی که نماز می خوانند از کسانی که نماز نمی‌ خوانند شناخته شوند و معلوم شود چه کسی اوقات نماز را حفظ و چه کسی آن را ضایع می ‌کند. همچنین آمده است که اگر نماز جماعت نبود، کسی نمی ‌توانست در باره دیگری شهادت به خیر دهد.[۳]

با توجه به جایگاه اجتماعی نماز این سوال ممکن است پیش بیاید که اولین نماز جماعت در تاریخ اسلام در چه زمان و مکان شکل گرفت.

به گفته برخی فقیهان، آغاز واجب ‌شدن نماز به صورت جماعت بوده است.

اولین نماز جماعت با شرکت امام علی (ع) و جعفر

از برخی منابع تاریخی به دست می آید که بعد از تابش خورشید اسلام در جزیره العرب نخستین نماز جماعت به امامت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و شرکت حضرت علی (علیه السلام) و برادرش جناب جعفر طیار[۴] برپا شده است. وقتی جناب ابوطالب (علیه السلام)، فرزندش علی (علیه السلام) را می بیند که به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اقتدا کرده و آن دو مشغول خواندن نماز هستند، به فرزند دیگرش جناب جعفر طیار می گوید شما نیز به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اقتدا کنید، از این رو بود که در فضایی شرک آود حجاز نخستین نماز جماعت سه نفری بر پا می گردد گفته شده که این جماعت پس از نزول آیه (فاصدع بما تؤمر؛ [۵] آنچه را ماموریت داری، آشکارا بیان کن) بوده است، که در این آیه مبارکه خداوند متعال به پیامبر (صلی الله علیه و آله)  دستور می دهد که دعوت و تبلیغ اش را علنی و آشکار سازد..[۶]

روایت دیگر از امام صادق (ع) در باره اولین نماز جماعت

روایت دیگر با اندک تفاوت از روایت پیشین از امام صادق (علیه السلام) پیشوا و مقتدای شیعیان چنین نقل شده است ایشان فرمود: «اولین نماز جماعت در اسلام این‌ گونه بود که ابو طالب (عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) به همراه فرزندش جعفر، از کنار حضرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌ گذشت که دید آن‌ حضرت نماز می ‌خواند و حضرت على (علیه السلام) در سمت راست او ایستاده است، پس به جعفر گفت: در کنار پسر عمویت نماز بخوان. او نیز آمد و در سمت چپ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ایستاد و در این زمان که ابوطالب[۷] دو فرزند خود را کنار پیامبر در حال نماز دید، ابیاتی را سرود.

انّ علیّا و جعفرا ثقتى

عند ملمّ الزمان و الکرب‏

و اللّه لا أخذل النبىّ و لا

یخذله من بنىّ ذو حسب‏

لا تخذ لا و انصرا ابن عمّکما

أخى لامّى من بینهم و أبى؛

على و جعفر محل اعتماد و مونس و غمخوار من‏ هستند؛ نزد محنت ایام و شدت آلام، و اللَه که من فرو نگذارم جانب نبى را و او را فرو نگذارند پسران من که آن حضرت صاحب حسب و ادب است، اى پسران من فرو نگذارید او را و یارى کنید پسر عم خود را که عموی شما در میان برادران از جانب پدر و مادر برادر من است، چه عبد الله و ابو طالب از یک مادر پدر بوده ‏اند.[۸]

زمان  و مکان اولین نماز جماعت

با توجه به این که شروع دعوت علنی پس از سه سال دعوت مخفیانه بوده است، می توان حدس زد که اولین نماز جماعت در سال چهارم بعثت و در شهر مکه برگزار شده است.

اولین نماز جماعت با پیامبر (ص)، علی (ع) و خدیجه (س)

محمد بن جریر طبری مورخین بزرگ اهل سنت در تاریخش می ‌نویسد: « یحیی بن عفیف کندی می گوید: «برای حج به مکه آمدم و میهمان عباس[۹] بودم (خانه عباس عموی پیامبر مشرف به خانه خدا بود.) وسط ‌های روز دیدم مردی آمد و به آسمان نگاه می ‌کرد. (پیامبر اکرم می‌ خواست زوال شمس را ببیند.) مقابل خانه خدا ایستاد. دست راستش جوانی خرد سال و پشت سرش زنی بود. او خم شد آن‌ ها نیز خم شدند، او به زمین افتاد آن‌ ها نیز به زمین افتادند. تعجب کردم. وقتی که عباس آمد ماجرا را برای او نقل کردم، گفت: «دانستی آن‌ ها که بودند؟» گفتم: نه. گفت: «آن که جلو بود، پسر برادرم محمد بن عبدالله صلی ‌الله ‌علیه‌ و‌ آله ‌و سلم است. او می ‌گوید: از آسمان به او وحی می‌ شود؛ آن که در جانب راستش ایستاده بود، علی بود و آن که پشت سرش بود، خدیجه ، زوجه پسر برادرم محمد، است. من در روی زمین کسی را غیر از این سه نفر بر این دین نمی ‌دانم.» [۱۰]

جمع بندی

مهمترین عبادت در اسلام نماز است، نماز هم جنبه فردی دارد و هم جنبه اجتماعی، لذا هم فرادا اقامه می شود و هم به جماعت، طبق برخی دیدگاه ها واجب شدن نماز به جماعت بوده است و اولین نماز جماعت به امامت رسول الله (صلی الله علیه و آله) در مکه اقامه شد و امام علی (علیه السلام) و خدیجه کبری (سلام الله علیها) و جعفر طیار به ایشان اقتدا نمود.

پی نوشت ها

[۱] . حر عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۸۷.

[۲] . « علل الشرایع، کتابی به زبان عربى، تالیف شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق) فقیه برجسته و راوی شیعی قرن چهارم هجرى قمری است. علل الشرایع، مشتمل بر روایاتى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) است که موضوع آنها علت و فلسفه برخى از احکام شرعی و عقیدتى است، مانند علل وضع اسامى اشیا و اشخاص، عوامل حوادث و وقایع، علل گرایش به عقاید و اعمال و چگونگى خلق حیوانات. شیخ صدوق در این کتاب، به علت برخى از کارهاى پیامبران، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و ایمه معصومین (علیهم السلام) نیز اشاره کرده است.»

[۳] . شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۲۵.

[۴] . « جعفر بن ابی‌طالب بن عبدالمطلب مشهور به جعفر طیار و ذو الجناحین سومین فرزند ابوطالب و فاطمه بنت اسد بود. جعفر پسرعموی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، برادر بزرگ‌تر امام علی(علیه السلام)، دومین فرد مسلمان پس از امام علی(علیه السلام) و صحابی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. جعفر را مردی خطیب، سخاوتمند، بردبار و متواضع معرفی کرده‌اند. مفسران او را مصداق برخی از آیات قرآن از جمله آیه ۲۳ سوره احزاب «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیهِ…» دانسته‌اند.»

[۵] . سوره حجر، آیه ۹۴٫

[۶] . محسن قرائتی، پرتوی از اسرار نماز؛ ص ۹۴

[۷] « عبد مناف بن عبد المطلب مشهور به ابوطالب پدر امام علی (علیه السلام)، عموی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و از بزرگان مکه و بنی ‌هاشم بود. او در دوره کوتاهی منصب سقایه الحاج (آ‌ب رسانی به حاجیان) را بر عهده داشت و پس از وفات پدرش عبدالمطلب، سرپرستی برادرزاده ‌اش حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) را بر عهده گرفت و در دوران رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از او حمایت می ‌کرد.»، ابن هشام، السیره النبویه، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۱۶؛ بیهقی، دلایل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج ۲، ص۲۲.

[۸] . شیخ صدوق، الامالی، ص ۵۰۸،

[۹] . « عباس بن عبد المطلب (۵۶ قبل از هجرت – ۳۲ هجری) عموی پیامبر اکرم (ص) و جد خلفای عباسی. وی در کودکی و نوجوانی هم ‌بازی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود. در باره زمان اسلام آوردن عباس اختلاف است. مشهور اسلام آوردن او را پس از هجرت پیامبر دانسته ‌اند. با این حال در پیمان عقبه که قبل از هجرت بود، از پیامبر (صلی الله علیه و آله) حمایت کرد. وی در دوران خلافت عثمان بن عفان از دنیا رفت و در بقیع دفن شد. »؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۱ و ۲۲.

[۱۰] .  تاریخ طبری، بیروت، دار القاموس الحدیث، ج۲، ص۵۶.

منابع

1. شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
2. طبری، أبى جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت – لبنان.
3. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.
4. شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش۱۹۶۶م.
5. ابن هشام، محمد بن عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق محی الدین عبد الحمید، قاهره، مکتبه صبیح، ۱۳۸۳ق.
6. بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
7. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق عبد العزیز الدوری، دار النشر، بیروت، چاپ اول،‌ ۱۳۹۸ق.