شیخ منتجب الدین على بن عبید الله بن حسن بن بابویه قمى

اشاره:

منتجب الدین، على بن عبید الله بن حسن بن بابویه قمى در سال ۵۰۴ هجرى در خاندانى که به تشیع و علم شهره آفاق بودند در شهر علم و تشیع و ولایت، قم دیده به جهان گشود. شیخ منتجب الدین از اولاد برادر شیخ صدوق و معروف به شیخ حسکا است. شیخ صدوق و برادرش به دعاى امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف متولد شدند. زمانى که ابن بابویه، پدر شیخ صدوق، به عراق سفر نمود با حسین بن روح، نایب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف ملاقات نمود و پس از آن نامه ها و مکاتباتى بین آنان انجام مى شد.

او در یکى از این نامه ها از حسین بن روح خواست نامه او را به امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف برساند که در آن نامه از حضرت تقاضاى دعایى براى فرزند کرده بود. در پاسخ نامه او آمد که “ما از خداوند درخواست کردیم که فرزندى به تو عنایت فرماید و به زودى دو پسر نیکوکار و خیّر به تو داده خواهد شد.” و بدین سان شیخ صدوق و برادرش، جد منتجب الدین، با دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف دیده به جهان گشودند. شیخ منتجب الدین بیشتر عمر خویش را در “رى” گذراند و خیلى کم به مسافرت مى رفت ; با این حال به اعتراف معاصرینش، در آن عصر کمتر کسى از نظر جمع آورى و حفظ احادیث و کثرت اساتید به مقام شیخ منتجب الدین مى رسد. او عالمى بزرگوار و شیعه اى مخلص براى اهل بیت پیامبر صلى الله علیه اجمعین بود.

اساتید

از جمله بزرگانى است که در طول عمر خویش اساتید فراوانى دیده و از آنان روایت نقل کرده است. تعداد اساتید و مشایخ او به ۵۵ نفر مى رسد که از جمله آنهاست

۱ . محمد بن ناصر بن محمد بغدادى

۲ . هبه الله بن محمد بن عبد الواحد شیبانى

۳ . محمد بن حسن بن على ماوردى

۴ . عبد الله بن احمد بن محمد بزاز

۵ . محمد بن هیثم

۶ . قیس بن محمد مؤذن و…

شاگردان

او که حدود ۷۰ سال در مهد علم و دانش مى زیسته و دریاى موّاج علم و دانش بوده یقینا شاگردان فراوانى تربیت نموده است ; اما حوادث روزگار تنها اجازه رسیدن نام سه تن از آنان را به ما داده است

۱ . شیخ ناصر بویهى م ۸۵۳ هجرى

۲ . شیخ ابراهیم بن على کفعمى، صاحب مصباح، م ۹۰۵ هجرى

۳ . شیخ شرف الدین بن سلیمان.

تألیفات

۱ . الفهرست ، معروف ترین کتاب شیخ منتجب الدین است که علامه مجلسى نیز تمام آن را در جلد ۱۰۵ بحار الانوار نقل کرده است. این کتاب با وجود حجم کم، بسیار مفید است، به طورى که یک مرجع کاملا معتبر براى شناسایى وثاقت و اعتبار علماى گذشته و کتب آنان به شمار مى آید. گرچه کتاب، شامل دوران شیخ طوسى م ۴۶۰ هجرى، تا عصر مؤلف، حدود ۶۰۰ هجرى است ; اما اعتبار و وثاقت این کتاب است که به آن بها داده.

۲ . کتاب تاریخ رى که کتابى بزرگ بوده و شرح حال علماى آن دیار را نیز داشته است. این کتاب تا حدود قرن نهم هجرى موجود بوده و در کتب دیگر از آن نقل شده ; اما متأسفانه اصل کتاب به دست ما نرسیده است.

۳ . کتاب الأربعین عن الأربعین من الأربعین فی فضائل أمیر المؤمنین (ع) ، این کتاب شامل ۴۰ حدیث است از ۴۰ شیخ روایت از ۴۰ تن از صحابه در فضائل امیر مؤمنان على بن ابى طالب علیه السلام. شیخ در پایان این کتاب گفته اگر اجل مهلت دهد ۴۰ حدیث دیگر نیز به این کتاب اضافه خواهم نمود. پس از اتمام کتاب نیز ۱۴ حکایت مستند در همین موضوع نقل کرده است.

وفات

بجز سید محسن امین در اعیان الشیعه و شیخ عباس قمى در تتمه المنتهى که تاریخ وفات شیخ منتجب الدین را ۵۸۵ ذکر کرده اند; در دیگر کتب تاریخ دقیق وفات او ذکر نشده و تنها وفات شیخ را بعد از ۵۸۵ دانسته اند، چنان که رافعى شافعى، که از شاگردان منتجب الدین است، در کتاب التدوین این قول را نقل کرده است. اما با توجه به تحقیق بسیار جامع و زیبایى که مرحوم محدث ارموى در تعلیقات چاپ حاضر کتاب “الفهرست” صفحه ۴۰۲ – ۳۹۴ انجام داده، سال وفات شیخ منتجب الدین بعد از ۶۰۰ هجرى است و این عالم بزرگوار حدود یکصد سال زندگى کرده است.