سیماى مسجد امام حسن عسکرى(ع)

 تاریخچه مسجد

سپاس و ستایش خداوندى را که در قرآن مجید، از «مسجد» یاد کرده است. و درود و سلام بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) که «مسجد شریف نبوى» را به دست مبارک خویش بنا نمود و با درود به بزرگانى که به سنّت او اقتدا کرده اند.

یکى از مساجد قدیمى، معروف و مورد احترام قم، که همواره یادآور نام گرامى یازدهمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت است، مسجد مقدّس «امام حسن عسکرى علیه السلام » می باشد.

این پایگاه فضیلت و تقوا، که امروزه یکى از «مساجد جامع» قم محسوب می شود؛ سابقه درخشان بیش از هزار ساله دارد و علاوه بر نقش حسّاسى که در فضاى فرهنگى و مذهبى قم داشته، نشانگر هویّت ملّى و تمدّن اسلامى نیز هست.

این مسجد از جهت معنویت و عظمت، مورد توجّه علماى بزرگ و پیروان اهل بیت علیهم السلام قرار داشته و همیشه به عبادت و پرستش خداى متعال معمور بوده و پس از صدها سال که از احداث آن می گذرد، هنوز شادابى، شکوه و حیات روحانى خود را حفظ کرده است.

با مطالعه و نگاهى به سابقه دیرینه این مسجد، در می یابیم که مردم قم از دیر زمان معتقد بوده اند که بخشى از مسجد کنونى، به امر مبارک امام حسن عسکرى علیه السلام (۱) و بنا بر مشهور، توسّط وکیل خاصّ ایشان، جناب احمد بن اسحاق اشعرى قمی(۲) و از محلّ سهم مبارک امام علیه السلام در قرن سوم هجرى احداث شده است. و شهرت چیزى در میان مردم، که از نسلى به نسل دیگر رسیده است، جزء معتبرترین اسناد محسوب می شود.

گرچه ظاهر بناى کنونى این مسجد، زیاد قدیمى نیست. اما در قدمت و سابقه دیرینه ساختمان و بناى اصلى آن گفته اند:

«بعید نیست که آن، همان «مسجد عتیق» ـ نخستین مسجد بنا شده در این منطقه ـ باشد که در روزگاران قدیم، معبد آتش پرستان زرتشتى بوده است که پس از طلوع خورشید اسلام و محو دوران آتش پرستى، «احوص بن سعد اشعرى» آن را ویران ساخته، برجاى آن مسجد مزبور را ساخته باشد.»(۳)

خداى خیر دهاد آنکه این عمارت کرد!

نیز می تواند«مسجد جامع ابوالصّدیم حسین بن على بن آدم اشعرى» باشد.(۴)

آنچه احمد بن اسحاق بناکرده، از جهات زیادى با آنچه امروز می بینیم، تفاوت دارد؛ زیرا در زمینى محدودتر و با بنایى ساده تر بوده است.

می دانیم محلّى که مسجد در آن بنا شده، ابتدا بیرون شهر جاى داشته و با گسترش شهر در وسط آن قرار گرفته است.

تولیت، امامت و خطابت این مسجد، که مقامى بزرگ بوده، از دیر زمان با علما و مراجع بزرگ شهر قم بود.

انتساب این مسجد به امام عسکرى علیه السلام و اخلاص بانیان و احیاگران آن و موقعیت جغرافیایى و برخورداری اش از امامان جمعه و جماعتِ درد آشنا و عادل، موجب شکوه مسجد شد و در طول قرن ها، کانون عبادت و مرکز ترویج اسلام و علوم دینى و نیز محلّ دیدار مؤمنان، استوارى پیوندها و الفت دلها و جایگاه مهمّ امر به معروف و نهى از منکر و اصلاح اخلاق و اعمال گردید. در تمام ایّام سال، از جمعیت نمازگزار، مجلس وعظ، حوزه درس علماى بزرگ و جلسات مباحثه، خالى نیست و در گذر زمان، توسعه یافته و مورد نوسازى و بازسازى قرار گرفته است. سنگرداران و ائمّه جماعت لایقى چون آیات عظام: شیخ ابوالقاسم قمى، میرزا محمّد فیض، سید صدرالدّین صدر، محمّد کبیر قمى، میرزا ابوالفضل زاهدى، مرتضى حائرى یزدى،آقا شیخ عباسعلى شاهرودى و آقا سید ابوالقاسم روحانى به هدایت مردم پرداخته اند.

این مسجد که از شمال به خیابان آذر، از غرب به رودخانه (خیابان حضرتى) و از سمت شرق به خیابان آستانه محدود است، داراى چند شبستان می باشد. شبستان هاى مسجد، با ستون هاى آجرى قدیمى، و سه(۵)در ورودى که از خیابانهاى اطراف به درون آن باز می شود، جلوه اى خاص به آن بخشیده است.

از پشت بام مسجد نیز براى برگزارى نماز جماعت، در ایّام تابستان، استفاده می شود. ضرورت تلاش براى توسعه، آبادانى و رونق درخور این جایگاه ملکوتى،۶ مرحوم آیت الله العظمى حاج سیّد محمّد رضا گلپایگانى قدس سره را واداشت با خرید هفت هزار متر از زمین هاى سمت قبله، به بازسازى و توسعه آن بپردازد تا ان شاءاللّه «مسجد» جوابگوى نمازگزاران و معتکفان باشد.

پس از ارتحال آن فقیه سعید، کلنگ توسعه مسجد، در سال ۱۳۷۷ ش. با زیربناى بیست و چهار هزار متر توسّط مرجع عالی قدر حضرت آیت الله العظمى حاج شیخ لطف اللّه صافى گلپایگانى ـ دام ظلّه الوارف ـ زده شد و با نظارت و عنایات ایشان و همّت و تلاش بیت آیت الله العظمى گلپایگانى و همیارى دلسوزانه مؤمنان نیکوکار، ساخت و ساز این بناى بزرگ آغاز گشته و به طرز با شکوهى در حال انجام است. نکته بسیار جالب این است که شبستان بزرگ و زیر گنبد آن، با آیات قرآن کریم مزیّن شده است.

این مسجد خرّم که بقم شد بنیاد

از لطف امام عسکرى شد ایجاد

در نیمه شعبان که در آن شد مولود

فرزند امام عسکرى مظهر داد

شعبان هزار و چارصد، نوزدهم

گسترده شود به همّت مردم راد

از موهبت و مرحمت ربّ جلیل

احداث شود بیت خدا نو بنیاد

کز لطف حق آیت اللّه صافى زد

شایسته کلنگِ خانه عدل و داد

در محضر حضرت امام قائم

حق، بر شرف مسجد و اهلش افزاد (۷)

سرچشمه برکت

فعّالیت هاى دینى، فرهنگى و اجتماعى این پایگاه ارزشمند، بسیار است که مهم ترین آنها عبارتند از:

الف) فعّالیت عبادى

۱. برگزارى فریضه هاى دینى از قبیل نماز جماعت، جمعه و عیدین با حضور گسترده و صمیمى نمازگزاران در این مسجد، روح معنوى و قدسى دو چندانى را به نماز مؤمنان می بخشد. هنوز مردم قم نماز عبادى ـ سیاسى جمعه آیت الله العظمى سیّد محمّدتقى خوانسارى و آیت الله العظمى اراکى را به خاطر دارند.

۲. برپایى سنّت پرفیض اعتکاف.

در دوران اخیر، گویا از زمان مرجعیّت زعیم بزرگ شیعه آیت الله العظمى حاج آقا حسین طباطبایى بروجردى، «اعتکاف» در این مسجد شروع شد و پس از آن، بر میزان استقبال اقشار مردم مؤمن و متدیّن افزوده گردید و در سال هاى اخیر، رشد و گسترش فوق العاده اى پیدا کرد؛ به گونه اى که در بعضى از سال ها از شهرهاى اطراف نیز براى درک برکات و فیوضات «اعتکاف»، به قم آمده و در این مکان مقدّس، معتکف شده اند.

شایان توجّه اینکه: «ستاد اعتکاف قم» در این مسجد مستقر است.

ب) کارکرد تعلیمى و تبلیغى

۱. هماره در این مسجد، مجتهدان و مدرّسان عالی مقام و نامورى، صاحب کرسیِّ تدریس بوده و حوزه هاى بزرگ علمى در شبستان هاى مسجد تشکیل می گردید. چنانکه بزرگانى چون حضرات آیات: سیّد محمّد محقّق داماد، سید محمّد رضا گلپایگانى، محمّد تقى ستوده، سید محمد باقر سلطانى طباطبایى و سیّد کاظم حائرى در این مسجد به امر مهمّ آموزش فقه و اصول اشتغال داشتند و برخى از اساتید نیز تفسیر قرآن، تفسیر نهج البلاغه، ادبیات و طب تدریس می کردند.

بیشتر شبستان ها، محلّ مباحثات و گفت و گوى علمى طلاّب علوم دینى می باشد.(۸)

۲. برپایى جلسات، به مناسبت ایّام خاص (ولادت یا شهادت ائمّه معصوم علیهم السلام) و اجراى برنامه هاى وعظ و خطابه در ماه هاى محرّم و صفر، ایّام فاطمیه، ماه مبارک رمضان و مناسبت هاى ملّى.

۳. تشکیل جلسات منظّم هفتگى رزمندگان اسلام.

مردم دین باور و جوانان متعهّد و انقلابى، بخشى از آگاهی هاى مذهبى، اجتماعى و سیاسى خود را از این گونه مجالس دریافت می کنند.

کتابخانه مسجد

از عمده ترین ابزار آگاه سازى افراد جامعه ـ خصوصاً قشر جوان ـ کتاب و کتابخانه می باشد. از این رو، حضرت آیت الله میرزا ابوالفضل زاهدى قمى، این پایگاه فرهنگى را در زیرزمین مسجد نیز تأسیس نمود که اینک در حدود ۰۰۰/۴ جلد کتاب در آن موجود است و طبق برنامه تنظیمى از طرف مسئولان محترم، مورد استفاده مراجعه کنندگان و پژوهشگران می باشد.

در این کتابخانه هر آنکس که پا نهاد

گفتا درود باد بر او کاین بنا نهاد

ج) امداد رسانى

در این مسجد، براى رفع مشکل مادّى و معنوى افراد بی بضاعت و مستمندان، اقداماتى صورت می گیرد و در رابطه با حوادث عام و بلایاى طبیعى و غیر مترقّبه، برنامه هاى گسترده اى به اجرا در می آید.

بعضى از ائمّه جماعت مسجد، به احوال نیازمندان توجّه دقیق و کامل داشته و در رفع حوائج برادران و خواهران دینى خود، از هیچ کوششى دریغ نمی ورزند!

د) تشکیل مجالس ترحیم

مراسم تشییع جنازه مؤمنین، به ویژه علماى ربّانى، همچنین مراسم ترحیم شخصیّت هاى دینى، هماره در این مسجد برگزار می شود.

امید است این «سنگر الهى» همیشه با حضور خداجویان و پارسایان، از شکوه روزافزونى برخوردار گردد. ان شاءاللّه

پی نوشت:

1. در خلاصه البلدان، (ص ۹۵) چنین نگاشته شده است:

«حضرت امام حسن عسکرى(ع) وکلایى به جهت «اخذ خراج» تعیین فرموده و به ایشان گفته بود که از وجوه مقاسمه و خراج قم در آن مسجدى بنا نهند و ایشان صفّه اى در مسجد جامع ـ واقع در بیرون قم، به قرب روضه مقدّسه فاطمیّه، در کنار رودخانه ـ که مشهور و معروف است به مسجد حضرت امام حسن عسکرى(ع)، به فرموده آن حضرت از وجوه خراج ساختند که الحال، آن مسجد کثیرالفیض باقى و نمازگاه شیعیان است.»

2. براى اطلاع از زندگانى و جایگاه علمى و معنوى نامبرده، ر.ک: مفاخر اسلام، على دوانى، ج ۲، ص ۱۰؛ احمد بن اسحاق قمى، امین امامت، از نگارنده.
3. کتاب قم، ترجمه، ص ۳۷ و ۲۵۱.
4. خلاصه البلدان، ص ۴۳، به نقل از تربت پاکان، ج ۲، ص ۱۱۵.
5. در طرح توسعه مسجد، سه در ورودى به آن اضافه خواهد شد.
6. شرح جزئیات تاریخ توسعه مسجد امام حسن(ع) در سده هاى پیشین تاکنون نیازمند مقالتى جداگانه و فرصتى بیشتر است.
7. بناى تقواى مسجد امام حسن عسکرى(ع)، محمدتقى ربّانى، ص ۱۳۲، دارالقرآن الکریم، قم، دوم، ۱۳۸۰ ش.
8. نگارنده، سال ها در همین مکان مقدّس نزد استادانى چون: آیت الله سید کاظم حائرى ـ مدّ ظلّه العالى ـ و مرحوم آیت الله محمد تقى ستوده، سطوح عالیه را آموخته و با دوستان خود به بحث پرداخته است.

منبع :کوثر ، زمستان ۱۳۸۲، شماره ۶۰

باقرى بیدهندى