جامع السعادات

اشاره:

کتاب جامع السعادات در موضوع اخلاق از علامه محمد مهدی نراقی است. این کتاب، جامع ترین کتابی است که متاخران در علم اخلاق نوشته اند.  مولف این کتاب، تمام تعالیم و معارف اخلاقی را به صورت اخبار و روایاتی که در جاهای مختلف پراکنده و دستیابی به آنها برای همه ممکن نبود و خلاصه ای از این شریعت و گزیده ای از آنچه که اهل حکمت و عرفان گفته اند، در اینجا، جمع آوری و تالیف و تدوین کرده است، در واقع این کتاب مشتمل بر هر دو جنبه «عقلی نظری، فلسفی» و «دینی و علمی» با سبک و اسلوبی ویژه است.

درباره میزان موفقیت مؤلف در به سامان دادن دانش اخلاق مرحوم مظفر معتقد است که پیش از علامه نراقى با صرف نظر از پیشواى این دانش، یعنى ابن مسکویه و ملا محسن فیض کاشانى کتاب جامعى به سان جامع‌السعادات که بر بنیاد علمى و فلسفى تکیه داشته باشد، پدید نیامده است.

مرحوم نراقى خود در مقدمه کتاب بر این نکته پاى فشرده که مى‌خواهد میان آنچه از شریعت اسلامى در زمینه اخلاق رسیده با آنچه عارفان و فیلسوفان بیان کرده‌اند آمیزه‌اى فراهم آورد. از این رو کاملاً طبیعى است که در جاى جاى کتاب جامع السعادات استشهاد به آیات و روایات موج زند. این استشهاد براى تبیین مفهوم فضیلت‌ یا رذیلت، اقسام آن و انگیزه‌ها یا داده‌هاى علاج و… انجام گرفته است. مثلا براى اثبات جنگ میان لشکر فرشتگان و شیاطین از آیه «لاقعدن لهم صراطک المستقیم × ثم لآتینهم من بین ایدیهم ومن خلفهم وعن ایمانهم وعن شمائلهم‌» و روایت رسول اکرم (صلی‌الله علیه و آله): «ان الشیطان لیجرى من بنى آدم مجرى الدم؛ شیطان بسان خون در جان آدمى روان است‌» استفاده کرده است. و براى اثبات تاثیر رسیدن به مقام اطمینان براى ریشه کنى وسوسه‌ها به آیات «یا ایتها النفس المطمئنه × ارجعی الى ربک راضیه مرضیه‌» استناد کرده است.

نیز براى اثبات عدم مؤاخذه بر حدیث نفس به روایت امام صادق علیه السلام که از ایشان درباره وسوسه، هر چند زیاد باشد، سؤال شده فرمود: «چیزى بر آن نیست. بگو لا اله الا الله‌» و آیه «لایکلف الله نفسا الا وسعها» تمسک کرده است. چنان که براى تبیین شرافت و جایگاه تفکر از آیات مختلفى بهره برده است.

بخش های کتاب

کتاب در سه باب تنظیم شده است: در باب نخست، مباحث مقدماتى شامل تجرد نفس، امکان تربیت اخلاقى، مفهوم خیر و سعادت و… آمده است.

در باب دوم، مطالبى تحت عنوان اقسام اخلاق، تقسیم بندى قواى نفسانى و چهار قسم اصلى فضایل (حکمت، عفت، شجاعت و عدالت) مفهوم فضیلت، رذیله و… بیان شده است.

باب سوم – که عمده‌ترین مباحث کتاب را تشکیل مى‌دهد – در چهار فصل تنظیم شده است: در فصل نخست، مفهوم قوه عاقله و رذایل برخاسته از این قوه همچون شک، شرک، وسواس و… آمده است. در فصل دوم، مفهوم قوه غضبیه و رذایل مربوط به آن همچون: خوف، غضب، عجب، کبر و… تبیین شده است. فصل سوم به قوه شهویه و رذایل برخاسته از آن همچون حب دنیا، حرص، طمع، بخل و… اختصاص یافته است. و در فصل چهارم فضایل و رذایل مرتبط با هر سه قوه یا دو قوه نفسانى مورد ارزیابى قرار گرفته است.

ارزش کتاب

اهمیت کتاب جامع السعادات بیشتر از این حیث است که مؤلف خلقیاتی برجسته و روحیه‌ای سرشار از ایمان داشته و اهل عمل صالح بوده است و سر اقبال به جامع السعادات در روح ایمانی است که از قرائت آن هویدا می‌گردد در حالی که از لحاظ علمی از برخی کتب متداول که فاقد ذوق و معنویت جامع السعادات‌اند چیز بیشتری ندارد.

به طور کلی در کتاب‌های اخلاق قبل از جامع السعادات یا صرفا جنبه‌های عقلی نظری و فلسفی منظور بوده (همانند السعاده، الاسعاد، تهذیب‌الاخلاق و اخلاق ناصری) یا جنبه‌های دینی و عملی غلبه داشته است (مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجه البیضاء) اما کتاب جامع السعادات مشتمل بر هر دو جنبه با سبک و اسلوبی ویژه است.

انگیزه نگارش

مؤلف جامع السعادات انگیزه خود را از تالیف کتاب به روشنى تبیین نکرده است، اما به نظر مى‌رسد که رویکرد ایشان به اخلاق و عرفان نظرى و عملى که از او در نگاه فرزندش (ملا احمد) عالمى عامل، عارفى واصل و حکیمى کامل ساخته و نیز فقدان به‌سامانى در نگاشته‌هاى اخلاقى پیش از ایشان، از عوامل اصلى اقدام او براى تالیف این کتاب بوده است. مؤلف خود در تبیین عامل دوم (نابه‌سامانى نگاشته‌هاى پیشین) چنین آورده است: «…از آن‌جا که (نظرگاه‌هاى فلاسفه و شریعت اسلامى در زمینه اخلاق) به صورت پراکنده و غیرمنسجم در موارد و جاهاى مختلف آمده، دسترسى به آن‌ها براى بسیارى دشوار شده است. ضرورى بود در یک دفتر فراهم آید تا بهره جستن از آن‌ها براى همگان میسر گردد. بدین خاطر من در این کتاب گزیده خلاصه آنچه را که از شریعت اسلامى و عارفان و فلاسفه در زمینه اخلاق رسیده، گرد آورده‌ام‌».

وضعیت نشر

کتاب «معراج السعاده» نوشته ملا احمد نراقی، فرزند محمدمهدی نراقی، خلاصه ای از جامع السعادات است تا همین مباحث اخلاقی با عباراتی واضح برای همه مورد استفاده باشد.

جامع السعادات به تصحیح شیخ محمود بروجردی در ۱۳۱۲ در تهران چاپ سنگی شد. همچنین با تصحیح و تعلیقات سید محمد کلانتر همراه با مقدمه شیخ “محمدرضا مظفر” در نجف و در سه مجلد به چاپ رسیده است. این کتاب برای اولین بار توسط سید جلال الدین مجتبوی به فارسی ترجمه شده و در سه جلد (در ۱۳۷۷ ش) به چاپ رسیده است. گزیده‌ای از آن نیز بارها مستقلا چاپ شده است.

همچنین این کتاب در دو جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالتفسیر قم در سال ۱۳۷۶ به چاپ رسیده است. جامع السعادت توسط انتشارات الزهرا در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسیده است. سایر ناشرانی که به چاپ جامع السعادت پرداخته اند. شامل: موسسه اسماعیلیان در سال ۱۳۸۲٫

منبع: دانشنامه اسلامی