تشیع در عربستان

جمعیت شیعه تقریباً دومیلیونی عربستان سعودی حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از کل جمعیت کشور را تشکیل می دهد. (۱) اکثر این جمعیت در استان منطقه شرقیه زندگی کرده و در همانجا نیز مشغول به کار هستند؛ استانی که شیعیان به لحاظ جمعیتی اکثریت غالب را تشکیل داده ونیز بزرگ ترین منطقه نفتی با گسترده ترین تأسیسات پالایش نفت به شمار می رود.

در حالی که تعداد کمی از شیعیان در دمّام، مرکز استان شرقیه و بزرگ ترین شهر این استان ساکن هستند؛ اکثر قریب به اتفاق آنها در شهرهای و روستاهای بین دو واحه بزرگ قطیف و الحساء زندگی می کنند. (۲) تعداد کمی شیعه نیز در مکه و مدینه وجود دارد و گروه قابل ملاحظه ای هم شیعه اسماعیلی (حدود ۱۰۰/۰۰۰ نفر) در استان نجران و حومه آن (در منطقه مرزی نزدیک به کشور یمن) ساکن می باشد. (۳)
حضور شیعه در شبه جزیره عربی به قرن اول هجری باز می گردد؛ زمانی که آنها چانشینی پیامبر توسط ابوبکر را (به جای علی (ع)) رد کردند. (۴) در حالی که مرکز شیعیان امروزه عراق و ایران است، منطقه شرقیه نیز مرکز روحانی مهم شیعه است. (۵)

از قرن چهاردهم تا اوایل قرن بیستم، شیعیان در شبه جزیره عربی به معنی واقعی کلمه تحت تسلط مداوم خارجی قرار داشته اند. به استثنای حدود ۷۰ یا ۸۰ سال در زمان حضور پرتغالی ها در قرن شانزدهم، بقیه این مدت را تحت قیادت سنی های خارجی قرار داشته اند.(۶) به رغم این، شیعیان مقام های عالی روحانی را در اختیار داشتند. روحانیون و پیروان آنها تا به حکومت رسیدن سعودی ها، مؤسسات مهم دینی از قبیل مساجد و حسینیه ها (مراکز دینی جامعه شیعه) را همچنان زنده و فعال نگه می داشتند. (۷) آنها آشکارا مراسم عبادی سالانه از قبیل عزاداری عمومی و دسته جمعی شهادت امام حسین (عاشورا) را برگزار می کردند.به همین شکل، تا اواسط قرن بیستم آنهایی که به دنبال فراگیری علوم دینی بودند، در حوزه های (مراکز یادگیری) محلی تحت نظارت روحانیون بلند پایه و با سرمایه فراهم آمده و خمس (عشریه دینی) درس می خواندند. (۸) روابط با دیگر جوامع شیعی در خارج از کشور با سفر طلاب و روحانیون علاقه مند به عراق جهت تکمیل مطالعات دینی، حفظ شده است. اگر بخواهیم ارتباط تاریخی قطیف با عراق را نشان دهیم، تنها کافی است که به حوزه قطیف نظری بیفکنیم که تا دهه ۴۰ به عنوان نجف کوچک معرفی می شد. (۹)

در سال ۱۹۱۳، آل سعود منطقه شرقیه را فتح کنترل آن را از حاکما عثمانی متنزع ساخت و آن را در آنچه بعداً پادشاهی عربستان سعودی شده، ادغام نمود. با این وجود، آل سعود که ابتدا با جاه طلبی سیاسی و اقتصادی به پیش می رفت، شدیداً وابسته به جنگجویان دارای احساسات مذهبی قبایل (اخوان) (۱۰) بود تا کنترل خود را تحکیم بخشد. کانون عقیده اخوان را جهاد به ویژه علیه آنهایی که به عنوان غیر مؤمنین و مرتدین شناخته می شدند(که شیعیان نیز از جمله آنها قلمداد می شوند)، تشکیل می داد. اخوان فشار قابل ملاحظه ای بر پادشاه آینده یعنی عبدالعزیز وارد آوردند تا یا آنها را به زور به کیش خود در آورد و یا بکشد. زمانی که او در سال ۱۹۲۶ درخواست اخوان را رد کرد، آنها شورش کردند که نهایتاً آل سعود ایشان را سرکوب کرد. با این وجود، اخوان مجدداً دیدگاه را به خود به انجام رسانده و تعداد زیادی از شیعیان را به قتل رساندند.

پادشاهی عربستان سعودی که در سال ۱۹۳۲ تأسیس گردید، به طور همزمان ابزارهای مختلفی را برای آرام کردن و به حاشیه راندن اقلیت شیعه به کار گرفت. تحت ترغیب حاکمان جدید، هزاران مهاجر سنی وتاجر از نجد و قصیم به منطقه شرقیه عزیمت نموده و به ساخت شهرها و مراکز تجاری جدید که کمتر نفع شیعیان را تأمین می کرد، مساعدت نمودند. این هجوم موجب زوال شبکه های کشاورزی و تجاری قدیمی که به طور سنتی پاسخگوی نیازهای جامعه و اقتصاد منطقه بود، گردید. مهم تر آنکه، مهاجرین سنی و تجاری که وارد منطقه شدند، از تجار شیعه سر زده و بیشتر مایل بودند با هم مسلکان خود از مرکز و غرب عربستان معامله نمایند. نخل داران شیعه که زمانی با تجاری از آسیای میانه و آفریقای شرقی به تجارت مشغول بودند، شاهد مصادره منابع و محصولات خود توسط دولت گشتند. شیعیان در شرکت نفت عربی آمریکایی (آرامکو) مشغول به کار شدند اما به ندرت به پست های مدیریتی گماشته شدند.

همزمان، حاکمان سعودی و ناظران محلی به شدت از انجام شعایر و مراسم مذهبی شیعیان ممانعت به عمل می آوردند. محدودیت ها در این زمینه، ممنوعیت اعلام عمومی برای نماز و دعا، چاپ و انتشار متون دینی، ساخت مساجد و از رونق انداختن مراکز تعلیم علوم دینی، تخریب مراقد ائمه و اماکن مقدس، تعقیب و آزار آنهایی که مراسم مذهبی از قبیل عاشورا و زیارت مراقد ائمه را به جای می آوردند، را در بر می گرفت. نتیجه ناگزیر اینکه، آغاز بنیانگذاری عربستان سعودی مدرن و تسریع ساخت دولت، تضعیف جدی نهادهای شیعی را به دنبال آورد.

درحالی که بسیاری به اصول و مبانی ایمانی وفادار ماندند و روحانیون اقتدار بر عناصر زندگانی روحانی را حفظ نمودند، فشارهای دیگری در سال های میانی قرن بیستم تسلط محلی شیعیان و جاذبه گسترده آن راکاهش داد. کشف نفت و گسترش فعالیت آرامکوکه برای ساکنین محلی وهزاران کارگر خارجی از خاورمیانه و نیز کشورهای دیگر اشتغال ایجاد نمود، ساکنان عربستان شرقی را در معرض گزینه های ایدئولوژیکی که به درجات متفاوت از دهه ۵۰ تا ۷۰ مورد استقبال قرار گرفت، قرار داد. کمونیسم، ناصریسم و بعثیسم هر کدام پیروانی را در میان کارگران شیعی و ساکنین محلی پیدا کردند.

شیعه سیاسی

۱) ظهور شیعه سیاسی

پس از تأسیس پادشاهی سعودی، تحت فشار داخلی و خارجی اقتدار شیعه تجدید سازمان گردید. مراجع مذهبی شیعه نظر به موقعیت ونقش آشکارشان، به طور پنهانی دستورالعمل های محدودی را در نهادهای بسیار معدود ارائه داده و مراسم مذهبی مهم را تنها در خانه های امن و مساجد برگزار می کردند. روحانیون به نظارت به موضوعات اجتماعی و شبه سیاسی از قبیل قوانین خانواده ادامه دادند؛ اگرچه دامنه قدرت آنها نیز کاهش یافته بود. با بستن و یا از رونق انداختن حوزه ها شیعیان تقریباً به طور کلی در زمینه ارشاد و هدایت به دستورالعمل های خارجی و روحانیون بلند پایه دیگر کشورها متکی گردیدند . مهم تر از این ، عدم استقلال موجب تحت الشعاع قرار گرفتن مجتهدین (مراجع عالی مقام مذهبی) شد. (۱۱)

شیعیان، اگرچه تحت حکومت سعودی های دچار خسران شده و به خاطر از دست دادن مراجع و مقامات بزرگ محلی شان سوگوار می گردیدند، اما اغلب بیش از آنکه در مقابل مقابل تغییر وضعیتشان مقاومت کنند، خود را با اوضاع سازگار می نمودند. روحانیون مدارا و سکوت را با اشاره به اینکه تشیع اصیل به لحاظ تاریخی آنها را از دخالت در امور سیاسی بازداشته، توجیه می کردند. (۱۲) در حالی که تئوری حقوقی- قضایی سکوت و مدارا بدون شک برای اجتناب از امور سیاسی بر برخی روحانیون مؤثر افتاد، تصمیم به پذیرش حکومت سعودی نیز عملگرایانه بود. روحانیون شیعه بیش ازآنکه با قدرت سعودی ها درافتند- که در این صورت آنها را به سرکوب می خواندند- مجبور به تحمل شرایط بسیار سختی بودند. نه فعالان مذهبی و نه دیگر فعالان جامعه شیعی هیچ کدام قویاً از آزادی های بیشتر دم نزده و حمایت نکردند.(۱۳) به جای این نمایندگان محلی در فواصل معین و با متانت و آرامی برای رهایی از افراطی ترین اشکال تبعیض به دولت عرض حال ارائه می نمودند.

ساختار و رهبری سیاسی فعال تری که بر سیاست شیعی سعودی حاکم است در خارج از کشور متبلور گردید و با روندهای گسترده تری بر دیدگاه های شیعیان در دهه های ۶۰ و ۷۰ سازگار گردید. برجسته ترین این روندها فراخوانی برای قدرت واقتدار بیشتر فقها (ولایت فقیه) بود که توسط آیت الله ایرانی، (امام) روح الله خمینی (ره) تدوین شد. نفوذ وی همانند دیگر روحانیون شیعه کشورهای حاشیه خلیج فارس، بیشتر سمبلیک بود تا مستقیم. او یک نیروی الهام بخش بود ولی محتوای پیامش نهایتاً کمتر از الگوی مخالفت و مبارزه طلبی او اهمیت یافت. فعالان آن زمان به گروه بحران گفتند که به آنها القا نشده بود که انقلاب (امام) خمینی (ره) را گسترش دهند بلکه بیشتر درخواست حقوق و آزادی های گسترده تر مذهبی در عربستان سعودی را داشتند. (۱۴)

نسل فعلی رهبران شیعه از قطیف و الحساء تحصیلات خود را در نجف یعنی جایی که به تدریج دیدگاه سکوت و مدارای خود را به کناری گذاشتند، گذراندند. پس ازاقدام تنبیهی حکومت عراق در سال ۱۹۷۳ علیه آنها به جرم جاسوسی برای سعودی، تعدادی از شیعیان به شهر قم در ایران گریختند که در میان آنه شیخ حسن صفار شخصیت برجسته سیاسی شیعه عربستان را می توان نام برد. در سال ۱۹۷۴، صفار و همکارانش به کویت مهاجرت کردند، جایی که آیت الله محمد الحسینی الشیرازی، روحانی عالی رتبه کربلا، همراه با خواهر زاده اش محمد تقی المدرسی سکنی گزیده بودند تا یک مدرسه دینی (حوزه) تأسیس نمایند. (۱۵) این مدرسه پیروانی از عراق و بحرین را به خود جذب کرد.

کویت شرایط مناسبی را برای شیعیان سیاسی خلیج فارس فراهم آورد. شیرازی طی توافقی ضمنی با (امام)خمینی (ره)، ادعا می نمود که روحانیون باید نقش فعال تر و مستقیم تری را در سیاست ملی و محلی ایفا نموده و نیز باید در تقاضای احترام به حقوق دینی و سیاسی قاطعانه تر وارد شوند. (۱۶)(۱۷)

اگرچه، در تمایز با (امام) خمینی (ره)، شیرازی و المدرسی برای پیشبرد و حمایت از مذهبی بودن سازمان اجتماعات محلی شیعیان سیاسی، شدیداً متکی به متون اسلام گراهای معاصر سنی بودند. (۱۸) دستاورد اقامت صفار در کویت فراگیری و مطالعه منابع معتبر اخوان المسلمین و اسلام گراهای سنی از جمله حسن البناء، سید قطب از مصر و نیز ابوالعلاء مودودی از پاکستان بود .(۱۹) (۲۰)
فعالان شیعه عراق ، به ویژه اعضای چریک های حزب الدعوه نیز مدتی را در کویت گذرانده و بر هم کیشان سعودی خود تاثیر گذاشتند .

صفار و پیروانش با بکارگیری درس هایی که فراگرفته بود، به تأسیس شبکه های سیاسی- مذهبی که تا به امروز بر سیاست شیعیان عربستان حاکم بوده، کمک کردند. (۲۱) شاگردان و طلاب در کویت هر از چندی در دهه ۷۰و سال ۱۹۷۵ به عربستان برگشته و جنبش یاحرکت زیرزمینی اصلاح شیعه (حرکت الاصلاح) را پایه گذاری نمودند. این گروه نوارهای کاست را توزیع کرده، مراسم (نماز) جمعه را برگزار نموده و متون سخنرانی مربوط به تفکر سیاسی شیعه را پخش می کردند. (۲۲)

۲) از سیاسی تاتقابل و رودررویی

در سال ۱۹۷۷، الصفار و همراهان او به قطیف یعنی جایی که از کی سو دعاوی آنها مقامات سیاسی و مذهبی را و از سوی دیگر فراخوانی آنها راه و روش فعالیت های سیاسی، روحانیون مدارا پیشه و ایدئولوگ های سکولار را به چالش طلبید، بازگشتند. درعرض دو سال،تحولات ایران- به ویژه انتقادهای رادیو تهران از خاندان پادشاهی- سعودی- به آنها برجستگی و اهمیت بیشتری بخشید. لذا شیعه سیاسی به یک نیروی قوی که کنترل اندکی بر آن اعمال می شد، تبدیل شد. الصفار و همراهان او با هیجان ناشی از تحولات خارجی، به ویژه انقلاب اسلامی در ایران، خلأ داخلی تعداد زیادی از جوانان شیعه را نیرو بخشیده و به حمایت از دادن پیامی که مستقیماً رژیم را به چالش می طلبید، ترغیب نمودند.آنها شکایات و تظلمات مذهبی شیعه و جامعه شیعی را مطرح و نهایتاً در سال ۱۹۷۹، مهم ترین نافرمانی عمومی مدنی قرن شیعیان عربستان را به راه انداختند. (۲۳)

اگر چه (امام) خمینی (ره) به براندازی آل سعود تصریح داشت، (۲۴) فعالان سیاسی شیعه عربستان بیشتر بر مطالبات خاصی ازجمله حق برگزاری مراسم های مذهبی، پایان بخشیدن به تبعیض، سهم بیشتر از درآمدهای نفت، فرصت های شغلی و مدرن سازی شهرها و جوامع شیعه که با زیر ساخت هایی ویران، خیابان هایی مملو از فاضلاب و امراض و بیماری های شایع مواجه بودند، تأکید داشتند. آنها همچنین اتحاد ریاض- واشنگتن و حضور ایالات متحده در منطقه که نشان دهنده تنش های منطقه ای بود را محکوم کردند.

خشم عمومی در نوامبر ۱۹۷۹ راه را برای اعتراض گسترده هموار کرد. هزاران شیعه در صفوا به مقابله با تحریم حکومت برخاسته و برای بزرگداشت روز عاشورا به خیابان ها آمدند. (۲۵) گارد ملی شدیداً به این مبارزه طلبی پاسخ داد و در روزهای بعد از آن بیش از ۲۰ نفر را کشت. مشت آهنین حکومت تا سال بعد از آن ادامه یافت و همین امر موجب دستگیری ها و تبعید صدها نفر شده وخود الصفار نیز قبل از این که در سوریه ساکن شود به ایران پناهنده شد. (۲۶) مشارکت گسترده در اعتراض سال ۱۹۷۹ انعکاسی از ترکیب یک پیام عمومی وسازمان های سیاسی جدید شیعی بود.

چند ماه قبل از آن الصفار حرکت اصلاح شیعی را به عنوان یک سازمان برای انقلاب اسلامی در شبه جزیره عربستان نامگذاری مجدد نموده (منظمه ی الثوره الاسلامیه فی جزیره العربیه) (۲۷) و پرچم هایی را به نشان تصریح بر نارضایتی عمومی پخش کرد و نیز به حکومت های عربستان و آمریکا اخطار داده و خواستار برآورده شدن مطالبات شیعیان گردیده بود. این تحولات عمیقاً در حافظه جمعی شیعیان عربستان ضبط شده و ماهیت سیاسی شیعه را متحول کرد. همچنین این وقایع به اینکه الصفار وهمراهان او- که بیشترشان تا ۱۹۸۰ در تبعید بودند- به عنوان رهبران بی رقیب جامعه شیعی تثبیت شوند، کمک نمود. (۲۸)

مرحله ردد رویی جریان اصلی شیعه سیاسی کمتر از یک دهه دوام یافت. از اواخر دهه ۱۹۸۰ رهبری تبعیدی نگرش های خود را تعدیل کرد. بر اساس گفته های اعضای قبلی منظمه الثوره الاسلامیه فی جزیره العربیه، آنها به تدریج از پیام ها و تاکتیک های تهاجمی خسته شده و دریافتند که بر مبنای واقعیات جمعیتی، شیعیان نمی توانند یک انقلاب موفق به راه اندازند. افزون بر اینکه الگوگیری از نمونه ایران نیز با واقعیت جامعه شیعی عربستان تناسب چندانی ندارند و خشونت غیر محتمل است که موجب حصول به سازش بر سر مسائل مذهبی، سیاسی و اجتماعی شود. (۲۹)

درعوض، آنها به تدریج تغییر مسیر داده و رویکردی دو وجهی را برگزیدند که بر اساس آن هم تظلمات ومطالبات خود را عنوان می نمودند و هم به دنبال بهبود روابط با رژیمی بودند که بر مشروعیت آن صحه گذاشته بودند. (۳۰) سرانجام حکومت سعودی که اساساً از درگیری با افرادی که فعال خطرناک می پنداشت بی میل بود، به آنان پاسخ متناسب و مثبت داد. (۳۱) در سال ۱۹۹۶، در آستانه تلاش های مقامات عربستان سعودی در ایالات متحده و بریتانیا، ملک فهد چهاررهبر شیعه و حامیان الصفار (جعفر الشایب، صادق الجبران، عیسی المزیل و توفیق الصیف) را برای بحث بررسی مطالباتشان به جده دعوت کرد. در ازای پایان دادن به مخالفت فعال از خارج ، حکومت زندانیان سیاسی که از دهه ۸۰ در حبس بودند را آزاد، اجازه بازگشت صدها تبعیدی را صادر، گذرنامه های آنها را اعاده و حق مسافرت را به آنها داد. مهم تر اینکه به شیعیان اطمینان داده شد که می توانند مسائل اساسی اجتماعی و مذهبی را مطرح نمایند. چنانچه ناظران امر اشاره کرده اند، حاکمان سعودی به ارگان های دولتی دستور دادند تا اعمال تبعیض آمیز را محدود و متون درسی مدارس را اصلاح نمایند و رذایلی که به شیعه نسبت داده شده بود را حذف کنند. (۳۲)

این توافق نتایج متعددی را در پی داشت. شیعیان مدعی هستند که به استثنای موارد محدود (به ویژه در زمینه بهداشت و درمان)، کارهای چندانی برای تأمین مطالباتشان انجام نشده است. (۳۳) لذا شیعیان دیدگاه سازش کارانه را نپذیرفتند. در سال ۱۹۸۷، تعداد معدودی، حزب الله عربستان سعودی را بنیان نهادند. (۳۴)

در ۲۵ ژوئن ۱۹۹۶ حمله به مجتمع مسکونی نظامیان آمریکا، که ۱۹ کشته و ۳۵۰ زخمی برجای گذاشت، این مطلب را به اذهان متبادر ساخت که مبارزه طلبی شیعی هنوز یک تهدید جدی است. به رغم تیرگی اسرار آمیز این واقعه، در حالی که مسئولیت هنوز متوجه کسی نیست، اما از اول هم شک و تردیدها بر حزب الله سعودی متمرکز بود. (۳۵) پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در ایالات متحده این فکر که احتمالاً القاعده در بمب گذاری خبر دست داشته قوت گرفت، نظریه ای که به رغم عدم وجود قراین و مدارک، مدت ها توسط برخی شیعیان عربستان ارایه گردید. (۳۶) (۳۷)

پی نوشتها :۱