سید ابوالحسن مولانا (ره)

آیت الله سیّد ابوالحسن مولانا در روز چهار شنبه ۲۷ جمادى الاوّل ۱۳۴۳ ق برابر با سوّم دى ماه ۱۳۰۳ ش در شهر مقدس نجف اشرف زاده شد . دوران کودکى و طفولیت را در دامن مادرى مهربان و عفیفه و پدرى فقیه و دانشمند سپرى نمود و در حالى که هنوز از عمر شریفش ۳ سال سپرى نشده بود به اتفاق والدینش به تبریز آمد .

پس از تحصیلات ابتدایى ، وارد حوزه علمیّه تبریز (مدرسه طالبیّه) گردید و مقدمات و سطوح اوّلیّه را در پیش دانشورانى همچون ؛ آیت الله سیّد على مولانا (پدرش) ، ادیب اریب ، شیخ على اکبر نحوى ، ادیب دانشور حاج میرزا محمود انصارى (انصاریان) ، آیت الله میرزا ابوالفضل صدیقى سرابى و آیت الله حاج میرزا ولى الله اشراقى سرابى سپرى نمود و به مرتبه ممتازى از علوم ادبى و عربى فراز آمد .

در تاریخ ۶/۱۲/۱۳۲۱ ش برابر با جمادى الاولى ۱۳۶۲ ق جهت ادامه تحصیل به حوزه مبارکه قم مهاجرت کرد و در مدارس علمیّه «دارالشفاء» ، «فیضیه» و «حجتیّه» سکنى گزید و در ردیف شاگردان فعال و ممتاز ؛ آیت اللّه شهید حاج سیّد اسد اللّه مدنى ، آیت الحقّ آقا میرزا محمّد تقى زرگر تبریزى (معالم الاصول) ، شیخ حیدر سرابى ، شیخ عبدالصّمد خویى (قوانین الاصول) ، آیت اللّه شیخ موسى عبّاسى زنجانى (شرح لمعه و رسائل) ، آیت اللّه سیّد محمّد باقر سلطانى طباطبایى ، آیت اللّه میرزا اسحاق آستارایى (مکاسب) ، آیت اللّه سیّد محمّد رضا گلپایگانى (قسمتى از کفایه الاصول) ، آیت اللّه سیّد احمد خونسارى ( جلد دوّم کفایه الاصول) ، آیت اللّه سیّد شهاب الدّین مرعشى نجفى (جلد اوّل کفایه الاصول و علوم درایه) ، آیت اللّه شیخ عبدالکریم خوئینى (قسمتى از کفایه الاصول) ، آیت اللّه سیّد حسین قاضى طباطبایى تبریزى (کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد) ، آیت اللّه علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایى (منظومه ملاّ هادى سبزوارى ، سفر اوّل و سوّم اسفار اربعه و شرح چغمینى ، به طور خصوصى) ، آیت اللّه سیّد محمّد محقّق داماد (یک دوره اصول فقه ، به مدت ۷ سال) ، آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردى (نصف دوره اصول فقه و ۱۰ سال خارج فقه) ، امام خمینى ، آیت اللّه سیّد محمّد تقى خوانسارى ، آیت اللّه سیّد محمّد حجّت (خارج فقه ، صلاه مسافر ، بیع) ، قرار گرفت .

معظم له در اثر هوش سرشار ، جدیّت و تلاش فراوان در راه تحصیل کمالات ، فهم درست مطالب ، حضور مُستمر در دروس اساتید و صفاى نفس همیشه مورد احترام و تکریم استادان خویش به ویژه ، آیت اللّه سیّد محمّد حجّت قرار مى گرفت و از ارشادات وى بهره مند مى شد .

آیت اللّه مولانا پس از ۱۴ سال اقامت در جوار مرقد ملکوتى کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (س) در سال ۱۳۷۶ ق آهنگ سفر به حوزه دیرپاى نجف اشرف نمود و در حوزه آن دیار از محفل فقهى و اصولى ؛ آیت اللّه سیّد ابوالقاسم خویى و آیت اللّه شیخ حسین حلّى استفاده کرد و پس از یک سال اقامت در سرزمین علوى به تبریز مراجعت نمود و به خدمات علمى و مذهبى اشتغال ورزید .

 کرسى تدریس

از همان آغاز ورود به قم ، ضمن تحصیل به تدریس کتاب هاى «شرح لمعه» ، «مکاسب» ، «کفایه الاصول» و … پرداخت . به خاطر دقت هاى زیاد و مطالعه فراوان گروهى از طلاب علوم اسلامى در درسش حاضر مى شدند و از وجودش استفاده مى کردند . معظم له بعد از سکونت در تبریز به تدریس سطوح عالیه در منزلش همت گماشت ولى در سال هاى آخر عمر به علت کهولت سن تعطیل گردید .

 مشایخ اجازه

اجازات علمى و روایى معظم له که حاکى از قدرت علمى و مقبولیّت ایشان در نزد استادان مبرز حوزه هاى علمیّه نجف اشرف ، قم و تبریز مى باشد ، به ترتیب زیر است :

۱ . آیت اللّه سیّد شهاب الدّین مرعشى نجفى ،

بزرگ مرد رجالى قرن حاضر آیت الله مرعشى نجفى در اجازه نامه مفصلى که در تاریخ شوال ۱۳۷۴ ق در ۶۴ صفحه به ایشان مرقوم داشته در مورد وى مى نویسد :

«… فقد استجاز عنّی فى الروایه الاثار و الاخبار المرویه عن ساداتنا و موالینا الائمه الاطهار المودعه فی جوامع الاصحاب السیّد الجلیل و الفاضل النبیل صفوه الاعلام فخر الاسلام سلیل الفقهاء العظام ذخر الایام الممتاز بین اقرانه و الاماثل جناب السیّد ابوالحسن …» .

۲ . آیت اللّه شیخ محمّد صالح حائرى مشهور به علّامه مازندرانى ،

علاّمه مازندرانى در اجازه نامه اجتهادى و روایى که در تاریخ ۱۴ ربیع المولود ۱۳۷۹ ق به رشته تحریر در آورده ، درباره ایشان مى نویسد :

«… فقد اجزت سیّدنا العالم العامل و مولانا المحقق المدقق المستنبط الفاضل الفاصل السیّد السند المؤتمن الجامع لکل فضل و علم و فنّ على النمط الاحسن ثقه الاسلام  و حجتّه على ابناء الزمن السیّد ابوالحسن الموسوی التبریزى الشهیر بـ «مولانا» دامت برکاته و قامت بین اهل العلم اعلام و آیاته لکونه مع شاهدت من فزاره فضله و نبوغه و براعه علمه و نبوغه اهلا للاجازه…» .

۳ . آیت اللّه سیّد عبدالحسین شرف الدّین عاملى ،

آیت الله سیّد شرف الدین عاملى در اجازه نامه اى که در تاریخ ۳ ذى الحجّه ۱۳۷۶ ق به رشته تحریر در آورده در مورد معظم له مى نگارد :

« … للسیّد السند و الشریف المنیف المعتمد بحرالعلم الخضم و علم الفضل الاشم الجهبذ الفذ العلامه و مفخره کل متوج بعمامه … فانّه حفظه الله محن استفرغ وسعه فی طلاب العلوم الاسلامیّه و بذل جهده فى اخذها عن اساتذتهاالاعلام و هاجر فی سبیل ذلک الى جامعه قم فحضر فیها دروس الججنابذه یتلقى فهم شتى العلوم …» .

۴ . آیت اللّه شیخ آقا بزرگ تهرانى ،

علاّمه شیخ آقا بزرگ تهرانى که در تاریخ ۲۴ ذى الحجّه ۱۳۷۶ ق مرقوم داشته او را با این القاب یاد کرده است :

«… فان السیّد السند العالم الفاضل الکامل الورع المعتمد المؤتمن…» .

۵ . آیت اللّه شیخ نصراللّه شبسترى ،

دانشمند متفکر آیت اللّه شبسترى در اجازه نامه اى که در سال ۱۴۱۱ ق به ایشان مرحمت کرده ، در خصوص ایشان مى نویسد :

«… الفاضل الرفیع القدر الغریب الصبر العالم العامل و الحبر الکامل سیدنا الممتحن …» .

۶ . آیت اللّه حاج میرزا على آقا غروى علیارى ،

شیخ الفقهاء والمجتهدین آیت الله غروى علیارى در اجازه نامه اى اجتهادى و روایى که در سال ۱۴۱۴ ق نوشته ، در خصوص وى چنین نگاشته است :

«… اجتهد بتحصیل الاحکام حتى فاز بسعادتى العلم و العمل و نال حتى الاجتهاد و العداله حضره المستطاب السیّد الجلیل و العالم النبیل …» .

آیت الله مولانا به تعدادى از افاضل حوزه علمیّه تبریز و قم نیز اجازه نقل حدیث صادر کرده است .

 سجایاى اخلاقى

آیت الله مولانا مرجعى وارسته ، عالمى عابد و فقیهى زاهد بود . محفلش جذاب و سیر نشدنى ، خُلقش ستوده و خدایى ، مکتبش مجمع فضلاء و علماء بود . نماز جماعتش میعادگاهِ عاشقانِ الله ، سرایش بیت المعمورِ فضلاء و دانشمندان اسلامى ، محفلش آکنده از نکاتِ علمى ، ادبى ، رجالى و لطایف و خاطرات گوناگون بود . اگر آدمى ساعت ها در محضرش حضور مى یافت ، نه تنها خسته نمى شد بلکه از روحانیت و نشاط خاصى برخودار مى گشت .

 احترام به دیگران

به همه اقشار مختلف مردم احترام مى گذاشت و در حقّ هر کدام به نیکى رفتار مى کرد . همیشه از علماى دین و استادانش به بزرگوارى یاد مى کرد و در حقّ آنها دعاى خیر مى نمود . حقیر بارها شاهد بودم که در برابر همه افرادى که به منزلش مى آمدند ، با تمام قامت مى ایستاد و موقع خداحافظى با گشاده رویى تا دمِ در بدرقه مى نمود . در حضور دیگران ، حتى یک نفر مقیّد به پوشیدن لباس کامل روحانیّت بود .

 محبت به جوانان

از شاخص ترین صفات آن مرد الهى برخورد پدرانه و دلسوزانه ایشان با قشر جوان جامعه بود . خود بارها شاهد بودم که جوانان به دورش حلقه مى زدند و مشکلات علمى و روحى خویش را با آقا در میان مى گذاشتند و مرحوم آقا به فراخور سؤال هر کسى جواب هایى ارائه مى نمود و گاهاً جواب ها را کتباً تقدیم مى کرد .

در سایه برخورد گرم و خوش رویى با جوانان ، مسجدش مملو از جوانانى مى شد که از گوشه گوشه شهر به خدمتش شرف یاب مى شدند و نماز ظهر ، عصر ، مغرب و عشاء را به حضرتش اقتداء مى کردند .

 مردمى بودن

از دیگر خصوصیّات بارز این مرد الهى «بُعد مردمى» ایشان است . وى با قشرهاى مختلف مردم متدیّن در ارتباط بوده و در مجالس و برنامه هایى که از طرف مردم برگذار مى شد حضور به هم مى رسانید و موجب دلگرمى آنها مى شد .

در سال ۱۳۸۲ ش از سوى سازمان تبلیغات اسلامى کشور به عنوان امام جماعت نمونه ایران شاخته شد و در مجلس بزرگداشتى که خود ایشان حضور نداشت از معظم له تجلیل به عمل آمد .

در سایه تلاش هاى مخلصانه و نظارت هاى پیاپى ایشان بازسازى و تعمیر مسجد قدیمى «استاد شاگرد» به سامان رسید و بنیاد فرهنگى و خیریه نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجى شکل گرفت .

بى اعتنایى به دنیا

از خصایص مهم ایشان ساده زیستى در زندگى و عدم توجه به مادیات زودگذر دنیوى است . افرادى که با ایشان آشنایى دارند به خوبى مى دانند که ایشان هیچ وقت قدمى به سوى دنیا برنداشت و از قبول پست هاى کلیدى و حسّاس در دیوان عالى قضایى امتناع ورزید و به زندگى بى آلایش خود قناعت نمود . با اینکه اگر اراده مى کرد بالاترین سطح زندگى را مى توانست براى خود و فرزندانش فراهم کند ، امّا مى بینیم که از بدوِ ورود به تبریز در یک خانه ساده و بى پیرایه سکونت نمود و تا آخر عمر هم در آن خانه بسر برد .

 عشق به اهل بیت

بى تردید یکى از مهم ترین عوامل پیشرفت ایشان عشق ورزى و ایمان و اعتقاد قوى به ساحت مقدس حضرات ائمه معصومین (ع) بود . به یاد دارم روزى که به خدمتش شرف یاب شده بودم در مورد حضرت حجه بن الحسن العسکرى (عج) فرمود :

من به وجود شریف آن دردانه زهراى مرضیّه آن چنان اعتقاد راسخ دارم که اگر دیدارش نصیب من شود ، کوچک ترین اثرى در اعتقاد من نسبت به آن بزرگوار ایجاد نمى شود» .

 علاقه به شهیدان

در احترام و بزرگداشتِ شهیدانِ راهِ خدا به هیچ وقت کوتاهى نمى کرد و یادکرد آنها را لازم مى دانست . معظم له در تقریظى که بر کتاب «به رنگ آفتاب» که در ترسیم گوشه هایى از معنویات ۸ سال دفاع مقدس تدوین شهده است ، مى نویسد : «شهیدان از همه چیز این زندگى گذشتند و در همین راه جان باختند و خود را از همه تعلقات و لذّات این زندگى آزاد ساختند و تنها رضا و خشنودى پروردگار را در نظر گرفتند و کسب مال و جاه و مقام ، همه در نظر آنها بى ارزش بود و آنچه ارزش داشت اعتلاء اسلام بود و دفاع از بیضه اسلام و شهرها و آبادى هاى مسلمین .

این شهیدان همانند شهیدان صدر اسلام بودند که در شهادت بر همدیگر سبقت مى گرفتند» .

تألیفات

احاطه کامل بر علوم مختلف ، پویایى فکر و اندیشه و علاقه وافر به گسترش فرهنگ اصیل تشیع ، او را بر آن داشت که آثار ارزشمندى در موضوعات فقه ، اصول ، داریه ، علوم قرآن ، تفسیر ، حدیث ، نهج البلاغه ، تاریخ اسلام ، اعتقادات ، منطق و اخلاق از خود به یادگار گذارد . فهرست برخى از تقریرات ، تألیفات ، مقالات و تصحیح متون قدیمىِ ایشان چنین است :

۱ . درر المطالب فى شرح المکاسب ، (عربى ، خطى) .

۲ . النّجم الظّاهر فى الصّلاه المسافر (تقریرات درس آیت اللّه سیّد محمّد حجّت ، (عربى ، تبریز ، ۱۳۶۸ ش) .

۳ . ثلث مسائل (تقریرات درس آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردى ، در حجیّت شهرت فتوائیه ، اجماع و خبر واحد) ، (مطبوع) .

۴ . تعلیقه بر کتاب احسن الدلالات فى حلّ الاشکالات الاحکام اولاد الکلالات ، تألیف علّامه مازندرانى ، (عربى ، تبریز ، ۱۴۱۷ ق) .

۵ . الحلیه فى حرمه حلق اللحیه ، (مطبوع) .

۶ . حاشیه بر توضیح المسائل آیت اللّه خویى (فارسى ، تبریز ، ۱۴۱۹ ق) .

۷ . توضیح الاحکام ـ رساله عملیّه ، (فارسى ، تبریز ، ۱۳۸۱ ش) .

۸ . مسأله ولایه الفقیه ، (عربى ، خطى) .

۹ . حاشیه بر منهاج الصالحین آیت اللّه خویى ، (عربى ، خطى) .

۱۰ . حاشیه بر رسائل شیخ مرتضى انصارى ، (عربى ، خطى) .

۱۱ . استفتائات ، (خطى) .

۱۲ . تعلیقه بر وجیزه شیخ بهایى ، (عربى ، تبریز) ،

۱۳ . البیان فى تفسیر القرآن ، (خطى) .

۱۴ . الفاظ مشکله در قرآن ، (خطى) .

۱۵ . پیامبر اسلام و کثرت همسر (فارسى ، تبریز ، ۱۳۸۲ ش) ،

۱۶ . شرح نهج البلاغه ـ قسمت سوّم ـ ، (عربى ، خطى) .

۱۷ . فاطمه زهرا (س) سرور زنان عالم ، (فارسى ، تبریز ، ۱۳۸۰ ش) .

۱۸ . القوائد و الفوائد ، (خطى) .

۱۹ . مهدى و مسئله رجعت ، (مطبوع) .

۲۰ . انتظار فرج ، (مطبوع) .

۲۱ . زندگى نامه آیت الله العضمى سیّد محمّد مولانا ، (فارسى ، خطى) .

۲۲ . درّ تابناک در کلمات معصومین ، ۲ جلد ، (خطى) .

۲۳ . چهل حدیث ، (خطى) .

۲۴ . داستان هاى راستین ، ۲ جلد ، (مطبوع) .

۲۵ . راهنماى دین در اصول دین (فارسى ، تبریز ، ۱۳۸۰) .

۲۶ . حاشیه بر منظومه سبزوارى ، (خطى) .

۲۷ . حاشیه بر عوامل ، (خطى) .

۲۸ . پاسخ به سؤالات ، (خطى) .

۲۹ . انیس الابرار فى وظایف الاخیار ، (مطبوع) .

۳۰ . درس هایى در اخلاق ، (خطى) .

۳۱ . الملاحم و الفتن ، (مطبوع) .

۳۲ . هدیه دوستان ، (خطى) .

مقالات چاپ شده و تقریظ هاى وى بر کتاب هاى محققین عبارت است از :

۱ ـ مهدى (عج) نجات دهنده بشر ، (مجموعه مقالات و گفتارها پیرامون حضرت مهدى (عج) ، صص ۲۴۳ـ۲۵۰) ،

۲ ـ مهدى (عج) از دیدگاه اهل سنت ، (کعبه مقصود ، ویژه نامه نیمه شعبان ۱۴۱۷ ق برابر ۶/۱۰/۱۳۷۵ ش ، صص ۱۷ـ۱۹) ،

۳ ـ مهدى (عج) و مسئله غیبت ، (صبح وصال ، ویژه نامه نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجى ۱۴۱۸ ق برابر با ۱۳۷۶ ش ، صص ۲۲ـ۲۷) ،

۴ ـ مهدویت و اتفاق مسلمین ، (شمس ولایت ، ویژه نامه نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجى ۱۴۲۱ ق برابر با ۱۳۷۹ ش ، صص ۱۷ـ ۲۲) ،

۵ ـ جواب به ۶ شبهه پیرامون مسئله رجعت ، (جان جهان ، ویژه نامه نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجى ۱۴۲۲ ق برابر با ۱۳۸۰ ش) ،

۶ ـ توقیعات یا نامه هایى از حضرت مهدى عجل الله فرجه ، (شمس ولایت ، ویژه نامه نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجى ۱۴۲۳ ق برابر ۱۳۸۱ ش ، صص ۱۱ـ ۲۱) ،

۷ ـ مهدى موعود (عج) و حدیث ثقلین ، (شمس ولایت ، ویژه نامه نیمه شعبان مسجد آیت الله انگجى ۱۴۲۴ ق برابر ۱۳۸۲ ش ، صص ۱۵ـ ۲۲) .

۱ـ مقدمه بر التفسیر الوجیز تألیف جدّش ، آیت الله سیّد محمّد مولانا ،

۲ . تقریظ بر کتاب به رنگ آفتاب .

 رحلت

سرانجام چراغ عمر این رادمرد عرصه هاى فقه و فقاهت پس از خدمات فراوان به مکتب اصیل تشیع در روز پنج شنبه ۷/۳/۱۳۸۳ ش مطابق با ۷ ربیع الثانى ۱۴۲۵ ق در تبریز به خاموشى گرایید و به اجداد طاهرینش پیوست . پیکر پاکش روز جمعه با حضور شخصیت هاى علمى ، مذهبى ، نمایندگان بیوت آیات عظام و مراجع تقلید بر روى دستان دهها هزار مرد و زن شیفته خاندان نبوى در تبریز تشییع گردید و بعد از اقامه نماز میت به امامت برادر بزرگوارش ، حضرت آیت الله سیّد ابوالقاسم مولانا ، به سوى قبرستان عمومى وادى رحمت انتقال داده شد و در قطعه صدیقین در دل خاک نهان گردید . با انتشار خبر ناگوار رحلت این عالم فرزانه پیام هاى تسلیت از سوى شخصیت هاى علمى و مذهبى صادر گردید و مجالس متعددى در شهرهاى مختلف برگذار شد . در این مجالس سخنرانان به پاس ۸۰ سال خدمت صادقانه وى به اسلام و مسلمین به ایراد سخنرانى پرداختند . [۱]

پی نوشت: