آغاز جنگ جمل در حوالى بصره ۱۰ جمادى الاولی

سال ۳۶ هجرى قمرى

امیرمؤمنان، على بن ابى طالب (ع) پس از پذیرش خلافت اسلامى و بر عهده گرفتن حکومت مسلمانان، با فتنه ها و دشمنى هاى گوناگون مخالفان اهل بیت(ع) روبرو گردید و ناخواسته، متحمل چند نبرد سرنوشت ساز شد.

نخستین و مهم ترین فتنه مخالفان آن حضرت، غائله اصحاب جمل بود، که به جنگ بزرگ “جمل” منجر گردید.

ماجراى این غائله اسف بار از این قرار بود: عائشه بنت ابى بکر، همسر رسول خدا(ص) که از مخالفان عثمان بن عفان و از محرکان اصلى انقلابیون مسلمان بر ضد خلیفه وقت بود، پس از قتل وى و انتخاب حضرت على(ع)، فتنه انگیزى خویش را ادامه داد و به بهانه واهى خون خواهى عثمان مقتول، در مکه معظمه اقامت گزید و مخالفان خلافت عدالت پرور حضرت على(ع) را به دور خویش گرد آورد.

در این راستا، برخى از سران بنى امیه و وابستگان عثمان مقتول از مدینه به مکه عزیمت کردند. هم چنین استانداران و عاملان عثمان که از سوى امام على بن ابى طالب(ع) عزل شده بودند، با اعوان و انصار و دارایى هاى خویش به سوى مکه رهسپار گردیدند. اسامى افرادى چون عبدالله بن عامر از بصره و یعلى بن منیه از یمن، برجسته تر از سایرین بود.

پس از مدتى، طلحه بن عبیدالله و زبیر بن عوام، دو تن از صحابه معروف رسول خدا(ص) به همراه خانواده و بستگان خویش عازم مکه شده و به اصحاب جمل پیوستند. با اجتماع برخى از صاحب نفوذان و محرکان توطئه گر به دور عائشه، اجتماع بزرگى از مخالفان حضرت على(ع) در مکه به وجود آمد.

گرچه همسران پیامبر اسلام(ص) در آن ایام، همگى در مکه معظمه به سر مى بردند، ولى هیچ کدام از آنان، با عائشه همراهى نکرده و مخالفان حضرت على(ع) را یارى ننمودند.

امّ سلمه(رض) همسر دیگر رسول خدا(ص) هنگامى که زیاده روى هاى عائشه را مشاهده کرد، به وى فرمود: اى دختر ابى بکر! من در شگفتم که تو از عثمان مقتول، خون خواهى کنى. تو همان نبودى که مردم را بر کشتن او تحریک مى کردى و او را پیر کفتار مى خواندی؟ تو را چه کار با خون خواهى عثمان؟

او مردى از بنى مناف بود و تو از بنى تمیم، میان شما رابطه خویشاوندى نیست و در حال حیات او، میانتان موافقتى نبود. اکنون چه غلو و زیاده روى است که در پیش گرفته و بر ضدیت على بن ابى طالب(ع) که پسر عم رسول خدا(ص) است بیرون مى آیى و خلافت او را نمى پسندی؟ در حالى که جمله مهاجر و انصار با او بیعت کرده و بر خلافت و امامتش راضى شدند و با رغبت و میل خود، به پیروى و یارى او همت نمودند و همگان بر امامت او متفق شدند. فضل و فضیلتى که در او است، تو آن ها نیکو مى شناسى.

به هر روى، از میان همسران رسول خدا(ص) تنها عائشه با مخالفان حضرت على(ع) همراه شد و سرکردگى آنان را بر عهده گرفت و به همراه سه هزار و به نقلى چهار هزار تن از شورش گران، از مکه معظمه رهسپار بصره شد.

پس از خروج آنان از مکه، امّ سلمه(رض) همسر رسول خدا(ص) و امّ فضل همسر عباس بن عبدالمطلب، هر کدام نامه اى جداگانه براى حضرت على(ع) در مدینه ارسال کرده و وى را از آشوب گرى اصحاب جمل باخبر نمودند.

اصحاب جمل، بر بصره هجوم آورده و پس از جنگ و گریز با سپاهیان عثمان بن حنیف انصارى، عامل حضرت على(ع) در بصره و کشتن تعداد زیادى از مدافعان شهر، آن را به اشغال خود در آوردند و بیت المال بصره را تصرف و عامل على(ع) را شکنجه و آزار کردند و پس از مدتى، وى را رها نمودند.

حضرت على(ع) پس از آگاهى از فتنه جویى اصحاب جمل، با سپاهى از مهاجر و انصار از مدینه منوره خارج و به سوى جنوب عراق، رهسپار گردید. یاران و دوستداران آن حضرت پس از خبردار شدن از عزم وى در نبرد با اصحاب جمل، به تکاپو افتاده و از سایر مناطق اسلامى، از جمله مکه معظمه، کوفه و مصر به حرکت در آمده و خود را به سپاه عدالت جوى آن حضرت رسانیدند.

سرانجام دو سپاه در حوالى بصره، در مکانى به نام “رابوقه” در برابر یک دیگر قرار گرفتند. تعداد اصحاب جمل، سى هزار و تعداد سپاهیان حضرت على(ع) در حدود بیست هزار تن بود.

در سپاه جمل، غیر از عائشه که رهبرى شورش گران را بر عهده داشت، افرادى چون طلحه بن عبیدالله، زبیر بن عوام، عبدالله بن زبیر، محمد بن طلحه، مروان بن حکم، عبدالرحمن بن عتاب، هلال بن وکیع، عبدالرحمن بن حارث، عبدالله بن عامر، حاتم بن بکیر، عمر بن طلحه و مجاشع بن مسعود فرماندهى لشکرها و دسته را بر عهده داشته و در میدان جنگ، نقش آفرینى مى کردند.

در سپاه حضرت على(ع) نیز افرادى چون امام حسن مجتبى(ع)، امام حسین(ع)، محمد بن حنفیه، عمار بن یاسر، عبدالله بن عباس، مالک بن اشتر نخعى، عبدالله بن جعفر، خزیمه بن ثابت، ابوایوب انصارى، ابوقتاده، زید بن صوحان، شریح بن هانى، سعید بن قیس، رفاعه بن شداد، محمد بن ابى بکر، عدى بن حاتم، زیاد بن کعب، حجر بن عدى، عمرو بن حمق، مجندب بن زهیر، مخنف بن سلیم و صعصعه بن صوحان، فرماندهى لشکرها و بخش هاى مختلف سپاه آن حضرت را بر عهده داشته و در برپایى پرچم عدالت پرور علوى، دلاورى هاى عظیمى به عمل آوردند.

با این که حضرت على(ع) تلاش زیادى به عمل آورد که میان طرفین، درگیرى نظامى به وجود نیاید و غائله با مصالحه به پایان آید، ولى فتنه انگیزان طرف مقابل به هیچ روى حاضر به مصالحه نبودند و سرانجام در روز دهم جمادى الاولى سال ۳۶ قمرى، دو سپاه در برابر یک دیگر صف آرایى کرده و با هم درگیر شدند.

جنگ سخت و سنگینى به وقوع پیوست و به مدت دو روز ادامه یافت، ولى سرانجام با شکست محتوم اصحاب جمل به پایان رسید.

برخى از فتنه انگیزان اصلى مانند طلحه بن عبیدالله در میدان جنگ و برخى دیگر مانند زبیر بن عوام در بیرون صحنه نبرد کشته شدند و بسیارى نیز اسیر گردیدند.

حضرت على(ع) پس از پیروزى کامل بر اصحاب جمل و آزادسازى شهر بصره، اسیران را آزاد و از تعقیب فراریان جلوگیرى نمود و عائشه را به همراه جماعتى از زنان بصره که لباس مردان پوشیده بودند، به مدینه برگردانید.

در این واقعه بزرگ، از اصحاب جمل تعداد نه هزار و به روایتى سیزده هزار و به روایتى دیگر بیست هزار تن و از اصحاب على(ع) تعداد هزار و هفتصد و به روایتى پنج هزار نفر کشته شدند.(۱)

پی نوشت

۱- نک: الفتوح (ابن اعثم کوفى)، ص ۳۹۸؛ أنساب الأشراف – ترجمه امیرالمؤمنین(ع) – (بلاذرى)، ص ۱۲۹؛ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص ۵۷۷؛ الجمل (شیخ مفید)، ص ۱۷۹ و وقایع الایام (شیخ عباس قمى)، ص ۲۳۹