دوران نوجوانی و گذر از کودکى به بزرگسالی، دشوار و پرکشمکش است. نوجوان از یک سو با سرعت بی سابقه اى، بلوغ جسمى و جنسى را می گذراند و از سوى دیگر، خانواده، فرهنگ و جامعه از او می خواهند تا مستقل باشد، روابط جدیدى را با همسالان و بزرگسالان برقرار کند و آمادگی ها و مهارت های لازم را برای زندگى شغلی و اجتماعی به دست آورد.
نوجوان نه آنقدر کودک محسوب می شود که مثل کودکان او را تحت کنترل یا مراقبت قرار داد، و نه آنقدر جوان که بشود به او اعتماد کرد و استقلال لازم را به او داد.
نوجوان باید علاوه بر پذیرش و سازگارى با این همه تغییر و تحوّل، هویت منسجمى نیز براى خود کسب کند و به سؤالات دشوار «من کیستم؟»، «جاى من در هستى کجاست؟» و «از زندگى خود چه می خواهم؟» پاسخ مشخص و اختصاصى بدهد. این جستجو برای کشف و ساختن خود، نیروی محرکه بسیاری از دل مشغولی ها و رفتارهای نوجوان در جهت گیری جنسی، انتخاب شغل، ارتباطات اجتماعی، آرمان های اجتماعی، اخلاقی، مذهبی و فرهنگی اوست.
در این دوران خیلی از نوجوانان شخصیت های سینمایی، هنری و ورزشی را الگوی خود قرار می دهند و حتی ممکن است در تعیین هدف و الگو دچار اشتباه شوند.
یکی از مهمترین مشکلات دوران نوجوانی این است که فرد قبل از این که به بلوغ اقتصادی برسد، به بلوغ جنسی رسیده است و از طرفی چون به دنبال استقلال و کسب هویت جدید برای خود نیز می باشد همیشه به فکر دستیابی زودتر به منافع اقتصادی است و در این ارتباط نوجوانانی را می بینیم که مدرسه را رها کرده و به دنبال کسب درآمد می باشند.
نوشتار حاضر به بررسى برخى از تحولّات دوران نوجوانی و نقش آنها در رشد روانی می پردازد. هرچند این دوران بستر تحوّلات مهم عاطفی، اجتماعی، مذهبی، شغلی، هویتى و… نیز مى باشد، اما بنا به اختصار تنها مرورى گذرا به تحوّلات جسمی، جنسی، شناختی و اخلاقى خواهیم داشت.
بازه ی نوجوانی
در خصوص طول دوران نوجوانی اتفاق نظر کاملى بین روان شناسان وجود ندارد و آغاز و پایان و طول دوران نوجوانی، در جوامع مختلف و طبقات گوناگون اجتماعى متفاوت است.
دوران نوجوانی در جوامع ساده تر کوتاه تر و در جوامع پیشرفته، طولانی تر است. با وجود این، یکى از جنبه هاى دوران نوجوانی که همگانى است و آن را از مراحل قبلى رشد مجزا می کند، تغییرات جسمانی و روانى بلوغ است که از آغاز دوران نوجوانی نمایان مى شود.
مراحل نوجوانى
مراحل دوران نوجوانی را می توان به سه مرحله تقسیم کرد:
مرحله اول: فاصله گرفتن (۱۲-۱۴ سالگی)
رشد کودک، با نوعى تمایل طبیعی براى فاصله گرفتن از بزرگسالان (به خصوص والدین) همراه است. این تمایل مى تواند در بستن در اتاق یا حمام توسط کودک، و یا محرمانه جلوه دادن تغییرات بدن مشاهده شود. این گونه رفتارهای محرمانه و اختصاصی، نقش روانى-اجتماعى مهمى در پایان دادن به وابستگى هاى کودکانه قبلى به والدین و سایر بزرگسالان ایفا مى کند.
با افزایش این فاصله، کودک می تواند با دوستان نزدیک خود راز و رمزهایى را مطرح کند و ارتباط هاى ویژه دوران نوجوانی را با گروه همسالان و به دور از والدین و معلمان و دیگر بزرگسالان به وجود آورد. در کودکان عادی، این فاصله تا آنجا گسترش مى یابد که به کشف هویت و جنسیت و سایر جوانب رشد «خود» در آنان منجر شود.
مرحله دوم: جدایى تدارکاتى (۱۵-۱۷ سالگی)
این مرحله که هسته اصلى نوجوانى و مشکلات آن است، با رشد بیشتر بدنی و جنسى همراه است و سطح عالى ترى از ادراک «خود» را نشان مى دهد. رشد مغز و توانایى هاى شناختى نوجوان با درونى شدن حیات عاطفى و ارتباط عمیق تر با گروه همسالان، جدایى بیشتر ویژگى هاى روان شناختی نوجوان و باورها و ارزش هاى او از والدین و بزرگسالان را به بار می آورد.
این جدایى هرچند به ندرت جنبه جدایى مکانی نوجوان با والدین و بزرگسالان را پیدا مى کند، اما معمولا یک جدایى روحی، فکری، ارزشى و رفتارى است و زمینه هاى ذهنى استقلال را براى او فراهم مى آورد. در همین مرحله، انسجام جنبه هاى مختلف بدنى و جنسى و تصور از خویش به صورت هویت واحد شکل مى گیرد و پاسخگویى به سؤال اساسى «من کیستم؟» به تدریج در ذهن نوجوان تحقق مى یابد.
مرحله سوم: ورود مجدّد به مناسبات اجتماعى (۱۸-۲۰ سالگی)
چنانچه رشد نوجوان در مراحل پیشین به گونه ای نسبتاً بهنجار صورت گرفته باشد، در این مرحله آخر، نوجوان به تدریج به صورت یک فرد مستقل و خودکفا در مناسبات خانوادگی، آموزشی، شغلی، اجتماعی و فرهنگى ایفاى نقش مى کند و در چنین صورتى می توان امیدوار بود که مراحل رشد و پرورش او به درستى انجام شده و او آماده است تا دوران جوانى و بزرگسالى را با موفقیت آغاز کند.
تحوّلات دوران نوجوانی
در دوران نوجوانی، تحولات گسترده ای برای نوجوان در جنبه های مختلف روی می دهد:
۱-تحوّل جسمى
دوران نوجوانی، پس از مرحله جنینی، که از تغییرات سریع و فوق العاده برخوردار است، دومین مرحله تغییر چشمگیر و پرشتاب است. از این رو، روان شناسان بیشتر تمایل دارند که در این مورد به جاى «رشد» واژه «جهش» را به کار گیرند. روسو دوران نوجوانی را تولد دوباره مى داند: «وقتى فرد به بلوغ می رسد گویا فرد دیگرى با خصوصیات بدنى و روانى متفاوتى در وى به وجود آمده است».
در ابتدای دوران نوجوانی (سنین ۱۲ تا ۱۳ سالگی) تعادل جسمى بر هم مى خورد و تغییرات عمیقى در ارگانیزم به وجود مى آید، شکل و حجم بدن تغییر مى کند و دستخوش دگرگونى مى شود و طرح عمومى بدن نوجوان از حالت کودکی خارج شده، مانند قالب و اندازه بزرگسالان مى شود.
به دلیل آن که دختران زودتر به رشد بدنى مى رسند، براى یک دوره کوتاه سه تا چهار ساله، دختران بلندقد تر و سنگین تر از پسران همسال خود مى شوند، اما پس از آن که جهش ناگهانى بلوغ در پسران نیز صورت گرفت، قد آنان به طور متوسط حدود ۸ درصد بلندتر از قد دختران مى شود.
هرچند رشد بدن از جمله قد به دلایل ژنتیک، ناهنجاری زا، بهداشتی، تغذیه ای، نژادى و حتی اجتماعى-فرهنگى در کودکان و نوجوانان متفاوت است، با این حال، اندازه قد کودکان و نوجوانان، اثر مهمى بر چگونگى رفتار همسالان و بزرگسالان با آنها دارد. مردم اغلب این طور فکر مى کنند که افراد بلندقدتر و عضلانى تر، از شایستگی هاى بیشتر و کارایى و قدرت مدیریت بالاتری برخوردارند.
کودکان و نوجوانان بلندقد تر و عضلانى تر نیز احساس متفاوتى درباره خودشان دارند. آنان احساس مى کنند که تیپ بهتری دارند و تمایل به رهبرى دیگران در آنان بیشتر مى شود. والدین نیز به این نوجوانان به چشم افراد بزرگسال می نگرند، در حالى که فرزندان کوتاه قد تر و ظریف اندام تر خود را – حتی اگر از نظر سنّى و بلوغ جنسى در حدّ همسالان بزرگ اندام تر خود باشند – تحت مراقبت بیشترى قرار مى دهند.
در اثر بلوغ جسمی، نوجوانان حساسیت زیادى نسبت به بدن خویش پیدا مى کنند. پسران این احساسات را با ایستادن های مکرّر در مقابل آینه و نظاره کردن بدن خود و اندیشیدن نسبت به طبیعى بودن یا نبودن رشد خود ظاهر مى سازند و نیز نسبت به تناسب اندام ها، حالت پوست، موى سر و حالت چهره و چاقى و لاغری و درشتى و ریزاندامى خود حساس مى شوند.
نوجوانانى که در این دوره خود را طبیعى و بالنده تلقّى مى کنند، در آینده نیز از عزت نفس و شادمانی بیشترى برخوردار خواهند بود.
گاهى این تغییرات در دوران نوجوانی، سبب مى شود بعضى از نوجوانان حیای افراطى پیدا کنند؛ زیرا از این می ترسند که دیگران متوجه تغییرات بدنى آنها شوند و نظر نامساعد نسبت به آنان پیدا کنند.
۲-تحوّل جنسى
رشد جنسى در دوران نوجوانی، یک معیار مهم رشد در این مرحله از زندگى است. این معیار نشانه اى از بلوغ و تغییرات دیگرى است که در این دوره رخ مى دهد. در طول دوره بلوغ، اندام هاى جنسى پسران (بیضه ها و آلت) و دختران (تخمدان ها، رحم و مهبل) بزرگتر و رسیده تر مى شوند.
در پسران، بیضه ها شروع به تولید اسپرم مى کنند و غده پروستات به تولید منى مى پردازد و در دختران، تخمدان ها تخمک رشدیافته را در لوله هاى فالوپ آزاد مى کنند. ویژگى هاى ثانوی جنسى نیز که مردان را از زنان متمایز مى سازد، نظیر روییدن موى صورت در پسران و رشد پستان ها در دختران، آغاز می شود.
با توجه به وضعیت متوسط رشد اندام هاى جنسی، معمولا بزرگتر شدن بیضه هاى پسران در حدود سن سیزده و نیم سالگى آغاز مى شود و شش ماه پس از آن موهاى زهارى مى روید. رشد آلت و جهش قد پسران و کلفت شدن صداى آنان نیز مستلزم گذشت شش ماه دیگر است. اولین احتلام یا دفع خود به خودى منى معمولا حدود یکسال پس از بزرگ شدن آلت بروز مى کند. رشد موهاى صورت و بدن پسران نیز پس از این مراحل آغاز مى شود.
رشد پستان ها و جهش قد دختران نیز معمولا در ده و نیم سالگى شروع می شود. نمو موهاى زهارى در دختران در یازده سالگى و نمو موهاى زیربغل در سیزده سالگى بروز مى کند. نخستین عادت ماهیانه عموماً در آغاز سیزدهمین سال زندگى رخ می دهد.
نخستین عادت ماهیانه شاخص رشد جنسى دختران است، و مترادف با توانایى باردار شدن نیست. آزاد شدن تخمک رسیده در دختران، که لازمه بارورى است، معمولا یکسال تا یکسال و نیم بعد از وقوع نخستین قاعدگى امکان پذیر مى شود.
بدیهی است که در همه این موارد تفاوت هاى فردى نیز وجود دارد. رشد هویت جنسی، بخشى از فرایند عمومى رشد جنسی است و اساس زیستى دارد؛ ولى به عوامل گوناگونى همچون چگونگی ارتباطات کودک با والدین، به خصوص با والد همجنس خود، ارتباط با همسالان و همکلاسى ها، محیط آموزشى و فرهنگ و جامعه نیز بستگی دارد.
مسئولیت بزرگسالان
نتایج بررسی ها نشان داده نوجوانان، والدین و مربیان از روند طبیعی بلوغ و ویژگی های دوران نوجوانی اطلاعات کافی ندارند. در بسیاری از موارد دیده می شود خانواده ها و حتی مربیان بهداشت مدارس نمی توانند پاسخگوی مسائل و مشکلات نوجوانان در دوران بلوغ باشند و اطلاعات آنها در خصوص مشکلات شایع در دختران در دوران بلوغ و احتیاجات غذایی در آنها در این دوران کافی نیست. در حالی که پرداختن به مسائل بهداشتی آنها نه فقط برای خودشان، بلکه با توجه به این واقعیت که آنها مادران آینده هستند برای خانواده ها، جامعه و نسل آینده نیز سودمند است.
۳-تحول شناختی
بیشتر نظریه هاى سنّتى روان شناسى و عامّه مردم بر این باورند که با ورود به دوران نوجوانی، یک تحوّل کیفى در تفکر پیدا مى شود. تغییر رفتار و گفتگوها، استدلال ها و اظهارنظرها و دیدگاه هاى انتقادى نوجوانان نیز این باور را استحکام بخشیده است.
پنج ویژگى اساسى تفکر در دوران نوجوانی
از نظر دانیل کیتینگ پنج ویژگى اساسی تفکر در دوران نوجوانی عبارتند از:
الف. تفکر درباره ممکنات: بر خلاف کودکان دبستانى که استدلال هاى ساده ای از مشاهدات خود به عمل مى آورند، نوجوانان به ممکنات و احتمالات دیگری نیز که به طور مستقیم در معرض نظرشان نیست، فکر مى کنند.
ب. تفکر آینده نگر: دوران نوجوانی دوره اى است که فرد به انجام کارها در آینده و در بزرگسالى خود فکر مى کند.
ج. تفکر با کمک فرضیات: کودکان چون به دوران نوجوانی می رسند، بیشتر به آزمون فرضیه ها مى پردازند و غالباً به موقعیت هایی متفاوت از واقعیت هاى ساده فکر مى کنند.
د. اندیشیدن به تفکر: در دوران نوجوانی، اندیشیدن به فرایندهاى فکر خود، یعنى تفکر فراشناختی، پیچیدگی بسیار بیشترى مى یابد. نوجوان می تواند قوانینى را از مجموعه قوانین موجود استخراج کند، قوانین نظام جداگانه را با یکدیگر مقایسه کند و نتیجه بگیرد و به طور نظام وار و عمیق به طرز فکر و خواسته هاى دیگران فکر کند.
هـ. تفکر وراى حدود قراردادی: در دوران نوجوانی، توانایى های جدیدی در اختیار نوجوان قرار می گیرد تا بتواند خود به مسائل اساسى مربوط به مناسبات اجتماعی، اخلاقیات، سیاست و مذهب بیندیشد و به بررسى مجدّد آنها بپردازد. نوجوان تلاش مى کند تا راه حلى براى تعارض میان ایده آلهاى موجود در مسائل مذکور و عملکرد واقعى بزرگسالان پیدا کند و راه صحیحى را براى خود برگزیند.
مخاطرات رشدشناختى
تفکر در دوران نوجوانی با مخاطراتى نیز همراه است. بر خلاف کودک دبستانی که معمولا وضعیت موجود جهان را همان گونه که هست مى پذیرد و دستورالعمل هاى بزرگسالان را اجرا مى کند، نوجوانى که در تفکر به مرحله عملیات صورى رسیده و قادر است شقوق فرضى متفاوت از واقعیت هاى موجود را در ذهن خود ترسیم کند، ممکن است در خانه و مدرسه و جامعه به همه چیز ایراد بگیرد و حتى واقعیت هاى موجود در جهان هستى را نپذیرد.
تفکر ایده آلی نوجوان، که ریشه در رشدشناختى وى و رسیدن به تفکر انتزاعی دارد، موجب احساس شکاف عمیقى بین واقعیت هاى زندگی و ایده آل هاى ذهن او خواهد شد. این احساس ممکن است او را در مقابل والدین و مدرسه و جامعه نیز قرار دهد و حتى در شرایط خاصی، او را به پرخاشگرى و عصیان علیه نهادهای اجتماعى نیز وادارد. این ایده آلگرایى ممکن است بین او و نسل قبل شکاف عمیقى را به وجود آورد.
خودمرکزبینى نوجوان، که الکایند از آن نام می برد، اساساً ناشى از تحوّلات دوران نوجوانی و به ویژه تحوّل شناختى نوجوان است.
در دوران نوجوانی انسان دچار این تصور مى شود که همیشه تحت نظر است و نوعى ناظر خیالى شاهد اعمال اوست. به همین دلیل، نسبت به حرکات و وضع خود حسّاس است.
او همچنین دچار یک افسانه شخصى است و معتقد است که از وضعیتى بی همتا برخوردار است. این احساس بى همتایى ممکن است باعث شود که فکر کند خطرها شامل حال او نخواهد شد و خود را به مخاطرات بزرگ دچار سازد.
۴-تحوّل اخلاقى
در هیچ دوره اى به اندازه دوره نوجوانى، ارزش ها و استانداردهاى اخلاقی براى انسان مطرح نمى شود. توانایى هاى فزاینده نوجوانان آنان را متوجه مسائل و ارزش هاى اخلاقى می کند و راه هاى پیچیده ترى را براى کنار آمدن با آن مى یابند. در عین حال، آنچه جامعه از نوجوانان مى خواهد به سرعت در تغییر است و همین مستلزم ارزیابی مجدّد و مداوم ارزش ها و اعتقادات اخلاقى است.
مخاطرات اخلاقى دوران نوجوانی
دوران نوجوانی زمینه بروز برخى مخاطرات اخلاقى را نیز فراهم مى کند. بسیاری از نوجوانان مشکل دار، دچار رشد نایافتگى و خودمحورى هستند که گاهی از آن به ناسازگاری در نوجوانان یاد می شود. اطاعت آنان از قوانین هنوز به دلیل نظارت افراد قدرتمند و ترس از تنبیه است. آنان به زودى یاد مى گیرند که مى توانند برخی از قوانین موجود را نادیده بگیرند، بى آن که تحت پیگرد قرار گیرند.
گروه دیگرى از نوجوانان به سبب مشکلات اخلاقى و ارزشى، به استفاده از مواد مخدّر روى مى آورند و به تدریج خود را به آسیب هاى مغزى دچار مى کنند. اعتیاد در نوجوانان، مسئله ای است که خانواده ها باید نسبت به آن حساسیت و آگاهی لازم را داشته باشند.
گروه بزرگترى از نوجوانان با پرسش ها و تردیدهاى زیادى درباره معنای زندگى و مذهب و اخلاق رو به رو هستند. ارزش هاى نوجوانان همیشه نتیجه تصمیمات عاقلانه ای نیست که به طور منطقى اتخاذ کرده اند. نوجوانان ارزش ها را اغلب به دلایلى که با تضادها و انگیزه هاى شخصى آنان در ارتباط است (و بسیارى را هم ناآگاهانه) انتخاب مى کنند.
جمع بندی و رهنمودهایی برای والدین
داشتن یک نظام ارزشی منسجم در دوران نوجوانی باعث می شود نوجوانان کمتر دچار انحرافات اجتماعی شوند، بنابراین والدین با ایجاد فضایی همراه با ارزش های ملی، دینی و جهانی باید فضایی مناسب به منظور همزیستی مسالمت آمیز برای نوجوانان فراهم کنند.
بهتر است والدین در برخی موارد، تصمیم گیری را بر عهده فرزندانشان بگذارند، تا مهارت انتخاب و اعتماد به نفس را در آنها رشد دهند. برخی والدین به این دلیل که ممکن است نوجوانشان با تعیین هدفی نادرست دچار دردسر شود، سعی می کنند تجربه خود را به فرزندشان دیکته کنند.
وقتی ما نتوانیم تفاوت نسل جدید با عادات قدیم را بپذیریم و به عنوان والدین یا اولیای مدرسه انتظار داشته باشیم افکار، احساسات و رفتار نوجوانان دقیقا همانی باشد که ما می خواهیم، این بی‌انصافی و بدفهمی و آشفتگی درون خود را به نام بحران نوجوانی به بچه های ناپخته نسبت خواهیم داد که مایلند دنیای اطراف خویش را کشف، و راه و رسمی مناسب برای زندگی خویش پیدا کنند.
روان‌شناسان معتقدند وقتی فرزندان به دوران نوجوانی می رسند از نظر جسمی و روحی تغییرات قابل ملاحظه ای می کنند، به همین دلیل والدین نیز باید رفتار و انتظارات خود را تغییر دهند. وقتی فرزندتان به دوران نوجوانی می رسد متوجه خواهید شد قصد دارد استقلال بیشتری در خانواده داشته باشد. او سعی می کند بیشتر تصمیماتش را خودش بگیرد. این تصمیمات از ساده ترین موارد مانند انتخاب لباس شروع می شود و تا انتخاب ورزش و سرگرمی و دوست و مدرسه و مسافرت، ادامه می یابد.
باید توجه داشته باشید امور خصوصی او برای به استقلال رسیدنش بسیار اهمیت دارد. مشکلات فرزندتان را جدی بگیرید. بدانید مسائل به ظاهر جزیی برای آنان از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است. پس حداقل به صحبت هایش با دقت گوش دهید و پاسخ مناسب بدهید. از بازگو کردن مسائل وی برای دیگران نیز به شدت خودداری کنید. به احتمال زیاد در این زمان او می خواهد به تنهایی در منزل بماند یا حتی خودش از خواهر یا برادر کوچک ترش مراقبت کند.
خیلی از والدین نسبت به رفتارهای فرزند نوجوانشان واکنش های قهری و نامناسب انجام می دهند، در واقع این والدین رفتارهای او را خارج از حساسیت های سنی می سنجند و این موضوع فقط به تشدید برخورد‌ها منجر می شود.
همواره در نظر داشته باشید که اگر نوجوان شما نافرمانی می کند، اگر در ظاهر و پوشش خلاف سلیقه شما عمل می کند، اگر سعی دارد مخالفت هایی با شما داشته باشد، همه و همه این ها اقتضای سن اوست که فقط در چارچوب رابطه درست و دوستانه می توانید از او در این دوران حمایت کنید.
منابع اقتباس: هادى حسینخانى؛ ماهنامه معرفت؛ شماره ۱۰۴؛ انجمن علمی و آموزشی مدرسین آموزش خانواده شهر تهران؛ مستوره برادران نصیرى؛ جام جم آنلاین
