کنز العرفان فی فقه القرآن

کنزُ الْعِرْفان فی فِقْه القُرْآن کتابی است در آیات الاحکام و آیات فقهی قرآن کریم نوشته عالم و فقیه شیعی مقداد بن عبدالله سیوری حلی (متوفای ۸۲۶ق) معروف به فاضل مقداد‌. این کتاب که در زمره تفاسیر موضوعی است بر شیوه کتب فقهی نوشته شده است. مؤلف، در این کتاب تنها آیات فقهی را بررسی کرده و در بیان اقوال علما و نقل احادیث و شان نزول آیات، از تفسیر مجمع البیان استفاده کرده است.

درباره مؤلف

مقداد بن عبدالله بن محمد حلّی سُیوری (متوفی۸۲۶ق)، فقیه و متکلم شیعی، معروف به فاضل مقداد. او در قریه سُیور از توابع حلّه و در قبیله بنی اسد به دنیا آمد. او از معروفترین شاگردان شهید اول بوده و از او روایت کرده است. از علی بن هلال الجزائری، ابن قطّان حلی و حسن بن راشد حلی در شمار شاگردان وی یاد کرده‌اند.

فاضل سیوری می‌نویسد:

«در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام حدود پانصد آیه است؛ ولی من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکراری‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آنها به پانصد آیه نمی‌رسد.»

وی تصریح می‌کند:

«کسی گمان نبرد که ما آیه‌ای را ترک کرده‌ایم؛ بلکه هدف آن بوده که آیات الاحکام بررسی شود نه اینکه تعداد آنها زیاد شود.»[۱]

روش این کتاب در پرداختن به آیات الاحکام بر خلاف ابن عربی و جصاص که ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن بحث کرده‌اند بر اساس باب‌های فقهی است و ضمن بیان احکام شرعی بر طبق آیات قرآن به نقل نظرات مذاهب دیگر و رد آن‌ها هم می‌پردازد.[۲]

ویژگی‌ها

بین کنزالعرفان و مجمع البیان فی تفسیر القرآن اثر فضل بن حسن طبرسی شباهت‌های بسیاری از جهت نظم و ترتیب مطالب، زیبایی کلام و اتقان و انسجام وجود دارد.[۳]

برخی دیگر از ویژگی‌های کتاب به این شرح است:

کتاب بر اساس تفسیر موضوعی است و از طهارت شروع شده و دیات پایان بخش آن است.

مؤلف هر آیه‌ای را که مربوط به احکام بوده آورده و از آیات تکراری و بی‌ربط پرهیز کرده است.

مؤلف، ابتدا تمام آیه را ذکر کرده و سپس به شرح آن می‌پردازد، برخلاف مقدس اردبیلی در زبده البیان که هر فراز آیه را جداگانه آورده و سپس به شرح آن پرداخته است.[۴]

اعتبار کتاب

شهرت و اعتبار کنزالعرفان، نزد علمای اهل سنت هم مشابه تفسیر مجمع البیان است؛ به طوری که یکی از علمای معاصر آنها در کتاب خود (التفسیر و المفسرون) این کتاب را به عنوان یکی از ۴ تفسیر برتر معرفی نموده است و می‌نویسد:

مقداد بن عبد الله بن محمد بن الحسین بن محمد سیوری یکی از علمای مذهب اثناعشری است که در بین آنها به علم و فضل و تحقیق و تدقیق مشهور و دارای تالیفات فراوانی است.[۵]

منابع کتاب

فاضل سیوری در بیان اقوال علما و نقل احادیث و شان نزول آیات، بهره‌های فراوانی از تفسیر مجمع البیان برده و از آن اقتباس نموده است.

نسخه‌ها

تصحیح و مقابله این کتاب بر اساس دو نسخه چاپی و چند نسخه خطی انجام پذیرفته که یکی از دو نسخه چاپی به صورت مستقل با قطع وزیری و دیگری در حاشیه تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) است.[۶]

از میان نسخه‌های خطی، سه نسخه به این شرح است:

نسخه قدیمی تصحیح‌شده‌ای که دارای حواشی بسیاری بوده اما تعدادی از صفحات آن مفقود شده است.

نسخه تصحیح‌شده خطی به‌خط مسعود بن حیدر حسنی زواری که در سال ۹۷۹ق به نگارش درآمده و دارای حواشی متفرقه است.

نسخه خطی تصحیح‌شده به‌خط علی‌اکبر بن عین‌الله ویسی که در سال ۱۴۰۱ق نوشته شده و دارای حواشی متفرقه است.

این دو نسخه اخیر در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است.[۷]

۱.      پی نوشت ها:

2. سیوری، کنزالعرفان، ۱۴۲۲ ق، ص ۲۹.
3. سیوری، کنزالعرفان، ۱۴۲۲ ق، ص ۲۵.
4. نرم‌افزار جامع فقه اهل بیت.
5. ربانی، معرفی کنزالعرفان، ۱۳۸۵ش.
6. معرفت، التفسیر و المفسرون، ۱۴۱۸ق، ج ۲، ص ۴۶۵.
7. تهرانی، الذریعه، ج ۱۸، ص ۵۹.
8. نرم‌افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تخقیقات کامپیوتری نور.

فهرست منابع:

1. سیوری، مقداد بن عبدالله، کنزالعرفان، تصحیح عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، مکتب نوید اسلام، ۱۴۲۲ ق.
2. تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
3. معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۱۸ق.
4. ربانی، محمدحسن، کنز العرفان فی فقه القرآن، تالیف مقداد بن عبدالله سیوری، فقه، زمستان ۱۳۸۵ش، شماره ۵۰.