روش پیشوایان اسلام در تعامل و رفتار با همسر

یکى از نکات قابل توجه در سلوک و سیره پیشوایان معصوم (ع)، سبک زندگی اسلامی آنها در رفتار با همسر خویش است. متاسفانه سیره عملى ائمه (ع) در رفتار با همسر خود مانند سایر برخوردها و شیوه‏ هاى رفتارى آنان، آن چنان که باید و شاید، به طور دقیق و روشن در تاریخ دیده نمی شود.

این علاوه بر عوامل اجتماعى و سیاسى، به ماهیت قضیه برمی گردد که بیشتر یک امر درون خانوادگى است تا اجتماعى و در منظر دیگران؛ اما آن اندازه از روش و سیره آنان که به ما رسیده و همچنین از سخنان آنها مى‏ توان تا اندازه زیادى، روش آن بزرگواران را در تعامل و رفتار با همسر به دست آورد. در این فرصت به نمونه‏ هایى از شیوه‏ هاى معصومان (ع) در تعامل و رفتار با همسر اشاره می شود.

کمک به همسر

از مسائل مهمى که در زندگى مشترک زن و شوهر و شیوه تعامل و رفتار با همسر مطرح است و از آغاز تا پایان عمر نیز ادامه دارد و در سعادت و خوشبختى و نشاط خانواده تأثیر بسزایى دارد، موضوع انجام کارهاى مربوط به زندگى، انجام کارهاى خانه و کمک به همسر است.

این مسئله اگر به صورت عادلانه و صحیح حل شود و هر کدام وظیفه خود را به خوبى انجام دهند از بیشتر مشکلات آینده جلوگیرى مى‏ نماید و صفا و صمیمیت در محیط خانواده حاکم می شود.

حضرت على (علیه السلام) و حضرت زهرا (سلام الله علیها) بعد از آغاز زندگى مشترک براى تعیین مسئولیت و وظیفه هر کدام، خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیدند و از آن حضرت درخواست داورى نمودند.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) کارهاى درون خانه را به عهده فاطمه (سلام الله علیها) گذاشت و کارهاى بیرون را به حضرت على (علیه السلام) واگذار نمود.

فاطمه زهرا (سلام الله علیها) مى‏ فرماید: جز خدا کسى نمی داند که من چه اندازه خوشحال شدم از اینکه کارهاى درون خانه به من واگذار شد و از کارهاى بیرون خانه» و معاشرت و تماس با مردان معاف شدم.۱

در همین زمینه در سخنى از امام باقر (علیه السلام) آمده است: فاطمه (س) در خانه على (ع) کار خانه و خمیر کردن و نان پختن و نظافت را به عهده گرفت و على (ع) کارهاى بیرون خانه را، مانند آوردن هیزم و مواد خوراکی.۲

على (علیه السلام) در رفتار با همسر و همکاری با او، به این حد اکتفا نمی نکرد و در کارهاى خانه نیز شرکت می ‏جست و به صورتى عمل نمى‏ کرد که در خانه بنشیند و انجام تمام کارها را به همسرش واگذار نماید.

امام صادق (علیه السلام) مى‏ فرماید: على (ع) همواره هیزم مى‏ آورد، آب مورد نیاز خانه را تأمین مى‏ کرد و خانه را جارو مى‏ کرد، و حضرت زهرا (س) آرد درست مى‏ کرد و خمیر آماده کرده، نان مى‏ پخت.۳

در این روایت تعبیرى به کار رفته است که نشان مى‏ دهد آن حضرت همواره جارو کردن و نظافت منزل را عهده ‏دار بود.

ملاطفت و مهربانی در رفتار با همسر

از برخى روایات استفاده می شود که حضرت على (علیه السلام) در تعامل و رفتار با همسر، کمال همراهی را داشت و در بعضى اوقات در کارهاى مربوط به حضرت زهرا (سلام الله علیها) مانند تهیه آرد و آسیاب کردن نیز به کمک همسرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) مى‏ رفت.

از جمله نقل شده روزى رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به خانه على (علیه السلام) وارد شد و دید على (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) به کمک یکدیگر با آسیاب دستى مشغول تهیه آرد مى ‏باشند.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: کدامیک خسته ‏ترید؟ على (علیه السلام) عرض کرد: فاطمه (س) خسته‏ تر است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: دخترم! برخیز، و فاطمه (س) برخاست و پیامبر به جاى او نشست و به على (علیه السلام) در آرد کردن، کمک نمود.۴

از این روایت به خوبى استفاده می شود که حضرت على (علیه السلام) همیشه در رفتار با همسرش، رعایت حال او را مى ‏نموده و سعى می ‏کرده تا همسرش بتواند قدری استراحت نماید یا کار آسانترى انجام دهد.

پرستارى و عمل به سفارش هاى همسر

هنگامى که حضرت زهرا (سلام الله علیها) بیمار شد و ارتحالش نزدیک شد، در رابطه با تشییع بدن مطهر و محل دفنش و چگونگى غسل سفارش هایى به شوهرش على (علیه السلام) می ‏کند که آن حضرت نیز به‏ همان کیفیت که همسرش خواسته بود عمل می ‏کند.

به علاوه على (علیه السلام) در هنگام بیمارى حضرت زهرا (سلام الله علیها)، در رفتار با همسرش مانند یک پرستار مهربان و دلسوز از همسر بزرگوارش مراقبت هاى لازم را به عمل مى ‏آورد.

امام سجاد (علیه السلام) از پدر بزرگوارش امام حسین (علیه السلام) نقل می ‏کند که وقتى حضرت زهرا (سلام الله علیها) بیمار شد به على (علیه السلام) سفارش کرد که جریان کسالت او را به کسى خبر ندهد.

على (علیه السلام) نیز چنین کرد کسى را در جریان کسالت حضرت زهرا (سلام الله علیها) قرار نداد و خود آن حضرت پرستارى و مراقبت از زهرا (سلام الله علیها) را به عهده گرفت و اسماء نیز به او کمک مى‏ کرد و چون هنگام ارتحال فرا رسید حضرت زهرا (سلام الله علیها) به شوهرش سفارش کرد که او عهده ‏دار مراسم تجهیز و دفن او شود. شبانه او را دفن نماید و محل دفن را پنهان نگه دارد.

على (علیه السلام) نیز چنین کرد ولى بعد از دفن آن حضرت، حزن و اندوه فراوان او را فرا گرفت و اشک هاى مبارکش بر گونه‏ هایش جارى گردید. رو به مرقد مبارک پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نمود و به آن حضرت سلام داد و با او به راز و نیاز و درددل پرداخت.

حضرت على (علیه السلام) بر اساس سفارش حضرت زهرا (سلام الله علیها)، او را شبانه دفن کرد و قبر او را پنهان نمود و براى عملى شدن وصیت زهرا (سلام الله علیها) و اینکه قبر وى پنهان بماند، با کسانى که بنا داشتند با بررسى و تفحص و نبش قبور، آن حضرت را پیدا نمایند، با سختى برخورد مى‏ نماید.

چنانچه در یک گزارش آمده است که حضرت (علیه السلام) وقتى متوجه جریان شد، در حالى که لباس مخصوص زمان جنگ و برخوردهاى سخت، پوشیده بود، خشمگین به سوى قبرستان حرکت نمود و به شمشیر مخصوص خود، ذوالفقار، تکیه زده فرمود: من على ابن‏ ابى‏طالب هستم؛ مشاهده مى ‏کنید که با چه وضعى به اینجا آمده ‏ام. به خدا سوگند! اگر دست به سنگ یکى از این قبرها بزنید با شمشیر با همه شما نبرد خواهم نمود.۵

دلجویى و احترام در رفتار با همسر

انسان در دوران زندگى با حوادث و مسائلى روبرو می شود که او را ناراحت و نگران و متأثر می ‏سازد. فردى که احساس می ‏کند از طرف دیگران به او ستم شده و حق او را گرفته ‏اند اگر براى رسیدن به حق خود و دفاع از ظلمى که به وى شده تلاش کند و نتواند به حق خود برسد دچار ناراحتى و نگرانى خواهد شد.

حال اگر براى زن یا شوهر چنین مسئله‏ اى پیش آید و او با حالت تأثر وارد خانه شود ممکن است اظهار گلایه و شکوه نماید و با همسر خود درددل کند و از همسر انتظار داشته باشد که در این شرایط به او کمک کند و از او دفاع نماید، و هر گونه تصور کوتاهى را در این رابطه دور از انتظار می داند.

همسر در این حالت هاى مخصوص، باید سعى کند با مهربانى و دلجویى و احترام نسبت به طرف مقابل، آن چنان رفتار نماید که از اندوه و تأثر و ناراحتى او بکاهد. با سخنان منطقى و محترمانه اثبات نماید که من در دفاع از حق تو کوتاهى نکردم و آنچه مصلحت بوده و توان داشتم در این رابطه انجام داده ‏ام.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) بعد از پدر بزرگوارش وقتى احساس کرد که ملک او، فدک را به ناحق گرفته ‏اند، براى دفاع از حق خویش و استرداد املاکش نزد خلیفه وقت رفت و با وجود بحث ها و استدلال هاى منطقى که ارائه داد موفق نشد، حق خود را بستاند. لذا با ناراحتى و تأثر شدید وارد منزل شده اظهار ناراحتى نمود. على (علیه السلام) را مورد خطاب قرار داد و فرمود:

… هیچ کس از من دفاع نکرد و از ظلم آنها جلوگیرى ننمود، خشمگین از خانه بیرون رفتم و پریشان و با شکست و افسردگى بازگشتم، و تو نیز این گونه پریشان نشسته ‏ای.

تو همان بودى که گرگان عرب را صید می کردى و اکنون زمین‏گیر شده ‏ای. ای على! نه گویندگان را مانعى و نه یاوه ‏گویان را دافع. اختیار از کفم رفته، …. از اینکه با تو این گونه سخن می گویم نزد خدا عذر خواهم، خواه مرا یارى کنی، یا واگذاری، اى واى بر من! در هر پگاه که عمید و تکیه ‏گاهم از کف رفت و بازویم بى ‏رمق گشت.

در این هنگام امام على (علیه السلام) در رفتار با همسر خود، با لحنى محترمانه وی را دلدارى داد و در پاسخ فرمود: ویل و واى بر تو مباد بلکه واى بر دشمنان تو باد. اى دختر برگزیده خدا و یادگار نبوت! از اندوه و غصه دست بردار. به خدا سوگند من در انجام وظیفه سستى نکرده ‏ام و آنچه در قدرت و توان داشتم انجام دادم.

حضرت على (علیه السلام) آن چنان با خونسردى و متانت و دلجویى در برابر ناراحتى و شکوه حضرت زهرا (سلام الله علیها) برخورد می نماید، که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) آرامش پیدا کرده مى‏ فرماید: خداوند مرا کفایت می ‏کند. و کار آنها را به خدا وا می گذارد و آرام می شود.۶

حضرت على (علیه السلام) در تعامل و رفتار با همسر خود، همواره مواظب بود که از حزن و اندوه زهرا (سلام الله علیها) که بعد از پدر بزرگوارش بسیار زیاد شده بود بکاهد.

زهرا (سلام الله علیها) به پدرش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علاقه زیادى داشت و لذا می فرمود: پیراهن پدرم را به من بدهید و چون پیراهن را می گرفت آن قدر آن را می بویید تا بی هوش مى‏ شد.

على (علیه السلام) مى‏ فرماید: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را در پیراهنش غسل دادم و چون وضع زهرا (سلام الله علیها) را مشاهده کردم که با بوییدن آن پیراهن بیهوش می شود، آن را پنهان نمودم.۷

حضرت على (علیه السلام) درباره چگونگى رفتار با همسر خود مى‏ فرماید: به خدا سوگند هرگز کارى نکردم که فاطمه (سلام الله علیها) خشمگین شود و او را به هیچ کارى مجبور نکردم … او نیز هرگز مرا خشمگین نکرد و برخلاف میل باطنى من قدمى برنداشت.۸

توجه به خواست همسر

امام حسین (علیه السلام) در تعامل و رفتار با همسر خویش، همواره به خواست و علاقه و حس زیبایی دوستى وی، توجه خاصى مى‏ نمود و برخى اوقات حاضر مى‏ شد به همین خاطر با انتقادات اصحاب و دوستان خود روبرو شود ولى به خواست طبیعى و مشروع همسر خویش احترام مى‏ گذاشت.

امام باقر (علیه السلام) نقل می ‏کند، عده ‏اى بر امام حسین (علیه السلام) وارد شدند؛ ناگاه فرش هاى گران‏قیمت و پشتی هاى فاخر و زیبا را در منزل آن حضرت مشاهده نمودند. عرض کردند: اى فرزند رسول خدا! ما در منزل شما وسایل و چیزهایى مشاهده مى‏ کنیم که ناخوشایند ماست (با اطلاعى که از موقعیت شما داریم وجود این وسایل در منزل شما را مناسب نمى ‏دانیم).

حضرت فرمود: ما بعد از ازدواج مهریه همسر خود را پرداخت مى ‏کنیم و آنها هر چه دوست داشتند براى خود خریدارى می ‏کنند و هیچ یک از وسایلى که مشاهده نمودید از آن ما نیست.۹

در روایت دیگر نقل شده که از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: آیا خرید جواهرات و طلاجات براى زینت بچه ‏ها درست است؟ حضرت در پاسخ فرمود: على بن‏ الحسین (ع) براى بچه‏ ها و همسرانش زیورآلات از نوع طلا و نقره تهیه مى‏ کرد و آنها را با آن زیورها می آراست.۱۰

از این روایات و نظایر آن به خوبى استفاده می شود که امام سجاد (علیه السلام) در تعمل و رفتار با همسر خود، به حس زیبایى‏ دوستى او احترام مى‏ گذاشت و ابزار لازم را در حد متعارف آن زمان، براى آنها فراهم می ‏نمود.

حضرت على (علیه السلام) نیز در رفتار با همسر خویش می فرماید: به خدا سوگند! هرگز کارى نکردم که فاطمه (سلام الله علیها) خشمگین شود و او را به هیچ کارى مجبور نکردم … او نیز هرگز مرا خشمگین نکرد و برخلاف میل باطنى من قدمى برنداشت.

آراستن خویش براى همسر

اسلام دین فطرت است و چنین دینى باید به احساسات و عواطف افراد جامعه توجه نماید. این مسئله در رفتار با همسر نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

هر مرد و زنى در فطرت سرشتشان، زیباپسندى و آراسته ‏گرى نهفته است، لذا در اسلام بر آراستن خویش و پوشیدن لباس زیبا و استعمال عطر و بوى خوش تأکید زیادى شده است. و سفارش شده که زن و شوهر خود را براى یکدیگر بیارایند و ظاهر خود را جذاب و دوست ‏داشتنى و زیبا نمایند.

این عمل علاوه بر اینکه احترام به خواست و علاقه طرف دیگر است، عفت و پاکدامنى را در جامعه تقویت مى‏ نماید. پیامبر گرامى (صلی الله علیه و آله و سلم) مى‏ فرماید: لباس هاى خود را تمیز کنید، موهاى خود را اصلاح نمایید، مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید که بنى‏اسرائیل چنین نکردند تا زنانشان بدکار شدند.۱۱

در همین راستا ائمه (علیهم ‏السلام) نیز به این مطلب توجه خاصى داشتند. خود را براى همسرانشان آراسته و مرتب مى‏ نمودند، لباس مناسب مى ‏پوشیدند و موهاى خود را رنگ مى‏ زدند.

حسن بن‏ جهم از دوستان حضرت موسى بن‏ جعفر (علیهما السلام) گوید: آن حضرت را دیدم که موهاى خود را خضاب کرده است. گفتم: فدایت شوم، شما هم خضاب مى ‏کنید؟! فرمود: آری، اصلاح و مرتب بودن وضع، بر عفت زنان مى افزاید. زنانى بودند که پاکدامنى را رها کردند از آن جهت که شوهرانشان اصلاح و مرتب بودن خود را رها کردند.

سپس فرمود: دوست دارى همسرت را در حالى همانند حال خودت که خود را آراسته ننموده ‏اى ببینی؟ گفتم نه. فرمود: او نیز چنین است. آن گاه فرمود: نظافت و استعمال بوى خوش و اصلاح مو، از اخلاق پیامبران است.۱۲

در روایت دیگرى یکى از دوستان امام باقر (علیه السلام) به نام حکم بن‏ عتیبه گوید: در خانه‏ اى زیبا و آراسته بر آن حضرت وارد شدم. لباس زیبا و رنگینى پوشیده بود که آثار رنگ لباس بر دوش آن حضرت دیده مى‏ شد.

خیلى شگفت ‏زده شدم. گاهی، به خانه نگاه مى کردم، گاهى به وضع لباس آن حضرت! حضرت (علیه السلام) فرمود: این حالت چطور است؟ عرض کردم: چه بگویم از این لباسى که به تن کرده ‏اید؟ این لباس مربوط به افراد نوجوان است.

فرمود: اى حکم! چه کسى زینت ها و چیزهاى پاکیزه ‏اى که خداوند براى بندگانش آفریده است را حرام کرده؟! اینها از چیزهایى است که خداوند براى بندگانش آفریده است اما این خانه که مشاهده می ‏کنى مربوط به همسر من است و من تازه ازدواج کرده ‏ام.۱۳ لباسى که مشاهده می کنى و همچنین حضور من در این خانه، به خاطر همین موضوع است.

همراهی و ملاطفت در رفتار با همسر

در روایت دیگر حسن زیات‏ بصرى نقل می ‏کند که با یکى از دوستانم خدمت امام باقر (علیه السلام) رسیدیم. او را در خانه‏ اى زیبا با لباس زیبا در حالى که سرمه کشیده بود دیدیم. سؤالاتى از آن حضرت نمودیم. چون آن حضرت متوجه شد که ما از وضع لباس و خانه آن حضرت شگفت‏ زده شدیم، فرمود: فردا با دوستت نزد من بیا.

همان طور که حضرت فرموده بود روز بعد، در منزلى که معمولاً آنجا تشریف داشت خدمت حضرت رسیدیم. مشاهده کردیم که در خانه جز حصیر چیزى نیست و حضرت لباس زبر و خشن به تن دارد، فرمود: دیروز شما پیش من آمدید در حالى که من در خانه‏ اى بودم که مربوط به همسرم مى‏ باشد و آن وسایل موجود در خانه متعلق به او است. او خود را آرایش کرده بود که من هم خود را براى او آراسته و مزین نمایم.

سپس فرمود: شبهه‏ اى در ذهنت ایجاد نشود. عرض کردم: به خدا سوگند برایم شبهه ‏اى ایجاد شد ولى الآن متوجه شدم حقیقت آن است که شما فرمودید و خداوند شبهه را از قلبم بیرون نمود.۱۴

از دقت در روایات مذکور روشن می شود که ائمه (علیهم ‏السلام) چه اندازه به آرایش و زینت خود براى رعایت حال همسرانشان توجه داشتند تا جایى ‏که گاهى اوقات دوستان و اصحاب آنها به شدت شگفت ‏زده شده و نسبت به وضع لباس و خانه آنها پرسش مى‏ کردند.

شاید آن بزرگواران در ضمن با این اعمال خود مى‏ خواستند با آداب و رسوم غلط و بى‏ توجهى های متداول جامعه در رفتار با همسر مبارزه کنند و منطق صحیح اسلامى را براى آنان ترسیم نمایند.

گذشت در برابر لغزش ها

براى همسران که مدت ها با یکدیگر زندگى می ‏کنند و در امور زیادى منافع واحدى دارند، بروز لغزش و اشتباه و خطا در رفتار با همسر، امرى عادى و متعارف است. بنابراین لازم است با عفو و گذشت از خطاها و اشتباهات یکدیگر چشم‏ پوشى نمایند و آنها را به رخ طرف مقابل نکشند.

زن و شوهر در برابر کلمات تند و خشنى که احیانا به خاطر شرایط خاصى که براى هر کدام ممکن است پیش آید، از طرف مقابل مى ‏شنوند باید به هنگام واکنش و رفتار با همسر، متانت و سعه صدر و خونسردى به خرج دهند و با گفتن چند کلمه محبت ‏آمیز، سعى کنند طرف را از حالت ناراحتى که دارد خارج نمایند.

در سیره معصومین (علیهم السلام) می خوانیم در مواردى با وجود اینکه اشتباه و خطا از جانب زن بوده و او را اذیت کرده و آزار داده است ولى امام (ع) در مقابل، راه گذشت و اغماض را در رفتار با همسر در پیش مى‏ گرفته است. اسحاق بن ‏عمار گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم حق زن بر مرد چیست که با انجام آنها انسان، نیکوکار محسوب شود؟

امام (علیه السلام) فرمود: وسایل خوراک و پوشاک او را فراهم نماید و اگر خطایى از او سر زد از او بگذرد. سپس آن حضرت پیرامون شیوه تعامل پدر بزرگوارشان در رفتار با همسر فرمود: پدرم (امام باقر ع)، همسرى داشت که به او اذیت و آزار مى‏ رساند ولى پدرم او را مورد عفو و بخشش قرار می داد.۱۵

جمع‏ بندى

از بررسى سخن و سیره پیشوایان معصوم (علیهم السلام) استفاده می شود که زنان داراى حقوقى هستند که باید به هنگام تعامل و رفتار با همسر کاملاً رعایت شوند. به شخصیت آنها باید احترام گذاشته شود، به خواست آنان توجه شود. حس زیبایى‏ پسندى آنها باید ارج گذاشته شود و آنچنان با آنها برخورد و رفتار شود که نسبت به زندگى دلگرم شوند و نشاط و شادابى بر محیط خانه حاکم گردد.

پی نوشت ها

۱- وسائل ‏الشیعه، ج۱۴، ص۱۲۳.

۲. مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۵۱.

۳. من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۹.

۴. بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۰.

۵. همان، ص۱۷۱.

۶. احتجاج طبرسی، ج۱، ص۲۸۲ ـ ۲۸۱.

۷. بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۵۷.

۸. کشف ‏الغمه، ج۱، ص۳۶۳.

۹. کافی، ج۶، ص۴۷۶.

۱۰. همان، ص۴۷۵.

۱۱. نهج‏ الفصاحه، ص۷۲.

۱۲. وسائل ‏الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۳.

۱۳. کافی، ج۶، ص۴۴۶.

۱۴. همان، ص۴۴۸.

۱۵. .من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۴۱.

منبع: اقتباس از مقاله «پیشوایان و رفتار با همسر»؛ عبدالرحمن انصارى ‏شیرازى؛ نشریه پیام زن؛ شماره۶۸