نگاهی به جایگاه خانواده در اسلام

خانواده، نخستین نهاد اجتماعى است که در زندگى جمعى انسان شکل گرفته و مهمترین نقش را در توسعه و رشد مراحل حیات بشر در امتداد تاریخ انسان از خود نشان داده است و از ابتدا تا هنوز و تا فرجام زندگى، نسبت به سایر نهادهاى اجتماعى از ارزش و اهمیت خاصى برخوردار بوده و خواهد بود.

ولى با همه این‌ها، متأسفانه امروزه در اثر رشد و توسعه فزاینده وسایل و ابزار رسانه‌هاى الکترونیکى و تهاجم گسترده فرهنگ انحطاط و ضد اخلاق، نظام مقدس خانواده دچار تزلزل و بحران شده است و زن و مرد که مهمترین رکن نظام مقدس خانواده به شمار مى‌روند، کمتر به آن بها داده مى‌شود و دنیاى غرب به این آفت مبتلا شده و آثار آن، کم و بیش در دنیاى شرق سرایت کرده است.

یکى از عوامل تزلزل خانواده‌ها، عدم آشنایى زن و شوهر به حقوق همدیگر و یا نادیده گرفتن حقوق یکدیگر است که در اثر عدم آشنایى و یا رعایت نکردن حقوق همدیگر، نظام خانواده دچار بحران و تزلزل مى‌شود. در این مقاله سعى شده است تا جایگاه خانواده در اسلام و یکسان بودن مبدأ زن و مرد در نظام آفرینش بررسى بشود.

تعریف خانواده

نظام خانواده، یک نهاد اساسى و محورى در جامعه است و به عنوان هسته اولیه و براى سایر نهادهاى اجتماعى به شمار مى‌رود. نظام خانواده، کوچکترین واحد اجتماعى است که اساس و زیرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مى‌رود. افرادى که در این واحد کوچک اجتماعى رشد مى‌یابد و تربیت مى‌شود، به میزان رشد و شکوفایى‌شان، سهم در واحدهاى اجتماعى بزرگ انسانى دارند.

افرادى که روزى به عنوان فرمانرواى مقتدر و سیاست مدار سترگ، و مدیر نیرومند، و مبتکر توانا در جامعه ظهور مى‌کنند و مسئولیت‌هاى سنگین و خطیرى را به عهده مى‌گیرند، نظام خانواده و کانون گرم پدر و مادر تربیت گاه نخستین آنها است.

رشد و شکوفایى این نظام محبوب و بى‌بدیل، مرهون شناخت و رعایت دقیق حقوق هر یکى از اعضاى آن، نسبت به یکدیگر است، همان طورى که نظام‌هاى بزرگ اجتماعى، قوانین و حقوق خاصى خودش را در ارتباط با اداره و استحکام و رشد و بالندگى دارد، نظام خانواده نیز چنین است.

مهمترین رکن در نظام خانواده پدر و مادر، و زن و شوهر است که هر کدام از حقوق ویژه‌اى در ارتباط با یکدیگر و در ارتباط با فرزندان برخوردار هستند، رعایت این حقوق، رشته‌هاى پربار نظام خانواده را مستحکم مى‌سازد. تأمین شرایط زندگى شیرین و شایسته و ایجاد محیط سالم و امن محصول ایمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دینى و عمل بر طبق آن مى‌باشد.

شناخت مسایل مربوط به خانواده اعم از زن و مرد و فرزندان و قضاوت در باره احکام و حقوق آنان، بدون شناخت و توجه به موقعیت و جایگاه نهاد خانواده سخن ناصواب خواهد بود، و همچنین سخن گفتن از حقوق فردى و اجتماعى مرد و یا زن و بررسى حقوق زن و شوهر بدون عنایت به نقش و موقعیت خانواده در متون و منابع دینى امرى ناشدنى است. بدین لحاظ ضرورى است که پیش از بررسى نقش حقوق متقابل زن و مرد در تعالى و استحکام خانواده به موقعیت و جایگاه این نهاد مقدس اشاره شود:

جایگاه خانواده در قرآن کریم

درباره نظام خانواده و شکل‌گیرى و اهمیت آن، رهنمودهاى فراوانى در متون دینى ما ـ اعم از کتاب و سنت ـ وارد شده است. خانواده (زن و شوهر) در قرآن کریم، آیاتى از از آیات خدا و مایه آرامش روحى شمرده شده است، چنانکه خداوند فرموده است: (و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فى ذلک لآیات لقوم یتفکرون) (روم، ۳۰/۲۱).

«و از نشانه‌هاى او این که همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه‌هایى است براى گروهى که تفکّر مى‌کنند».(۱) در جاى دیگر، از زن و مرد به عنوان لباس یاد شده است: (هن لباس لکم و انتم لباس لهن) (بقره، ۲/۱۸۷). «آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها) ؛هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید».

لباس وسیله پوشش و حفاظت براى بدن است. و به قول علامه طباطبایى در این آیه استعاره بسى لطیف به کار برده شده است. زن براى مرد و مرد براى زن به عنوان لباس و پوشش مى‌باشد که همدیگر را از آلودگى و فجور محافظت مى‌کند.(۲) و نیز همان طورى که لباس مایه زینت و زیبایى براى انسان است و زن و مرد نیز مایه زینت و زیبایى براى یکدیگر است.

جایگاه خانواده در روایات

نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبى است که در اسلام، هیچ بنایى محبوب‌تر از او پایه‌ریزى نشده است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مى‌فرماید: «ما بنى فى الاسلام بناء اَحبّ الى اللَّه تعالى و اعزّ من التزویج». «در اسلام هیچ نهادى محبوب‌تر و عزیرتر از تشکیل خانواده در نزد خداوند بنا نشده است».(۳)

و نیز فرموده است: «ما استفاد امرؤ مسلم فائده بعد الاسلام أفضل من زوجه مسلمه، تسرّه اذا نظر الیها، و تطیعه اذا أمرها، و تحفظه اذا غاب عنها فى نفسها و ماله» «هیچ فایده‌اى بعد از نعمت اسلام، برتر و مفیدتر از این براى مرد مسلمان نیست که او همسرى داشته باشد که هر وقت به او نگاه کند، مسرور و شاداب گردد و هنگامى که به او دستور بدهد اطاعت نماید، و هر وقتى که از نزدش برود حافظ جان خود و مال همسرش باشد».(۴)

در این حدیث شریف زن شایسته و وارسته بالاترین ارزش و نعمت بعد از اسلام، براى مرد شمرده شده است.

«ان اللَّه عزّ و جلّ یحب البیت الذى فیه العرس، و یبغض البیت الذى فیه الطلاق».(۵) «خداوند خانه‌اى را که در آن عطر دل انگیز عروس بوزد دوست مى‌دارد، و خانه‌اى را که در آن سخن غم انگیز طلاق سر داده شود دشمن مى‌دارد».

نظام خانواده از چنان جایگاه و مقام شایسته در اسلام برخوردار است که حتى تأثیر روى ثواب عبادت و بندگى مى‌گذارد، تا جایى که دو رکعت نماز کسانى که تشکیل خانواده داده‌اند، برتر از عبادت فرد مجردى است که شب و روز نماز بخواند. چنانکه امام باقر (علیه السلام) فرموده است: «الرکعتان یصلّیهما رجل متزوج افضل من رجل اعزب یقوم لیله و یصوم نهاره»(۶). «دو رکعت نماز مرد معیل افضل و بهتر از نماز مرد مجردى است که شب را به عبادت بایستد و روز را با روزه سپرى کند».

این روایات و نیز روایاتى قریب به این مضمون که در متون اسلامى، وارد شده به خوبى جایگاه و ارزش والاى خانواده را تعیین مى‌کند.

هم سنخ بودن زن و مرد در آفرینش

 زن و مرد در نظام آفرینش از یک سنخ است، و هر دو از نفس واحده که حضرت آدم باشد به وجود آمده‌اند. قرآن کریم مى‌فرماید: (یا ایها الناس اتقوا ربکم الذى خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا کثیرا و نساء) (نساء، ۴/ ۱). «اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید. همان کسى که همه شما را از یک انسان آفرید؛ و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد؛ و از آن دو، مردان و زنان فراوانى (در روى زمین) منتشر ساخت».

(هو الذى خلقکم من نفس واحده و جعل منها زوجها لیسکن الیها)(اعراف،۷/۱۸۹). «او خدایى است که (همه) شما را از یک فرد آفرید؛ و همسرش را نیز از جنس او قرار داد، تا در کنار او بیاساید».

(و هو الذى أنشأکم من نفس واحده) (انعام، ۶/۹۸). «او کسى است که شما را از یک نفس آفرید».

این آیات به روشنى دلالت دارد که زن و مرد، از سنخ واحدى است، و مبدأ آفرینش هر دو یک چیز است. و هیچ گونه تفاوتى در مبدأ خلقت ندارد، و همه از یک نفس که حضرت آدم باشد آفریده شده‌اند.

حقوق و تکالیف خانواده

در اسلام، زن و مرد که رکن اصلى نظام خانواده را تشکیل مى‌دهند، حقوقى دارند، و چه بسا که هر کدام، حقوق و تکالیف مشابه و مشترکى نیز دارند نظیر حق حیات، حق مسکن، حق حضانت، و نظیر تکالیف احکام عبادى اعم از واجب و حرام و مستحب و مندوب از قبیل وجوب نماز، روزه، زکات، و حج و صله ارحام، و حرمت خمر، قمار، رشوه و دزدى و غصب و سایر محرمات.(۷)

اگر در اسلام، مرد حقوقى دارد، زن نیز داراى حقوقى مى‌باشد، و اگر وظایف و تکالیفى را بر عهده مرد گذاشته، بر عهده زن نیز تکالیف و وظایفى را نهاده است و هر کدام، حقى بر گردن یکدیگر دارند، چنانکه رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) در حجه الوداع فرمود: «ان لکم من نسائکم حق و لنسائکم علیکم حقا».(۸) «شما بر زنان حقى دارید و زنان شما، بر شما حقى دارند».

زن و مرد، منشأ مشترک در نظام آفرینش و خلقت دارند، و چه بسا تکالیف و حقوق زن و مرد، در بسیارى از موارد، مشترک و شبیه به هم هستند و نیز بر گردن همدیگر، حق و حقوقى دارند. چه بسا حق و حقوق مردان، نسبت به حق و حقوق زنان، سنگین‌تر است،(۹) و بدون تردید رعایت حقوق متقابل، نقش مهمى را در تحکیم و رشد نظام خانواده دارد.

پی‌نوشت‌ها

۱- ترجمه: آیت اللّه مکارم شیرازى.
۲- ر . ک . المیزان، محمد حسین طباطبایى، ج۲، ص ۴۴، قم: مؤسسه نشر اسلامى، ۱۴۰۲ ق.
۳- الهدایه، صدوق، ص ۲۵۷، قم: ناشر مؤسسه امام هادى (علیه السلام) چاپ اول ۱۴۱۸ هـ ق.
۴- وسائل الشیعه، حر عاملى، ج ۱۴، ص ۲۳، قم: آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ هـ ق.
۵- کافى، کلینى، ج ۶، ص ۵۴، اصفهان: ناشر مکتب امیرالمؤمنین (علیه السلام) ۱۴۰۳هـ ق.
۶- وسائل الشیعه، حر عاملى، ج ۱۴، ص ۷٫
۷- ر . ک: مبانى حقوق، محمد جواد موسوى غروى، ص ۲۵۲، اصفهان: جهاد دانشگاهى.
۸- نیل الاوطار، محمد شوکانى، ج ۶، ص ۳۴۶، بیروت: دار الجلیل، بى‌تا.
۹- ر.ک: تحریرالوسیله، امام خمینى، ج۲، ص۳۰۳، قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، دارالکتب العلمیه، بى‌تا.

منبع: بشارت؛ فصلنامه فرهنگى اجتماعى؛ سال هفتم؛ شماره ۲۴؛ بهار ۱۳۸۴؛ نویسنده: سرکار خانم احمدى