موسی زرآبادی قزوینی (ره)

عالم ربانی و متألّه قرآنی، حضرت آیت الله، سید موسی زرآبادی از عالمان جامع معقول و منقول و ذوفنون از نوادر روزگار و از متوسلان واصل، و از مستنیران انوار ولایت، و از عابدان و زاهدان و پرهیزکاران بی‌نظیر، و بالغ در سعادت، و نمونه کامل یک تربیت یافته در مکتب قرآنی در علم و عمل می‌باشد.

ولادت

مرحوم سید در سال ۱۲۹۴ هـ ق. در قزوین دیده به جهان گشود. مادر وی بانویی صالحه و دختر یکی از علمای قزوین بود. و پدر او حجت الاسلام و المسلمین سید علی زرآبادی قزوینی (م: ۱۳۱۸ ق) از عالمان وارسته و فاضل و اهل معانی و حقایق بی شمار بود.
تبار و نسب سید، به شهید اهل البیت زید بن علی بن الحسین ـ علیه السلام ـ می‌رسد؛ بدین گونه سید موسی زرآبادی از سادات حسینی است، چنان که نقش مهر ایشان «موسی الحسینی» بوده است.[۱]
اجداد ایشان همگی از علما و مروّجین دین مبین بوده‌اند که به بعضی از آنان اشاره می‌شود:
۱. میرفاضل حسینی زرآبادی (م: ۱۱۹۵ ق)
۲. حاج میر بابا، فرزند میر فاضل حسینی (م: ۱۲۱۲ ق)
۳. سید میر بزرگ، فرزند میر بابا (م: ۱۲۳۰ ق)
۴. سید مهدی، فرزند میر بزرگ (م: ۱۲۷۰ ق)
۵. سید علی، فرزند سید مهدی (م: ۱۳۱۸ ق)
مرحوم آقا موسی برادر بزرگواری دارد که از علمای بزرگ و خطبای زمان خود بوده، نامش سید مهدی راشد زرآبادی است.
این عالم بزرگ بعد از رحلت آقا سید موسی زرآبادی، به جای برادر، اقامه نماز جماعت را در مسجد مرحوم سید علی به عهده می‌گیرد، و حدود چهل و شش سال در آن جا به ترویج دین و نماز اشتغال می‌ورزد.[۲]

تحصیل

سید موسی زرآبادی، مقدمات و سطوح عالیه را در قزوین و تهران آموخت.
از جمله استادان وی در فقه و اصول ـ در قزوین ـ فقیه محقق، حضرت آیه الله حاج ملا علی اکبر ایزدی سیادهنی تاکستانی (م: ۱۳۴۰ ق) است، که سید تقریرات ایشان را نوشته است.
استادان وی در تهران عبارتند از:
۱ـ فیلسوف فاضل، میرزا حسن کرمانشاهی (م: ۱۳۳۶ ق)
وی از شاگردان فیلسوف و حکیم عالیقدر، مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه است، و از ارکان انتقال فلسفه به طبقات متأخّر به شمار می‌رود. ایشان شاگردان بسیاری تربیت نموده که از جمله آنها فیلسوف فاضل «سید موسی زرآبادی» است.[۳]
این حکیم عالیقدر که تدریس شفای ابوعلی سینا در تهران بدو منتهی گشت، پس از حدود ۸۵ سال عمر با برکت، در سال ۱۳۳۶ ق دیده از دنیای فانی بربست و به سرای باقی شتافت.[۴]
۲ـ فیلسوف و عارف، سید شهاب الدین شیرازی (م: ۱۳۲۰ ق)
۳ـ فیلسوف و عارف، شیخ علی نوری حکمی (م: ۱۳۳۵ ق)
۴ـ عالم بزرگوار، شهید شیخ فضل الله نوری (شهادت: ۱۳۲۷ ق).

رؤیای صادق

شخصی در عالم رؤیا نزدش حاضر می‌شود و می‌گوید: آقا موسی، ناراحت نباش! هر سؤالی داشتی از من سؤال کن تا جواب بدهم. هر موقع برای شما سؤالی پیش آمد همین قدر که بخوابی من نزد تو حاضر می‌شوم. و به این ترتیب استاد از رنج سؤال آسوده و راحت می‌شود و به مقصود خود نایل می‌گردد و پیشرفت می‌کند.
«گفته‌اند وی در کار تحصیل علم همّتی والا داشته است و تلاشی بسیار. برخی از همدرسان او ابراز داشته‌اند که هر موقع از شب که بیدار می‌شدیم چراغ اطاق سید روشن بود.»[۵]

برخی شاگردان

مکتب سید موسی زرآبادی، آمیخته‌ای از علم و عمل (تزکیه و تعلیم) بوده است. علم و معرفت بر اساس علم قرآنی خالص و عمل دقیق طبق موازین شرع بوده است، سید در عین اطلاع کافی و عمیق از فلسفه و عرفان و تدریس آنها، خود از ارکان بزرگ «مکتب تفکیک» به شمار می‌آید. ایشان درباره عمل (تهذیب نفس و تقوا) نیز تأکید بسیار داشته است. و این تقیّد به دستورات شرع و موازین آن، تأثیر فراوانی در ساختن متألهانی بزرگ، و متعقّلانی سترگ، هم چون: شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (م: ۱۳۸۶ ق) و شیخ علی اکبر الهیان تنکابنی (م: ۱۳۸۰ ق) و امثال این بزرگان داشته است. و هر کس از این دو عالم مذکور شناختی داشته باشد، مطالب ما را به خوبی در می‌یابد.[۶]
۱. شیخ هاشم قزوینی (م: ۱۳۳۹ ش).
این عالم متفکر و زاهد با تقوا در سال ۱۲۷۰ ش. در یکی از آبادی‌های اطراف قزوین دیده به جهان گشود.
مقدمات و ادبیات را در قزوین نزد اساتید آن روز فراگرفت و پس از تکمیل ادبیات نزد استادان معروف قزوین، (حضرت آیه الله حاج ملاعلی طارمی و حضرت‌ آیه الله آخوند ملا علی اکبر)، سطوح عالیه فقه و اصول را خواند. و در همین شهر فلسفه اشراق و مشّاء را نزد استاد عالیقدر خود، مرحوم علامه سید موسی زرآبادی آموخت. آن گاه برای تکمیل مدارج علمی به اصفهان عزیمت نمود و نزد استادان آن دیار، مرحوم آیه الله حاج محمد ابراهیم کلباسی، و آیه الله شیخ محمد حسین فشارکی کسب فیض کرد، و بعد از شش سال به وطن بازگشت، امّا باز هم شوق به کسب علم وی را مایل به مهاجرت به مشهد مقدس نمود، و در آن جا از محضر حضرت آیه الله حاج آقا حسین قمی و آیه الله میرزا محمد آقازاده خراسانی (فرزند آخوند خراسانی، صاحب کفایه) و آیه الله آمیرزا مهدی اصفهانی کسب کمال نمود و از دو استاد اخیر به اجازه اجتهاد مفتخر گردید، و همین اجازه از طرف حضرت آیه الله سید ابوالحسن اصفهانی حاشیه زده شد و تأیید گشت.
سرانجام این عالم جلیل القدر پس از ۶۹ سال عمر با برکت، در سال ۱۳۳۹ هـ. ش دنیا را بدرود گفت و در جوار حضرت رضا ـ علیه السلام ـ به سرای باقی شتافت.[۷] و در آن بارگاه ملکوتی به خاک سپرده شد.
۲. حضرت آیه الله حاج شیخ علی اکبر الهیان تنکابنی قزوینی (م: ۱۳۸۰ ق).
این عالم ربانی، فرزند شیخ محمد تقی تنکابنی (یکی از علمای وارسته و فقهای زمان خود و از شاگردان میرزای بزرگ شیرازی) است.[۸] آقا الهیان در سال ۱۳۰۵ ق، در خانواده‌ای از اهل علم و فضیلت در قزوین تولد یافت، مقدمات را نزد اساتید قزوین فراگرفت و برای کسب تحصیلات عالیه رهسپار حوزه علمیه تهران شد، و سپس به قزوین برگشت و از محضر مربی بزرگ و ذوالفنون عصر خویش، ‌علامه کبیر حضرت سید موسی زرآبادی کسب فیض نمود، و عرفان و علوم غریبه را نیز نزد ایشان آموخت و سالها در عرصه تهذیب نفس و سلوک شرعی و ریاضت زحمت کشید و به مقامات عالیه‌ای رسید و در شمار بزرگان و عالمان باطن در آمد.
مرحوم آقای الهیان، به تربیت شاگردان و تدریس نیز اهتمام داشت و همان شیوه مرحوم استادش را ادامه می‌داد. این عالم بزرگ با افاضل و اساتید هم عصر خویش در مسائل فلسفی بحث و نقدهایی بسیار داشته است. از شاگردان برجسته ایشان می‌توان به آیات عظام: حاج سید جلیل زرآبادی، حاج سید احمد حاج سید جوادی (مشهور به حاج آقا عماد)، حاج سید محمد خوئینی‌ها، حاج سید محمد کاظم احدی و حاج سید محمد موسوی گرمارودی اشاره کرد. سرانجام این عالم ربانی در ماه رجب ۱۳۸۰ ق، دعوت حق را لبیک گفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود و در وادی السلام قم به خاک سپرده شد.[۹]
۳. حضرت آیه الله حاج شیخ مجتبی قزوینی (م: ۱۳۸۶ ق = ۱۳۴۶ هـ. ش).
این عالم بزرگوار، در سال ۱۳۱۸ ق در قزوین متولد شد. پدر وی، مرحوم حاج میرزا احمد تنکابنی از عالمان وارسته و از شاگردان و خواصّ عالم عابد و متّقی بزرگ، حاج میرزا حسین تهرانی (معروف به حاج میرزا حسین حاج میرزا خلیل ـ یکی از سه عالم معروف در اقدامات آزادیخواهی و مشروطیت) بود.
مرحوم شیخ مجتبی قزوینی پس از تحصیلات مقدماتی در سنّ جوانی به همراه پدر بزرگوار خود به نجف اشرف می‌رود، و حدود ۷ سال از محضر استادان و علمای آن دیار کسب فیض می‌کند.
۴. حجه الاسلام و المسلمین، حاج شیخ علی اصغر شکرنابی قزوینی، مشهور به «وحدتی».
این عالم ربانی از اعاظم علما و دانشمندان عصر خویش در علوم خفیّه بود. وی در سال ۱۲۹۵ ق در روستای شکرناب قزوین متولد شد، و پس از کسب مقدمات و علوم متداول از پدر بزرگوارش و استادان آن زمان، عازم عتبات عالیات شد، و در کاظمین از محضر پرفیض آیه الله شیخ محمد حسین همدانی کاظمینی (م: ۱۳۶۱ ق) استفاده نموده و بر اثر رؤیایی که در کاظمین دیده بود، ‌به جستجوی استاد و راهنمای خود به شهرهای مختلف مسافرت نمود، تا این که در قزوین با مرحوم آیهالله العظمی سید موسی زرآبادی آشنا گردید، و در زمره شاگردان آن بزرگوار قرار گرفت و تا آخر عمر استاد ملازم ایشان بود. از این عالم ربانی کتب و وسایلی در علوم مختلف مانند جفر و رمل و صنعت و اسماء الله باقی مانده است که تمام آنها را از استاد خود آیه الله آقا موسی زرآبادی آموخته بود.
سرانجام این عالم بزرگوار در سال ۱۳۵۷ ق، مصادف با ۱۳۱۶ هـ. ش وفات نمود و بنابر وصیت خودش در جوار تربت استاد بزرگوارش مرحوم زرآبادی در صحن امام زاده حسین ـ علیه السلام ـ ـ قزوین ـ به خاک سپرده شد.[۱۰]
۵. آیه الله حاج میرزا رحیم سامت (دام ظله):
ایشان شیخ العلمای قزوین است. در سال ۱۳۲۱ ق در خانواده‌ای اهل علم و فضیلت دیده به جهان گشود. وی پس از تحصیل علوم جدیده وارد حوزه علمیه قزوین شد و پس از آموختن مقدمات و سطوح نزد استادان در شهر قزوین مخصوصاً حضرت آیه الله سید موسی زرآبادی و حاج شیخ علی اکبر الهیان، عازم حوزه مقدسه قم گردید و از محضر استادان آن حوزه بهره‌مند شد. سپس جهت تکمیل تحصیلات به اصفهان سفر نمود و از محضر دانشوران بزرگوار آن شهر مستفید گردید و باز به قم برگشت و با تشویق استادانش عازم حوزه علمیه نجف اشرف شد و از محضر مراجع عظام: سید ابوالحسن اصفهانی، حاج آقا ضیاء الدین عراقی، حاج میرزا محمدحسین نائینی، حاج شیخ محمد حسین کمپانی غروی و میرزا ابوالحسین مشکینی صاحب حاشیه بر «کفایه الاصول» استفاده نمود و بعد از ده سال، از نجف به وطن و مسقط الرأس خویش ـ قزوین ـ برگشت و این شهر را از وجود پرفیض و برکت خود بهره‌مند نمود.
۶. حجه الاسلام و المسلمین، حاج سید ابوالحسن حافظیان خراسانی.
مرحوم حافظیان (۱۲۸۲ ـ ۱۳۶۰ ش) در مشهد مقدس در خاندان سیادت و تقوا دیده به جهان گشود. در آغاز تحصیل، به فراگرفتن ادبیات، ریاضی، طب قدیم، نجوم، هیئت، فقه و اخلاق پرداخت، لیکن به زودی وارد ریاضت و تحصیل علوم غریبه گشت و از برخی استادان بزرگ همچون مرحوم حاج شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به «نخودکی» بهره‌مند گردید. ایشان تحصیل خود را در حجره‌ای در مدرسه میرزا جعفر و عبادات و ریاضات خود را در یکی از حجره‌های فوقانی صحن عتیق رضوی (صحن انقلاب) انجام می‌داد. وی از بزرگان اهل نفس و دعا و استاد مسلم علوم غریبه بود. مرحوم حافظیان در حوزه مشهد با کسانی چند دوست گشت از جمله مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی و همین دوست بود که با ذکر مقامات و کرامات و علوم سید موسی زرآبادی، وی را متوجه آن مربی کامل کرد. وی باعث شد تا به همراه حاج شیخ مجتبی قزوینی در سال ۱۳۴۸ ق، به قزوین سفر کند و به محضر حضرت سید نیز برسد و به کسب مسائل و مراحلی بس مهمتر ـ که تا آن هنگام بدان نرسیده بود ـ نایل آید. از آثار ایشان یکی «لوح محفوظ» است و دیگری کتابی در شرح آن و نیز «لوح جنه الاسماء» که گمان نمی‌رود کسی تاکنون این لوح را به این صحت و کمال و زیبایی نوشته باشد و در مورد رموز علمی و خواص روحانی این الواح باید در جای خود سخن گفته آید.[۱۱]
۷. سید محمد تقی معصومی اشکوری.
این عالم ربانی و متألّه قرآنی نیز از شاگردان و تربیت یافتگان محضر معلم کامل و واصل مرحوم آیه الله آقا سید موسی زرآبادی و میرزا مهدی اصفهانی (۱۳۰۳ ـ ۱۳۶۵ ق) است.
مرحوم اشکوری در سال ۱۳۱۲ ق، در اشکور دیده به جهان گشود و در ماه رجب ۱۳۵۶ ق در قریه ییلاقی شوئیل از قرای اشکور در سنّ ۴۴ سالگی رحلت نمود، و طبق وصیت او بعدها جنازه وی را به مشهد مقدس منتقل و در قبرستان معروف به گُلشور به خاک سپردند، که اکنون قبر ایشان در پایین خیابان مشهد، نزدیک پنج راه، مشخص و نرده‌کشی شده است.
مرحوم سید از محضر استاد بزرگواری همچون حاج شیخ عباس محدث قمی، صاحب «مفاتیح الجنان» بهره‌مند شد و از وی اجازه روایتی دریافت نمود و همچنین از حضرت آیه الله میرزا مهدی اصفهانی که استاد فقه و اصول و معارف وی بود، در تاریخ ۱۹ شوال ۱۳۴۷. ق، اجازه حدیث و روایت دریافت کرد.
ایشان از محضر استادان دیگری همچون حاج آقا حسین قمی و حاج میرزا محمد آقازاده خراسانی، نیز بهره‌مند شد. و با مرحوم شیخ علی اکبر الهیان و حاج شیخ مجتبی قزوینی و سایر علما مراوده علمی داشت. وی معلمی اخلاقی برای جامعه خود بود و به فقرا و مستمندان کمک می‌کرد و در نهایت قناعت زندگی می‌نمود، ایشان از علمای صاحب نفس و کرامات بود که در محل خودش باید بیشتر به آن پرداخته شود.[۱۲]

تألیفات

از مرحوم سید موسی زرآبادی آثار و نوشته‌هایی بر جای مانده است. و جالب توجه است که با اشتغال بسیار به عبادت و ریاضات شرعیه و عمل به مستحبات و ختومات و اوراد مأثوره و تفکرات و تعقلات و جلسات ممتد و تدریس و تربیت شاگردان و گاه اقامه جماعت و اشتغال به علوم غریبه و تبحّر در آنها، باز هم به تألیف آثاری توفیق می‌یابد.
از تألیفات ایشان:
۱. تقریرات فقه و اصول.
۲. تعلیقه بر بخشی از رسائل.
۳. حاشیه بر کفایه الاصول، ج ۱ و ۲.
۴. حاشیه بر مطوّل، بخش علم بیان.
۵. حاشیه بر منظومه سبزواری (۱).
۶. حاشیه بر منظومه سبزواری (۲).
۷. حاشیه بر شرح اشارات (بخش الهیات).
۸. حاشیه بر منطق اشارات.
۹. شرح سلامان و آبسال ابن سینا.
۱۰. رساله اعتقادات (عربی).
۱۱. رساله اصول دین (فارسی).
۱۲. رساله‌ای در توضیح حدیث ما الحقیقه.
۱۳. رسائل و مجالس در موعظه و اخلاق
۱۴. رساله‌ای مختصر درباره «مشروطیت».
۱۵. رسائل و نسخه‌هایی مهم در انواع علوم غریبه.
امید است در آینده کتابهای این عالم بزرگ به زیور چاپ در آید تا همگان بهره‌مند شوند.

اخلاق و عمل

مرحوم سید در مراحل تقوا و تهذیب نفس و سلوک شرعی، از نخبگان عصر خود بود. در این مورد نیز (مانند علوم خفیّه) مربیان و استادان وی بر ما معلوم نیست؛ شاید توجه او به این مراحل، ‌به اشاره پدرش که اهل این معانی بوده است پدید آمده باشد. گفته‌اند که سید از ابتدای نشو و نمای خویش مراقبت شدیدی در انجام واجبات و پرهیز از محرمات داشته و گاه تمام مستحبات شرعی را انجام می‌داده است. و این امر زبانزد مردم بوده است.
از مرحوم سید نقل شده است که فرمود:
«در روزهایی که در قزوین امام جماعت بودم مدتی به سیر و سلوک پرداختم و به قدری پیش رفتم که پرده‌ها از جلو چشمم برداشته شد. دیوارها در برابر من حائل نبود، وقتی که در خانه نشسته بودم رهگذرها را در کوچه و خیابان می‌دیدم، روزی به من گفته شد: «حالا که به این مقام رسیده‌ای اگر بخواهی به مدارج بالاتر و مقامات والاتر برسی، یک راه دارد و‌ آن ترک اعمال ظاهری است!!!».
گفتم: این اعمال ظاهری با دلائل قطعی و براهین مسلم شرعی به ما ثابت شده است. من هرگز تا زنده‌ام آنها را ترک نخواهم کرد.
گفته شد: در این صورت همه آنچه به شما داده شده از شما سلب خواهد شد.
گفتم: «به جهنم».
از همان لحظه آن حالت از من سلب شد و یک فرد عادی شدم، دیگر از آن کشف و شهود هیچ خبری نبود. در آن هنگام متوجه شدم که شیطان از این اعمال ظاهری، با آن همه نقشی که دارد شدیداً در رنج و عذاب است. و لذا تصمیم گرفتم که با تمام قدرت ـ علاوه بر واجبات ـ به اعمال مستحبی روی بیاورم و در حدّ توان چیزی از مستحبات را ترک نکنم. از فضل پروردگار در پرتو التزام به شرع مبین، حالاتی به من دست داد که حالات پیشین در برابر آن ناچیز بود.»[۱۳]
آری سید خیلی مراقبت در کردار و گفتار داشتند، حتی بنا به نقل مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی در جلسه درس، «مرحوم سید گاهی فرزند خردسال ایشان فضولی می‌کرد، ایشان با اشاره به قلمتراشی که در پیش رو داشت، می‌گفتند: آقا … بنشین این قلمتراش گوش را می‌برد. یعنی حاضر نبودند برای آرام کردن و ساکت نمودن فرزند مثل بقیه مردم بگویند: بنشین، گوشت را می‌برّم.»

در قلمرو سیاست و اجتماع

سید موسی زرآبادی با وجود همه آن اشتغالات ظاهری و باطنی، به امر مشروطیت (که در زمان وی پدید آمد) توجه می‌کند و رساله‌ای درباره فواید آن می‌نگارد. در نوشته‌ای که فرزند ایشان به اینجانب داده‌اند، چنین آمده است:
«و ظاهراً مرحوم سید در اوائل مشروطیت طرفدار آن بوده و حتی رساله‌ای ـ حدود ده صفحه ـ در مدح آن نگاشته که موجود است؛ ولی بعدها بر اثر بروز انحرافاتی در نهضت مزبور از مخالفان جدی آن گردید.»
موضوع از هر دو بعد، ‌جالب و آموزنده است هم توجه به تکلیف سیاسی و اجتماعی و دینی و پرداختن به آن به اندازه توان، و هم به هنگام بروز انحراف، کنار کشیدن و مخالفت کردن، و بر انحراف‌ها صحّه نگذاشتن.[۱۴]

وفات

سرانجام تقدیر محتوم فرا می‌رسد و حضرت سید، داعی الهی را پاسخ می‌گوید و در روز دوم ماه ربیع الثانی، سال ۱۳۵۳ ق، از این جهان تاریک و محدود و گذران به جهان روشنایی و نامحدود و پایدار رخت می‌کشد … و پیکر پاک وی در صحن امامزاده (شاهزاده) حسین علیه السلام ـ در قزوین ـ به خاک سپرده می‌شود و اکنون آرامگاه سید مورد توجه آشنایان و خواص است.

پی نوشت:

[۱] . مکتب تفکیک و کیهان فرهنگی، سال نهم، شماره ۱۲، ص ۱۹۲.
[۲] . زهد مجسم، رضا صمدیها قزوینی، ص ۲۸، سال ۱۳۷۸ ش.
[۳] . دیدار با ابرار، میرزا ابوالحسن جلوه، ص ۹۴.
[۴] . گلشن ابرار، ج ۱، ص ۳۹۶.
[۵] . مکتب تفکیک، ص ۱۹۳.
[۶] . همان، ص ۱۹۵ و کیهان فرهنگی، سال نهم، شماره ۱۲، ص ۲۶.
[۷] . زهد مجسم، ص ۵۴.
[۸] . همان، ص ۴۶.
[۹] . شرح حال ایشان در کتاب «هدیه الرازی الی المجدّد الشیرازی»، تألیف علامه و متتبّع و کتابشناس بزرگ، شیخ آقا بزرگ تهرانی آمده است. کتاب یادشده در شرح حال شاگردان میرزای شیرازی بزرگ است.
[۱۰] . زهد مجسم، ص ۵۷.
[۱۱] . کیهان فرهنگی، سال نهم، شماره ۱۲، ص ۳۶ و مکتب تفکیک، ص۲۷۱ و ۲۷۰.
[۱۲] . مقدمه کتاب «دو چوب و یک سنگ»، تألیف آیه الله سید محمد تقی معصومی اشکوری، چ ۱۳۷۴، ص ۱۹ به بعد (با تلخیص).
[۱۳] . مکتب تفکیک، ص ۱۹۶ (با تلخیص).
[۱۴] . مکتب تفکیک، ص ۱۹۶ (با تلخیص).
منبع :محمد علی رحیمیان فردوسی تلخیص از کتاب گلشن ابرار، ج ۳، ص ۳۲۲