قَسَم یا سوگند، مفهومی است که در بستر متون دینی، ادبی و حقوقی حضوری کاربردی و پررنگ دارد. با وجود سادگی ظاهری، این پدیده از عمق معنایی و پیچیدگی های قابل تأملی برخوردار است. در طول تاریخ، ادیبان، مفسران و حقوقدانان، هر یک از زاویه ای خاص به تعریف و تحلیل آن پرداخته اند. سوگندهای قرآن در کلام الهی جایگاه ویژه ای دارند و خداوند متعال در موارد متعددی، از این ابزار بلاغی و تأکیدی برای انتقال پیامهای خود بهره برده است.
این نوشتار با بررسی تعاریف مختلف از مفهوم قَسَم و تحلیل سوگندهای قرآنی، به دنبال تبیین جامعی از این مفهوم و اهداف بلند آن در کلام وحی است. در ادامه، پس از ارائه تعاریف پایه، به بررسی مصادیق مختلف سوگندهای قرآن پرداخته و فلسفه و اهداف پنهان در پس هر یک را تحلیل خواهیم کرد.
تعریف قَسَم(سوگند)
برای درک جامع تر مفهوم «قَسَم» (سوگند)، لازم است به دیدگاه های گوناگون ادیبان، مفسران و حقوق دانان در تعریف آن بپردازیم:
دیدگاه ادبی سیوطی
سیوطی، ادیب و مفسر برجسته، قَسَم را جمله ای برای تأکید بر یک گزاره خبری غیرتعجبی می داند. این تعریف بیشتر بر جنبه بلاغی و ادبی سوگند تمرکز دارد و کارکرد اصلی آن را در تقویت و تثبیت معنای جملات خبری نشان می دهد. سوگند در این معنا، ابزاری است برای جلب اعتماد مخاطب و تأکید بر قطعیت خبر.[۱]
دیدگاه فلسفی علامه طباطبایی
علامه طباطبایی، مفسر بزرگ معاصر، با نگاهی عمیق تر به ماهیت سوگندهای قرآن پرداخته است. ایشان قَسَم را به معنای گره زدن و مقید کردن یک خبر یا انشاء (دستور، خواست و مانند آن) به وجودی شریف و ارزشمند تعریف می کند. بر اساس این دیدگاه، اگر سوگند یادکننده در خبر خود دروغ بگوید یا برخلاف انشاء خود عمل کند، در واقع به شرافت و ارزش آن موجود مورد قسم لطمه وارد کرده است.
به عنوان مثال، هنگامی که کسی به جان خود قسم می خورد که فلان اتفاق افتاده، آن خبر را به شرافت و ارزش عمر خود پیوند زده است. اگر این سخن نادرست باشد، به این معناست که او برای عمر خود ارزشی قائل نشده است. از این رو، علامه طباطبایی قَسَم را بالاترین درجه تأکید می داند که نشان دهنده اهمیت موضوع و جدیت گوینده است.[۲]
دیدگاه حقوقی و قضایی دکتر سید جلال الدین مدنی
دکتر سید جلال الدین مدنی، از حقوقدانان برجسته، سوگند را «به شهادت طلبیدن خداوند برای امری به سود خود و به زیان دیگری» تعریف می کند. این تعریف بیشتر به کارکرد حقوقی و قضایی سوگند توجه دارد و آن را به عنوان ابزاری برای اثبات ادعا در محاکم قضایی معرفی می کند. در این بستر، سوگند دارای آثار قانونی و شرعی است و می تواند موجب اثبات حقانیت یا برائت ذمه شود.[۳]
در نتیجه می توان برای روشن تر شدن بحث، قَسَم(سوگند) را اینگونه تعریف کرد: «قَسَم عبارت است از تأکید کلام و مقید ساختن آن به ارزش و شرافت موجودی مقدس، با هدف پایبندی به محتوای آن کلام.»
آمار و ارقام سوگندهای قرآنی
قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت بشریت، از ابزارهای بلاغی و تأکیدی گوناگونی برای انتقال پیام خود استفاده کرده است که یکی از قدرتمندترین این ابزارها، سوگندهای قرآن است. بررسی آماری سوگندهای قرآنی نشان دهنده اهمیت و جایگاه ویژه این پدیده در کلام الهی است.
در ۲۳ سوره از سوره های قرآن کریم، آیات با سوگند آغاز شده اند که خود نشانه ای از برجسته سازی و اهمیت موضوعی است که پس از سوگندهای قرآن می آید. علاوه بر این، در ۴۴ سوره دیگر و در دل ۱۰۴ آیه، در مجموع ۱۱۸ مورد سوگند ذکر شده است. نکته جالب توجه این است که از مجموع این سوگندهای قرآن، ۹۵ مورد متعلق به سوگندهای خداوند متعال است. این آمار به وضوح بر اهمیت این ابزار در بیان معارف الهی و تأکید خداوند بر حقایق بنیادین دلالت دارد.
سایر سوگندهای قرآن، که تعداد کمتری را به خود اختصاص می دهند، عبارتند از:
- دو مورد سوگند از زبان پیامبر اکرم (ص) برای اثبات وقوع روز قیامت و حسابرسی اعمال و پاداش در آن روز. این سوگندهای قرآن نشان دهنده قطعیت و حتمیت وعده های الهی است.
- چهار مورد سوگند از زبان برادران حضرت یوسف (ع)، که در بستر داستان آن حضرت و برای اثبات بی گناهی یا توجیه اعمالشان بکار رفته است.
- یک مورد سوگند از ساحران در برابر فرعون، مبنی بر غلبه یافتن بر حضرت موسی (ع). این سوگند نشان دهنده غرور و اطمینان کاذب ساحران بود که در نهایت به شکست انجامید.
- یک مورد سوگند از شیطان برای گمراه ساختن بندگان غیر مخلص. این سوگند نمادی از عزم و اراده شیطان در اغواگری است.
- پانزده مورد سوگند مربوط به مشرکان، منافقان و منکران روز قیامت. این سوگندهای قرآن غالباً برای انکار حقایق یا توجیه باورهای باطلشان بکار رفته اند.[۴]
فلسفه و اهداف سوگندهای الهی در قرآن
با وجود اینکه خداوند، راستگوترین راستگویان است و کلامش از هر جهت صادق و حق است، اما به دلایل حکیمانه و اهداف والایی، در کلام خود از سوگند استفاده کرده است. این اهداف را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:
۱) بیان عظمت مقسمٌ علیه (موضوع سوگند)
سوگند برای تأکید بر اهمیت و جایگاه والای موضوعی که برای آن سوگند یاد شده است، بکار می رود. به عنوان مثال، در سوره شمس، خداوند به رستگاری تزکیه نفس سوگند یاد می کند تا عظمت و نقش حیاتی آن را در سعادت انسان برجسته سازد.[۵]
۲) بیان عظمت مقسم به (آنچه به آن قسم خورده شده)
سوگند الهی، انسانها را به ارزش و بزرگی چیزی که به آن سوگند خورده شده، توجه می دهد، به ویژه زمانی که قدر و منزلت آن در میان انسانها ناشناخته است. مانند سوگند به قرآن حکیم که نه تنها بر عظمت خود قرآن، بلکه بر جایگاه و ارزش پیامبر (ص) نیز تأکید می کند. این امر سبب تفکر بیشتر در مورد آن و رسیدن به حقایق تازه می شود.[۶]
۳) تأکید و تثبیت
سوگند برای نشان دادن اهمیت فوق العاده موضوع سوگند و جدیت خواست خداوند در آن مورد بکار می رود. مانند تأکید بر وقوع مجازات کافران که نشان دهنده حتمیت و جدیت وعده های الهی در مورد عذاب است[۷].
۴) تأثیر در مخاطب
سوگند، با ایجاد تأثیر روانی قوی تر بر شنونده، به تقویت ایمان مؤمنان و نرم کردن دل منکران کمک می کند. لحن قاطع و تأکیدی سوگند، باعث می شود پیام با قدرت بیشتری در ذهن و قلب مخاطب جای گیرد.[۸]
۵) استدلال و برهان
سوگند می تواند به عنوان نوعی استدلال برای اثبات یک حقیقت بکار رود. مانند سوگند به قرآن برای اثبات رسالت پیامبر (ص)؛ خود قرآن به عنوان معجزه، بزرگترین برهان بر صدق نبوت است.[۹]
۶) اتمام حجت
سوگند برای قطع عذر و بیان دلیل قاطع برای افراد بکار می رود. مانند سوگند بر لزوم داوری پیامبر (ص) در اختلافات که جایی برای بهانه و مخالفت باقی نمی گذارد.[۱۰]
۷) توجه دادن به واقعیت مورد قسم
سوگند می تواند برای اثبات وجود و واقعیت موضوعی که قبلاً انکار یا در آن تردید بوده است، بکار رود. مانند سوگندهای قرآن به فرشتگان که وجود و نقش آنها را در نظام هستی تأیید می کند.[۱۱]
۸) یقینی بودن مقسمٌ به
سوگند، بر قطعی و حتمی بودن موضوع سوگند تأکید دارد، مانند سوگندهای قرآن به روز قیامت برای نشان دادن وقوع حتمی آن.[۱۲]
۹) پندآموزی و عبرت گیری
سوگند، انسان را به موضوع سوگند برای عبرت گرفتن توجه می دهد. مانند سوگندهای قرآن به شب و روز که انسان را به گذر عمر و فرصت های از دست رفته متذکر می شود.[۱۳]
۱۰) تشویق و ترغیب
سوگند می تواند برای بزرگداشت موضوع سوگند و ترغیب مردم به اعمال نیکو بکار رود. مانند سوگند به اسبان مجاهدان که نشانه ای از ستایش جهاد و فداکاری در راه خداست.[۱۴]
۱۱) رد افکار خرافی و باطل
سوگند می تواند برای ابطال باورهای نادرست و خرافی بکار رود. مانند سوگند به عصر برای رد نحوست بعد از ظهر، یا رد اعتقاد به الوهیت ستارگان با سوگند به آن ها هنگام غروب که نشان دهنده نقص و فناپذیری آنهاست.[۱۵]
انواع سوگندهای قرآنی
در یک تقسیم بندی کلی، سوگندهای قرآن را می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد که هر یک کارکرد و ماهیت خاص خود را دارند:
سوگندهای التزامی
این نوع سوگندهای قرآن، برای متعهد شدن و پایبندی گوینده به انجام یا عدم انجام کاری یاد می شود. این سوگندها نشان دهنده تعهد قطعی و اراده جدی گوینده به محتوای سوگند است. در قرآن کریم، نمونه هایی از این سوگند را می توان هم در مورد خداوند متعال (برای بیان وعده ها یا وعیدهای حتمی اش)، هم در مورد پیامبران (مانند سوگند حضرت ابراهیم برای شکستن بت ها)، و هم در مورد مردم عادی و حتی شیطان مشاهده کرد که هر یک بسته به جایگاه گوینده و محتوای سوگند، معنا و تأثیری متفاوت می یابند.
سوگندهای تحقیقی
این سوگندهای قرآن، بر خلاف سوگندهای التزامی، عمدتاً برای اثبات یا رد یک موضوع، حقیقت یا واقعه بکار می روند. هدف در این نوع سوگندهای قرآن، تأیید قطعیت یک خبر یا نفی یک ادعا است. در قرآن، این نوع سوگند دو مصداق اصلی دارد:
سوگندهای خداوند: در موارد متعددی، خداوند برای تأکید بر مطلبی خاص و اثبات حقانیت آن قسم یاد می کند. این سوگندهای قرآن عمدتاً برای بیان حقایق بنیادین هستی، رسالت پیامبران، و حتمیت معاد بکار می روند.
سوگندهای قضایی و حقوقی: این نمونه ها در بافت های حقوقی و قضایی قرآن بکار رفته اند و در مورد پیامبر، سایر انسان ها، بهشتیان و دوزخیان ذکر شده اند. این سوگندهای قرآن گاه برای اثبات دعوا، گاه برای نفی اتهام و گاه برای بیان حقایقی در دادگاه الهی در آخرت بکار می روند.[۱۶]
مصادیق سوگندهای قرآنی
در این بخش، به بررسی برخی از مهمترین مصادیق سوگندهای قرآن کریم می پردازیم که هر یک حامل پیامی عمیق و حکیمانه از سوی خداوند هستند:
قسم به نام پاک خدا
خداوند متعال در قرآن کریم به نام مبارک خود سوگند یاد می کند که این نوع سوگند به چند دسته تقسیم می شود:
الف) سوگند برای ارسال پیامبران
«تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَىٰ أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛[۱۷] به خدا سوگند، به سوی امت های پیش از تو پیامبرانی فرستادیم؛ امّا شیطان اعمالشان را در نظرشان آراست؛ و امروز او ولیّ و سرپرستشان است؛ و مجازات دردناکی برای آنهاست.»
در این آیه، خداوند به ذات پاک و مقدس خود که جامع تمام صفات زیبایی و کمال است، قسم یاد می کند. هدف از این سوگند، تأکید بر حتمیت و جدیت ارسال رسولان الهی برای اتمام حجت است. این بدان معناست که خداوند هیچ امتی را بدون فرستادن پیامبران و ابلاغ پیام حق، عذاب نخواهد کرد؛ پس ارسال رسولان، خود رحمتی است که حجت را بر مردم تمام می کند.
ب) سوگند برای وعده روزی
«وَ فیِ السَّمَاءِ رِزْقُکمُ وَ مَا تُوعَدُونَ فَوَ رَبّ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُون؛[۱۸] و روزی شما در آسمان است و آنچه به شما وعده داده می شود. سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حقّ است همانگونه که شما سخن می گویید.»
در این آیه، خداوند متعال به پروردگار آسمان و زمین سوگند یاد می کند تا بر حتمیت وعده روزی انسانها تأکید کند. این سوگند برای از بین بردن هرگونه شک و تردید در دل انسانها درباره تأمین روزی و تحقق وعده های الهی است.
قسم به جان پیامبر
«لَعَمْرُکَ إِنهمْ لَفِی سَکْرَتهمْ یعْمَهُون؛[۱۹] به جان تو سوگند، اینها در مستی خود سرگردانند (و عقل و شعور خود را از دست داده اند).»
در این آیه، خداوند متعال مستقیماً رسول گرامی اسلام را خطاب قرار داده و به جان ایشان سوگند یاد می کند. این تنها موردی است که خداوند به جان کسی جز خود سوگند یاد کرده است، که نشانه ای از بزرگداشت بی سابقه، تکریم و ارج نهادن به مقام والای پیامبر اکرم (ص) است. این سوگند با عظمت، در کنار اشاره به مستی و سرگردانی قومی آمده است که در غفلت و شهوات خود غوطه ورند و عذاب الهی به ناگاه آنها را فرا می گیرد. این تقابل، اهمیت مقام پیامبر (ص) را در مقابل گمراهی انسانها بیشتر نمایان می سازد.
قسم به قرآن
خداوند متعال در آیات متعددی به خود قرآن با صفات گوناگونی سوگند یاد کرده است، از جمله: قرآن مجید، صاحب ذکر، مبین و حکیم. این سوگندهای قرآن بر اهمیت و منزلت بی بدیل کلام الهی تأکید دارند. نمونه آن:
«وَ الْقُرْءَانِ الحکِیم إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِین؛ [۲۰] سوگند به قرآن حکیم که تو قطعاً از رسولان (خداوند) هستی.»
هدف از سوگند الهی به قرآن حکیم، در واقع اثبات نبوت پیامبر اسلام و استدلال بر رسالت ایشان با خود قرآن است. قرآن، به عنوان معجزه ابدی و جاودانه پیامبر اسلام، حجت قاطع الهی است که هیچ کس توانایی آوردن همانند آن را ندارد. صفت «حکیم» برای قرآن، بیانگر آن است که این کتاب، سراسر حکمت و پند و دلیل است و می تواند درهای حکمت را به روی انسان باز کند.
قسم به فرشتگان
در سوره های مختلف قرآن کریم به ملائکه با صفات گوناگونی قسم یاد شده است. این سوگندهای قرآن نه تنها بر وجود فرشتگان تأکید دارند، بلکه مأموریت و نقش حیاتی فرشتگان را در عالم هستی بیان می کنند، مانند:
«وَ النَّازِعَاتِ غَرْقًا وَ النَّاشِطَاتِ نَشْطًا وَ السَّابِحَاتِ سَبْقًا فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا؛[۲۱] سوگند به فرشتگانی که (جان مجرمان را بشدّت از بدن هایشان) برمیکشند، و فرشتگانی که (روح مؤمنان) را با مدارا و نشاط جدا می سازند، و سوگند به فرشتگانی که (در اجرای فرمان الهی) با سرعت حرکت می کنند، و سپس بر یکدیگر سبقت می گیرند، و آنها که امور را تدبیر می کنند.»
این آیات، به فرشتگانی سوگند یاد می کند که کاملاً مطیع امر الهی هستند و تدبیر عالم هستی به دست آنهاست. آنان با اذن خداوند به مسئولیت خویش پرداخته و تدبیرات الهی را در حیات و ممات و مدیریت عالم تحقق می بخشند.
قسم به قیامت و نفس لوامه
«لَا أُقْسِمُ بِیَومِ القِیامَهِ وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَه؛[۲۲] سوگند به روز قیامت و سوگند به (نفس لوّامه و) وجدان بیدار و ملامتگر (که رستاخیز حقّ است).»
قسم به زمان
زمان های دنیوی: این بخش شامل سوگند به مقاطع مختلف زمانی در دنیاست؛ مانند: شب، روز، سپیده دم، صبح، و عصر. این سوگندهای قرآن بارها تکرار شده اند. نمونه آن:
«وَ الْعَصْر إِنَّ الإنْساَنَ لَفِی خُسْرٍ؛ [۲۳] به عصر سوگند، که انسانها همه در زیانند.»
در تفسیر کلمه «عصر» دیدگاه های مختلفی وجود دارد؛ از «وقت عصر» تا «سراسر زمان» و «تاریخ بشریت». اما با توجه به سیاق سوره و فراگیر بودن مفهوم خسارت، یکی از قوی ترین تفسیرها، اشاره به عصر ظهور امام زمان (عج) است که در آن دوران حق از باطل به طور کامل جدا می شود.[۲۴]
زمان های اخروی: این بخش مربوط به قیامت و آخرت است که یکی از مهمترین دوران های بشریت محسوب می شود. خداوند متعال به آن روز و رویدادهایش قسم یاد کرده است، مانند: روز موعود، معاد جسمانی، سؤال از اعمال انسانها، بازخواست از بت پرستان، و خود روز قیامت. نمونه آن:
«لَا أُقْسِمُ بِیوْمِ الْقِیامَه»[۲۵] سوگند به روز قیامت.
این سوگندهای قرآن بر اهمیت و حتمی بودن وقایع اخروی تأکید دارند و انسانها را به یادآوری حساب و کتاب و پیامدهای اعمالشان فرامیخوانند.
قسم به مکان
خداوند در قرآن به مکان هایی که قداست و اهمیت ویژه ای دارند، سوگند یاد کرده است. این مکان ها شامل دو دسته زمینی و آسمانی می شوند. این مورد یکی از مهمترین سوگندهای قرآن است.
مکان های زمینی: از جمله این مکان ها می توان به کوه طور، دریای مملو، مشارق و مغارب، بیت معمور، و شهر مکه اشاره کرد. سوگند به شهر «مکه» در حقیقت سوگندی به اقامتگاه پیامبر اسلام است: «لَا أُقْسِمُ بهذَا الْبَلَدِ وَ أَنتَ حِلُّ بهذَا الْبَلَدِ؛[۲۶] قسم به این شهر مقدس (مکه)، شهری که تو در آن ساکنی.»
مکان های آسمانی: یکی از نشانه های عظمت پروردگار در عالم هستی، آفرینش آسمان و کرات آسمانی است. خداوند متعال به برخی از این نشانه ها سوگند یاد کرده است؛ مانند: خورشید، ماه، ستاره، زمین، و آسمان. هدف از این سوگندهای قرآن، واداشتن بندگانش به تفکر و اندیشه درباره عالم خلقت و نظم شگفت انگیز آن است. نمونه آن: «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبروج؛[۲۷] سوگند به آسمان که دارای برج های بسیار است.»
جمع بندی
سوگند در قرآن کریم، ابزاری بلاغی، معنایی و هدایتی است که برای تأکید بر حقایق هستی، توجه به نعمت ها، بیان عظمت مخلوقات و اتمام حجت بکار می رود. این سوگندها که با سوگندهای انسانی تفاوت بنیادین دارند، هدف اصلیشان آموزش، هدایت و بیدار کردن انسان به تفکر در آیات الهی است. خداوند به موضوعات گوناگونی از جمله ذات خود، پیامبر، قرآن، فرشتگان، قیامت، زمان و مکان سوگند یاد کرده است که هر یک پیام خاصی دارند. سوگندهای قرآنی، ابزاری قدرتمند برای جلب توجه به حقایق، تقویت ایمان و اتمام حجت است و تأمل در آن ها به درک عمیق تر معارف قرآنی و تقویت رابطه با خداوند می انجامد.
پی نوشت ها
[۱] سیوطی، همع الهوامع شرح جمع الجوامع فی العلوم العربیه، ج۲، ص۴۰.
[۲] طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۲۱.
[۳] مدنی، مجموعه قوانین جزایی، ادله اثبات دعوی، ج۲، ص۲۱۱.
[۴] هاشم زاده هریسی، شناخت سوره های قرآن، ص۲۳ و ۲۴.
[۵] مکارم شیرازی، الامثل، ج۲۰، ص۲۴۰.
[۶] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۷.
[۷] رازی، تفسیر کبیر، ج ۱۷، ص۱۱۱.
[۸] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۷.
[۹] قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ج۱۰، ص ۳۳.
[۱۰] سوره نساء، آیه۶۵.
[۱۱] سوره صافات، آیات ۱تا۵.
[۱۲] سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۳۵۴.
[۱۳] طوسی، التبیان فی تفسیر القران، ج۱۰، ص۳۶۲.
[۱۴] سوره عادیات، آیه۱.
[۱۵] رازی، فخر الدین، تفسیر الفخر الرازی، ج۲۸، ص۲۸۰.
[۱۶] میبدی، پژوهش های قرآنی ۱۳۸۳ شماره ۳۷ و ۳۸.
[۱۷] سوره نحل، آیه۶۳.
[۱۸] سوره داریات، آیات۲۲و۲۳.
[۱۹] سوره حجر، آیه ۷۲.
[۲۰] سوره یس، آیات ۲و۳.
[۲۱] سوره نازعات، آیات ۱تا۵.
[۲۲] سوره قیامت، آیه ۱و۲.
[۲۳] سوره عصر، آیات ۱و۲.
[۲۴] نقی پورفر، بررسی شخصیت اهلبیت در قرآن، ص۳۵۵.
[۲۵] سوره قیامت، آیه ۱.
[۲۶] سوره بلد، آیات ۱و۲.
[۲۷] سوره بروج، آیه۱.
منابع
- قرآن کریم
- هاشم زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره های قرآن، بی جا، کتابخانه صدر، ۱۳۷۳ ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- قرشی، سید علی اکبر، تفسیر أحسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش.
- سیوطی، جلالالدین عبدالرحمن، همع الهوامع، قم، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۸ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- مدنی، سید جلالالدین، مجموعه قوانین جزایی، ادله اثبات دعوی، تهران، پایدار، ۱۳۹۰ش.
- فاکر میبدی، محمد، پژوهش های قرآنی شماره ۳۷ و ۳۸، ویژه نامه قرآن و آسیب های اجتماعی، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب (ع)، ۱۴۲۱ق.
- رازی، فخرالدین، تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- سیوطی، جلالالدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
- نقی پورفر، ولی الله، بررسی شخصیت اهلبیت در قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۰ش.
منابع اقتباس
- مقاله تحلیلی بر سوگندهای قرآن، محمد فاکر میبدی، پژوهش های قرآنی ۱۳۸۳ شماره ۳۷ و ۳۸ ویژه نامه قرآن و آسیب های اجتماعی، پرتال جامع علوم انسانی
- مقاله «اهداف سوگند در کلام الهی»، سایت حدیث نت
