زندگینامه شهید آیت الله محمد صدوقی

شهید آیت الله محمد صدوقی، سومین شهید محراب در انقلاب اسلامی و یکی از علما و روحانیون برجسته معاصر است. آیت الله محمد صدوقی از روزهای اولیه ورود به حوزه علمیه قم و پس از آشنائی با امام خمینی (ره)، به یکی از همراهان جدی نهضت و انقلاب تبدیل شدند؛ چنان که در مقاطع گوناگونی از تاریخ انقلاب نقش برجسته ایشان به وضوح قابل مشاهده است.

در این نوشتار، نگاهی گذرا به زندگینامه و سوابق و فعالیت های مختلف ایشان خواهیم داشت.

ولادت و خاندان

محمد صدوقی اسفند ۱۲۸۸ در یزد به دنیا آمد. پدرش میرزا ابوطالب، از روحانیان معروف شهر و پیش ‌نماز مسجد حظیره یزد بود.[۱] جد محمد صدوقی، آخوند محمدمهدی کرمانشاهی به جهت مبارزه با ظلم عوامل حکومتی، به دستور فتحعلی‌شاه قاجار از کرمانشاه به یزد تبعید شد و مزار او در یزد، زیارتگاه مردم است.[۲] نسب او نیز به شیخ صدوق از محدثان قرن چهارم می ‌رسد.[۳]

محمد صدوقی دارای هشت فرزند از جمله محمدعلی صدوقی بود که مورد توجه امام ‌خمینی (ره) بود و ایشان احکام و نامه‌ هایی برای وی صادر کرد، از جمله اجازه ‌نامه در امور حسبیه،[۴] حکم نظارت بر انتخابات شورای عالی قضایی،[۵] اجازه انتقال اموال زیر نظر محمد صدوقی به بنیاد دینی و فرهنگی[۶] همچنین امام‌ خمینی (ره) محمدعلی صدوقی را پس از درگذشت سیدروح ‌الله خاتمی به جای وی به امامت جمعه یزد نصب کرد.[۷]

تحصیلات و فعالیت های حوزوی

محمد صدوقی فراگیری خواندن و نوشتن را از مکتبخانه آغاز کرد.[۸] او در هفت ‌سالگی، پدر و در نه ‌سالگی، مادر را از دست داد[۹] و از سیزده‌ سالگی به مدرسه طلبگی عبدالرحیم‌ خان یزد رفت و دروس مقدمات را نزد سیدمحمدعلی کازرونی، غلامرضا فقیه خراسانی، علی بمانی و محمد زارچی آموخت.[۱۰]

وی در سال ۱۳۰۸ ازدواج کرد و در سال ۱۳۰۹ برای ادامه تحصیل، به اصفهان رفت و سال بعد به شهر قم مهاجرت کرد[۱۱] و در مجموع از درس ‌های آیت الله عبدالکریم حائری یزدی، سیدصدرالدین صدر، سیدمحمدتقی خوانساری، سیدمحمد حجت کوه‌ کمره ‌ای و سیدحسین بروجردی بهره گرفت.[۱۲]

شهید محمد صدوقی پس از درگذشت آیت الله حائری یزدی، سطوح متوسط و عالی را تدریس می ‌کرد و در طول دوره تدریس او افراد فراوانی نظیر محمدتقی جعفری، مرتضی مطهری، علی قدوسی، محمد فاضل لنکرانی، یوسف صانعی، احمد جنتی و سیدهاشم رسولی محلاتی از درس وی استفاده برده ‌اند.[۱۳]

مسئولیت رسیدگی به امور طلاب و تقسیم شهریه که از زمان آیت الله حائری یزدی به وی سپرده شده بود، در زمان زعامت آیت الله سیدحسین طباطبایی بروجردی نیز ادامه یافت و تولیت مدارس نیز به آن اضافه شد.[۱۴] وی در سال ۱۳۳۰ از قم برای حمایت از مهدی حائری یزدی جهت نمایندگی مجلس شورای ملی به یزد رفت و سیدمحمدعلی وزیری از علمای سرشناس یزد پیشنهاد کرد او در یزد بماند و با آنکه علمای قم، بودن صدوقی را در حوزه قم لازم می ‌دانستند، پذیرفتند وی در یزد بماند.[۱۵]

شهید محمد صدوقی در یزد ضمن تدریس فقه و اصول، با برگزاری جلسات تفسیر و سخنرانی ‌های ارشادی، به تقویت بنیان ‌های مذهبی مردم می ‌پرداخت و مدارس و مساجد بسیاری را احیا کرد، ازجمله مدرسه محمدتقی‌ خان، مدرسه عبدالرحیم ‌خان و مسجد حظیره[۱۶] و چنانکه گفته شده در میان مراجع و علما بیشترین فعالیت را در عمران و آبادی داشت.[۱۷]

خدمات اجتماعی

شهید محمد صدوقی با همه طیف‌ های اجتماعی و همه گروه‌ های سنی پیوند داشت، اما توجهی ویژه به جوانان و نوجوانان داشت. وی در جواب کسانی که به سر و صدا و حضور جوانان معترض بودند، تأکید می ‌کرد جوانان باید با مسجد انس داشته باشند و با مسائل دینی و اجتماعی آشنا شوند؛ زیرا آنان امید آینده کشورند.

وی با نفوذ و اعتباری که یافت مرجع حل مشکلات مردم یزد شد و حتی زرتشتیان نیز به او علاقه‌ مند بودند و به وی مراجعه می ‌کردند. او خود با مردم رو به ‌رو می ‌شد و کارهای آنان را مستقیماً انجام می‌ داد.[۱۸]

وی در حوادثی چون زلزله و وقوع سیل در کشور، اهتمامی فوق ‌العاده داشت؛ برای نمونه در حادثه زلزله مهیب طبس در شهریور سال ۱۳۵۷ مدیریت بسیار بالایی از خود نشان داد؛ همچنین در بازسازی آثار زلزله گلبافت کرمان سهم زیادی داشت[۱۹]؛ و در حادثه زلزله کرمان در خرداد ۱۳۶۰ و مرداد همان سال به حکم امام ‌خمینی (ره) مأمور رسیدگی به امور زلزله ‌زدگان شد[۲۰] و امام‌ خمینی (ره) نیز از خدمات ایشان در این زلزله به نیکی یاد کرد.[۲۱]

نیز اراضی واقع در شهر قم با همت صدوقی ساماندهی و در آنها مجتمع فرهنگی ‌دینی بنیاد صدوق تأسیس شد. او ضمن آنکه در تمامی صحنه‌ های انقلاب حضور داشت، یار و مددکار گرفتاران و مستمندان بود و به تعبیر امام‌ خمینی (ره)، برای خدمت به مردم و انقلاب سر از پا نمی‌ شناخت.[۲۲]

دوران مبارزات سیاسی

شهید محمد صدوقی که از جمعیت فداییان اسلام حمایت می ‌کرد، در سال ۱۳۳۰ وقتی سیدعبدالحسین واحدی تحت تعقیب قرار گرفت، او را در خانه خود پنهان کرد و به رغم دو مرتبه وارسی خانه او از سوی مأموران رژیم پهلوی، آنان موفق به بازداشت واحدی نشدند.[۲۳] وی در نخستین فعالیت سیاسی خود، از نامزدی مهدی حائری یزدی فرزند عبدالکریم حائری یزدی برای نمایندگی مردم یزد در دوره هفدهم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۳۱ حمایت و تلاش زیادی کرد.[۲۴]

شهید محمد صدوقی در همراهی با امام ‌خمینی (ره)، در اعتراض ایشان و دیگر عالمان به تصویب لایحه انجمن ‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ سازماندهی اعتراض ‌های روحانیان در استان یزد را بر عهده داشت[۲۵] و به همراهی برخی علمای یزد در تلگرافی به دربار، الغای این تصویب‌ نامه را خواستار شد و آن را خلاف دین و قانون اساسی شمرد.[۲۶]

وی پس از حمله رژیم به مدرسه فیضیه در دوم فروردین ۱۳۴۲، به همراه روحانیان یزد در اعلامیه ‌ای، حمایت خود را از امام ‌خمینی (ره) اعلام کرد و خود را فرمانبردار ایشان و دیگر مراجع خواند.[۲۷] نیز پس از قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، در اعتراض به بازداشت امام‌ خمینی، همراه گروهی از علما، به تهران مهاجرت کرد و پس از آزادی ایشان به قم رفت و در خدمت ایشان بود؛ همچنین هنگامی که رژیم پهلوی امام ‌خمینی را به ترکیه تبعید کرد، محمد صدوقی از محمدتقی فلسفی خواست در سخنرانی خود به این اقدام دولت اعتراض کند.[۲۸]

در جریان اعلام تشکیل «سپاه دین» از سوی رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۰ که امام‌ خمینی (ره) مخالف آن بود، صدوقی در مقابله با آن در مسجد حظیره سخنرانی کرد و به مردم دربارهٔ بهایی ‌شدن فرزندان ‌شان هشدار داد.[۲۹]

در پی مخالفت ‌های محمد صدوقی با رژیم پهلوی، اداره سوم سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، در ۱۸/۲/۱۳۵۲ به ساواک یزد دستور داد تا او را به اداره ساواک احضار کند و دربارهٔ این مخالفت به او هشدار دهد. در پی این دستور، ساواک یزد همه فعالیت ‌ها، نامه ها و تلفن محمد صدوقی را زیر نظر گرفت.[۳۰]

در سال ۱۳۵۴ که محمدرضا پهلوی، تاریخ شاهنشاهی را جایگزین تاریخ هجری شمسی کرد، محمد صدوقی به این کار اعتراض کرد. او همچنین جشن هنر شیراز را محکوم کرد و رفتارهای توأم با ابتذال را که در جشن ‌های چهارم آبان، سالروز تولد پهلوی برگزار می‌ شد، زشت خواند و برای اعتراض به این اعمال، از شهر بیرون رفت.[۳۱]

براساس گزارش ساواک، شهید محمد صدوقی در سال ۱۳۵۴، برای ساختن مدرسه علمیه و خوابگاه طلاب، زمینی به مساحت ۲۰۰هزار متر مربع در قم خرید که احتمالاً بخشی از هزینه آن به وسیله خیرین تأمین می‌ شد و متعلق به ابوالفضل مصباح تولیت بود. تحلیل ساواک از ساخت این مدارس، عزم روحانیان در گسترش حوزه علمیه بود؛ از همین ‌رو از ادامه ساخت آن جلوگیری کرد.[۳۲]

ساواک در این گزارش، صدوقی را نماینده سیدحسین طباطبایی بروجردی در یزد تا سال ۱۳۴۱ و نماینده فعلی امام ‌خمینی (ره) در جمع ‌آوری وجوه دانست و در ۲۶ اسفند ۱۳۵۴ خروج محمد صدوقی را از کشور ممنوع اعلام کرد.[۳۳]

در پی مقاله اهانت ‌آمیز روزنامه اطلاعات دربارهٔ امام ‌خمینی (ره) در هفدهم دی ۱۳۵۶ محمد صدوقی از برخی روحانیان دعوت کرد تا حوزه علمیه یزد را تعطیل کنند و عازم شهر قم شوند.[۳۴] امام ‌خمینی (ره) در ۲۷ دی ماه، در پاسخ به نامه محمد صدوقی، ضمن ابراز ناراحتی از وضع کشور، از تفقد وی نیز تشکر کرد.[۳۵]

صدوقی اطلاعیه‌ های امام‌ خمینی (ره) دربارهٔ حوادث نوزده دی قم و حوادث تبریز را میان مردم پخش می‌ کرد و مراسم چهلم شهدای ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز به هدایت وی در نهم و دهم فروردین ۱۳۵۷ در مسجد حظیره برگزار شد که منجر به شهادت دو نفر و بازداشت و تبعید سخنران این جلسه محمدکاظم راشد یزدی به ایرانشهر شد.[۳۶]

محمد صدوقی نخستین کسی بود که دربارهٔ فاجعه آتش ‌سوزی سینما رکس آبادان اعلامیه داد و دولت را مجرم شناخت؛ وی در دوران مبارزه و در حمایت از امام‌ خمینی (ره) و مبارزات ایشان از کسانی بود که بیشترین اعلامیه را به مناسبت‌ های مختلف و در حمایت از ایشان صادر کرد.[۳۷]

شهید محمد صدوقی از شخصیت ‌هایی بود که سیداحمد خمینی او را برای دیدار امام ‌خمینی (ره) به پاریس دعوت کرد و وی در ۱۳/۸/۱۳۵۷ به دیدار ایشان رفت و در فراهم ‌آوردن استقبال باشکوه از ایشان و مدیریت جلسه برای سخنرانی ایشان در بهشت زهرا (س)، نقش اساسی داشت.[۳۸] امام ‌خمینی (ره) چند روز پس از ورود به کشور، در دو نامه جداگانه از محمد صدوقی خواست، از طرف ایشان از نامه ‌ها و طومارهای تبریک مردم استان یزد تشکر و از آنان بخواهد همچنان همبستگی خود را تا پیروزی کامل حفظ کرده، از اختلاف و تفرقه دوری کنند.[۳۹]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز امام‌ خمینی (ره) در دیدار با روحانیون و مردم یزد، محمد صدوقی را مورد علاقه شدید خود دانسته، یزد را نیز به دلیل پیشتازی علمای آن دیار به‌ ویژه صدوقی در نهضت اسلامی، همچون شهر قم، نمونه برشمرد.[۴۰]

شهید محمد صدوقی در سال ۱۳۵۸ با بالاترین رأی در میان همراهان خود، نماینده مردم یزد در مجلس خبرگان قانون اساسی شد. امام‌ خمینی (ره) در ۳۱ مرداد ۱۳۵۸، وی را به سمت امام جمعه یزد نصب کرد.[۴۱]

از سوی دیگر، محمد صدوقی در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در تجهیز مردم برای رفتن به جبهه می ‌کوشید و گاه شخصاً در جبهه‌ ها به قصد سرکشی و تقویت روحیه رزمندگان حاضر می‌ شد؛ چنان‌که با وجود وضع مزاجی نامناسب و شرایط دشوار مناطق جنگی، در جبهه جنوب و عملیات بیت‌ المقدس حاضر بود.[۴۲]

ارتباط شهید محمد صدوقی و امام خمینی (ره)

صدوقی که با امام ‌خمینی (ره) رابطه صمیمانه و دیرینه داشت، از ایشان با عباراتی مانند پرچمدار مذهب جعفری، مرجع عالیقدر شیعه، آیت‌ الله العظمی و الحجه الکبری، ستایش کرده ‌است.[۴۳] وی امام ‌خمینی (ره) را در تدریس فلسفه، عرفان، فقه و اصول، استاد درجه اول حوزه شمرده که به‌ رغم حضور بزرگان دیگر در قم، تدریس ایشان اولویت یافت.[۴۴]

امام خمینی (ره) نیز از شهید محمد صدوقی با عنوان سومین شهید محراب و صدوقی عزیز یاد کرده[۴۵] و در نامه ‌ای وی را از مصادیق روشن علمای متعهد برشمرده است و اظهار امیدواری کرده‌ است که وی به اندازه شعاع نفوذ خود، برای گسترش مقاصد و اهداف الهی و مبارزاتی تلاش کرده، با هدایت مخالفان و معاندان، آنان را از کارشکنی در امور مسلمین بازدارد.[۴۶]

شهادت آیت الله محمد صدوقی

شهید محمد صدوقی که در مبارزه علیه عناصر انحرافی ازجمله سازمان مجاهدین خلق پیشگام بود، سرانجام در دهم رمضان ۱۴۰۲ق/ یازدهم تیر ۱۳۶۱ در محراب نماز جمعه در سن ۷۳سالگی به دست یکی از عوامل سازمان مجاهدین خلق به شهادت رسید و لقب سومین شهید محراب را گرفت و پس از تشییع جنازه بی‌ سابقه در مسجد حظیره یزد به خاک سپرده شد.[۴۷]

امام‌ خمینی (ره) در پیامی به مناسبت شهادت شهید محمد صدوقی، وی را دوستی عزیز شمرد که بیش از سی سال با وی آشنا بوده و روحیات او را درک می‌ کرده‌ است و از او با عنوان عالِمی بزرگوار و بزرگی متعهد و فداکار و فقیه متعهد یاد کرد. ایشان در این پیام خاطرنشان کرد که شهید محمد صدوقی در تمام صحنه ‌های انقلاب حضور داشت و یار و مددکار گرفتاران و مستمندان بود. همچنین از اوصاف و خدمات او یاد کرد و افزود که اسلام خدمتگزاری متعهد، و ایران فقیهی فداکار، و استان یزد سرپرستی دانشمند را از دست داد.[۴۸]

ایشان چهار روز پس از ترور شهید محمد صدوقی، طی نامه ‌ای به فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از ترور روحانیون معظم و مؤثر ازجمله صدوقی ابراز نگرانی کرده، پاسداران محافظ آنان به ‌ویژه محافظان شهید محمد صدوقی را مورد سوءظن و شهادت ایشان را بسیار سؤال ‌انگیز دانست و از وی خواست با بررسی اطراف قضیه، از این دست خسارت‌ ها جلوگیری کند.[۴۹]

جمع بندی

شهید محمد صدوقی از روحانیون برجسته و مبارزین انقلابی معاصر در یزد بودند که با عنوان سومین شهید محراب شناخته می شوند. ایشان که تحصیلات حوزوی را در بالاترین سطح و زیر نظر اساتید به نام حوزه مانند آیت الله بروجردی گذرانده بودند، در مبارزات سیاسی و انقلابی نیز دستی بر آتش داشته و نقش مهمی را چه در روزهای مبارزه با پهلوی و چه در روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کردند. ثمره یک عمر مجاهدت و ایثار از جان و مال و آبرو در راه خدا نیز، شهادت در محراب عبادت بود که نصیب او شد.

پی نوشت ها

[۱] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۲۷.

[۲] مشایخی، پاسداران اسلام، ص۱۲.

[۳] صدوقی، یادنامه، ج۱، ص۵۲-۵۳.

[۴] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۶، ص۳۶۸.

[۵] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۵، ص۴۸؛ ج۱۷، ص۲۵۶؛ ج۱۹، ص۲۶۹.

[۶] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۹، ص۴۵۱.

[۷] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۲۱، ص۱۸۳.

[۸] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۱۹.

[۹] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۲۷.

[۱۰] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۲۰-۲۴.

[۱۱] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۲۸.

[۱۲] سپاه پاسداران، فاجعه دهم رمضان، ص۱۲-۱۳.

[۱۳] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۴۶-۴۷.

[۱۴] بختیاری، شهید صدوقی، ص۵۸.

[۱۵] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۴۸-۴۹.

[۱۶] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۳۰.

[۱۷] خاتمی، سیدروح‌ الله، روح باران، ص۲۱۷.

[۱۸] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۹۳-۹۴.

[۱۹] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۸۷.

[۲۰] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۴، ص۴۲۴.

[۲۱] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۵، ص۳۹۷.

[۲۲] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۶، ص۳۶۸.

[۲۳] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۴۴-۴۵.

[۲۴] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۴۸-۴۹.

[۲۵] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۳۰.

[۲۶] مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ج۲، ص۵۵.

[۲۷] صدوقی، یاران امام، ج۲، ص۳۴.

[۲۸] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۳۱-۳۲.

[۲۹] عابدی و میرحسینی، انقلاب اسلامی در یزد، ج۱، ص۴۳۶-۴۳۷.

[۳۰] کلانتری و بهبودزاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، ص۴۸-۴۹.

[۳۱] نورمحمدی، شهید صدوقی، ص۵۹-۶۰.

[۳۲] مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌ خمینی (ره)، ج۱۷، ص۲۲۷-۲۳۰.

[۳۳] کلانتری و بهبودزاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، ص۵۵.

[۳۴] کلانتری و بهبودزاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، ص۵۹-۶۰.

[۳۵] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۳، ص۳۱۲.

[۳۶] بختیاری، شهید صدوقی، ص۱۵۶-۱۶۴.

[۳۷] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۳۴.

[۳۸] کلانتری، آیت‌ الله شهید صدوقی و دفاع مقدس، ص۲۷.

[۳۹] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۶، ص۹۶.

[۴۰] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۷، ص۵۳۹.

[۴۱] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۹، ص۳۱۹.

[۴۲] سپاه پاسداران، فاجعه دهم رمضان، ص۴۵.

[۴۳] کلانتری، آیت‌ الله شهید صدوقی و دفاع مقدس، ص۷۸.

[۴۴] صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌ ها، ص۲۹.

[۴۵] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۶، ص۳۷۳.

[۴۶] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۲۱، ص۶۳۴.

[۴۷] کلانتری، آیت‌ الله شهید صدوقی و دفاع مقدس، ص۱۲۴-۱۲۵.

[۴۸] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ‏ج۱۶، ص۳۶۷، ۳۶۹.

[۴۹] امام‌ خمینی (ره)، صحیفه، ج۱۶، ص۳۷۴.

منابع پایانی

1. امام‌ خمینی (ره)، سیدروح‌ الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌ خمینی (ره)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
2. بختیاری، شهلا، شهید صدوقی، عملکرد مبارزات و دیدگاه‌ ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
3. خاتمی، سیدروح‌ الله، روح باران، فرهنگ گفتار آیت‌ الله سیدروح‌ الله خاتمی، تدوین دفتر پژوهش خانه فرهنگ خاتمی، تهران، دفتر پژوهش‌ خانه فرهنگ خاتمی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
4. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، فاجعه دهم رمضان یادواره سومین شهید محراب آیت‌ الله صدوقی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
5. صدوقی، محمد، مجموعه اطلاعیه‌ های سومین شهید محراب حضرت آیت‌ الله صدوقی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
6. صدوقی، محمد، یادنامه بزرگداشت سومین شهید محراب حضرت آیت‌ الله صدوقی، تدوین بنیاد ریحانه الرسول (ص) یزد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان یزد، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
7. عابدی اردکانی، محمد و محمدحسین میرحسینی، انقلاب اسلامی در یزد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
8. کلانتری سرچشمه، محمدرضا و جواد بهبودزاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
9. کلانتری سرچشمه، محمدرضا، آیت‌ الله شهید صدوقی و دفاع مقدس، یزد، کنگره بزرگداشت سومین شهید محراب، سرداران و ۴۰۰۰ شهید استان یزد، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
10. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
11. مشایخی، مهدی، پاسداران اسلام، تهران، موسوی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
12. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌ خمینی (ره)، سیر مبارزات امام‌ خمینی (ره) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
13. نورمحمدی، محمدجواد، شهید صدوقی، صداقت محراب، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

منبع مقاله | با اقتباس از:

مرتضوی، ضیا، دانشنامه امام خمینی (ره)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، ۱۴۰۰ش، ج۷، ص۸-۱۶.