به طور طبیعی هر انسانی، خواهان رسیدن به خوشبختی و سعادت است. مکتب ها و ایسم های گوناگون، هر کدام راهی برای رسیدن به خوشبختی پیشنهاد داده اند، اما بدون شک، خالق انسان بیش از هر کس رمز و راز رستگاری او را دانسته و در کتاب خود بیان فرموده است. از همین رو در ادامه به بررسی رمز و راز سعادت در قرآن کریم می پردازیم.
طلب سعادت امری فطری در انسان
همه انسان ها فطرتا خواهان رسیدن به سعادت هستند و تمام اعمال آنها در طول زندگی، برای رسیدن به خوشبختی و رستگاری می باشد. خداوند متعال، تمام انواع مخلوقات را در فطرت و خلقتشان، به سوی تکامل و سعادت هدایت کرده است. قرآن در این باره می فرماید:
«قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَىٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ؛[۱] گفت: پروردگار ما همان کسى است که به هر موجودى، آنچه را لازمه آفرینش او بوده داده؛ سپس هدایت کرده است.»
بنابراین اولین رمز رسیدن به سعادت در قرآن، توجه به فطرت انسان و حرکت بر اساس هدایتی است که خداوند در وجود تمام انسان ها قرار داده است. با این وجود برخی به جای انتخاب مسیر صحیح، گرفتار اشتباه شده و به جای بندگی خدا، می خواهند از راه بندگی بت ها و معبودهای دروغین به سعادت برسند. خداوند اعمال این افراد را به سراب تشبیه می کند و می فرماید:
«وَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ أَعمَالُهُم کَسَرَابِ بِقِیعَه یَحسَبُهُ ٱلظَّمـَانُ مَاءً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَه لَم یَجِده شَیئا؛[۲] کسانى که کافر شدند، اعمالشان همچون سرابى است در یک کویر که انسان تشنه از دور آن را آب مى پندارد؛ امّا هنگامى که به سراغ آن مى آید چیزى نمى یابد.»
اسلام دین فطرت است و بدیهی است هر کس می خواهد به آنچه به عنوان سعادت در قرآن معرفی شده، برسد، نخستین قدم توجه به فطرت دورنی و تشخیص مسیر اشتباه از صحیح است؛ در غیر این صورت اعمالش همچون سراب، پوچ و نابود می شود.
اکتسابی بودن سعادت در قرآن
نکته مهم دیگر، اکتسابی بودن سعادت در قرآن است. در جای جای قرآن کریم این حقیقت به چشم می خورد که هر آنچه به انسان می رسد، نتیجه اعمال خود اوست:
«أَلَّا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰ؛[۳] هیچ گنهکارى بارِ گناه دیگرى را بر دوش نمی گیرد و براى انسان چیزى جز حاصل سعى و کوشش او نیست.
رستگاری و سعادت در قرآن کریم، در سایه نتیجه و تلاش و کوشش خود انسان است چرا که خداوند فرموده: «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ؛[۴] آرى [سعادت و شقاوت] هرکس در گرو اعمال خود اوست.». بنابراین سعادت در قرآن، در پرتو عزم و اراده جدی و سعی و فعالیت آدمی به دست می آید.
سعادت دنیوی و اخروی در قرآن
سعادت در قرآن کریم، هم دنیا و هم آخرت را دربرمی گیرد. اسلام دینی است که به ابعاد و جنبه های گوناگون زندگی دنیوی و اخروی انسان توجه دارد. از همین رو سعادت در قرآن، هم شامل بهره مندی از نعمت های مادی می شود و هم شامل رستگاری اخروی. آموزه های قرآن سعادت دنیا و آخرت انسان را ضمانت می کند و نظر به اینکه حیات انسان، یک حیات متصل است، هرگز این دو جنبه دنیوی و اخروی جدا از همدیگر در نظر نمی گیرد.[۵]
سعادت در قرآن کریم نه تنها منافاتی با استفاده از نعمت های مادی و دنیوی ندارد، بلکه این کتاب آسمانی بر بهره مندی از آن ها تاکید می کند: «وَ ابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَهَ وَ لَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا؛[۶] و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب؛ و بهره ات را از دنیا فراموش مکن.»
این آیه در عین حال که بر آخرت جویی تاکید ورزیده است، بر سهم و بهره ی دنیوی نیز تاکید می کند. بنابراین بهره مندی از نعمت های دنیوی نیز یکی از مولفه های سعادت در قرآن به شمار می رود.
اسلام به جهات معنوی و کمالات ایمانی و اخلاقی بشر توجه کامل دارد، ولی این اصل نیز برای هر مسلمانی به خوبی روشن است که در اسلام، تکمیل جهات معنوی به تنهایی تمام سعادت انسان نیست. اسلام پیروان خود را در معنویات فقط محدود و محصور ننموده، بلکه در عین دعوت به معنویات و تکمیل جهات روحانی، به جنبه های مادی و لذائذ طبیعی آن ها نیز کمال عنایت و توجه را داشته است. امام باقر (ع) می فرماید:
«لَیْسَ مِنَّا مَنْ تَرَکَ دُنْیَاهُ لآخِرَتِهِ وَ لاَ آخِرَتَهُ لِدُنْیَاهُ؛[۷] از ما نیست کسی که دنیا را برای آخرتش و آخرت را برای دنیایش ترک کند.» هر کس به هر یک از شئون فطری بشر بی اعتنا باشد، به همان نسبت از دکترین سعادت در قرآن فاصله گرفته است.
در واقع در دین اسلام و آموزه های قرآن، باید به هر دو جنبه پرداخت و از افراط و تفریط پرهیز کرد. انسان باید هم به دنبال خوبی ها دنیا باشد و هم به دنبال حسنات آخرت و رهایی از آتش دوزخ. یکی از دعاهای مشهور قرآنی درخواست نیکی های دنیا و آخرت است: «رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فِی الآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ؛[۸] پروردگارا در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیز به ما نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش رهایی بخش.»
بنابراین سعادت در قرآن، هم شامل خوشبختی در دنیا و هم شامل رستگاری در آخرت می شود.
برتری سعادت اخروی بر سعادت دنیوی
یکی از نکات مهم سعادت در قرآن، برتری رستگاری اخروی بر خوشبختی دنیوی است. نباید سعادت دنیوی بر سعادت اخروی چیره گردد و لذات دنیوی، انسان را از آخرت غافل گرداند. به طور قطع زندگی دنیا در برابر زندگی آخرت، قابل قیاس نیست و قرآن کریم، اصل زندگی انسان را زندگی اخروی او می داند و زندگی دنیوی را بیشتر سرگرمی به حساب می آورد:
«وَ مَا هٰذِه الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ؛[۹] این زندگى دنیا، چیزى جز سرگرمى و بازى نیست؛ و فقط سراى آخرت، سراى زندگى واقعى است، اگر می دانستند.»
آنچه به عنوان حقیقت سعادت در قرآن مد نظر است، هرگز در دنیا حاصل نمی شود؛ زیرا زندگی حقیقی، در آخرت است و دنیا همواره با رنج و سختی همراه است: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ؛ ما انسان را در رنج آفریدیم و زندگى او پر از سختى است.». بنابراین انسانی که خواستار سعادت است، نباید خود را گرفتار لذت های حرام دنیایی کند و به خاطر خوشبختی این جهان، زندگی حقیقی در سرای آخرت را نابود سازد.
آیات زیادی از قرآن کریم، دلالت دارند بر اینکه انسان ها به حسب طبعشان طالب لذت های مادی و دنیوی هستند، در صورتی که لذت های اخروی بر لذت های دنیایی ترجیح دارند و با توجه به اینکه لذت ها متزاحم هستند و همه را با هم نمی توان استیفا کرد، می بایست لذت های بهتر را انتخاب کنند و اگر نکنند کاری بی ارزش بلکه دارای ارزشی منفی را انجام داده اند. قرآن درباره برتری آخرت و انتخاب غلط برخی انسان ها می فرماید:
«بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا؛ وَ الآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقَىٰ؛[۱۰] ولى شما زندگى دنیا را مقدم می دارید، در حالیکه آخرت بهتر و پایدارتر است.»
در آیه ای دیگری خداوند می فرماید: «تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا وَ اللَّهُ یُرِیدُ الآخِرَهَ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ؛[۱۱] شما متاع ناپایدار دنیا را می خواهید، ولى خداوند، سراى آخرت را براى شما می خواهد؛ و خداوند توانا و حکیم است.»
این آیات نشان می دهد که گرچه سعادت در قرآن شامل دنیا و آخرت می شود، اما به یقین برتری از آن سعادت اخروی است و سعادتمندترین مردم کسی است که لذات زودگذر دنیا را رها کرده و برای زندگی جاودان آخرت تلاش کند. امیرالمومنین (ع) می فرماید: «أَسْعَدُ اَلنَّاسِ مَنْ تَرَکَ لَذَّهً فَانِیَهً لِلَذَّهٍ بَاقِیَهٍ؛[۱۲] خوشبخت ترین مردم کسى است که لذّت ناپایدار (دنیا) را به خاطر لذّت پایدار (آخرت) واگذارد.»
توصیفات قرآن از سعادت اخروی
توصیفات خداوند از زندگی بهشتیان نشان می دهد که آنچه به عنوان خوشبختی حقیقی و سعادت در قرآن مد نظر است، به واقع در بهشت جاودان الهی تحقق می یابد. سعادت واقعی زمانی تحقق پیدا می کند که اولا انسان هر آنچه را می خواهد بدون سختی و زحمت به دست آورد و ثانیا این وضعیت دائمی و پایدار باشد و هرگز از بین نرود. قرآن به این دو ویژگی درباره نعمت های بهشتی اشاره می کند:
«وَ فِیهَا مَا تَشْتَهِیهِ الْأَنفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنتُمْ فِیهَا خَالِدُونَ؛[۱۳]و در آنجا هر چه دلها مى خواهد و چشم ها از آن لذت مى برد آماده است؛ و شما جاودانه در آن خواهید ماند.»
قرآن همچنین در کلامی زیبا بین بهشتیان و دوزخیان مقایسه ای تأمل برانگیز انجام می دهد و انسان را به انتخاب سعادت در آخرت ترغیب می کند و از آتش دوزخ بر حذر می دارد:
«مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى وَ لَهُمْ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا مَاءً حَمِیمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ؛[۱۴]
وصف بهشتى که به پرهیزگاران وعده داده شده، چنین است: در آن نهرهایى از آب صاف و خالص، و نهرهایى از شیر که طعم آن دگرگون نگشته، و نهرهایى از شراب طهور که مایۀ لذت نوشندگان است، و نهرهایى از عسلمصفاست، و براى آنها در آن از همه انواع میوه ها فراهم است؛ و از همه بالاتر آمرزشى است از سوى پروردگارشان! آیا اینها همانند کسانى هستند که همیشه در آتش دوزخند و از آبى داغ و سوزان نوشانده می شوند که اندرونشان را از هم متلاشى می کند؟!»
بنابراین مهمترین بُعد سعادت در قرآن، رستگاری اخروی است و انسان عاقل باید در تزاحم بین لذت و خوشبختی دنیا و بهروزی در آخرت، سمت جاودان و پایدار را انتخاب کند و لذت زودگذر را بر آن ترجیح ندهد.
عوامل کسب سعادت در قرآن
عوامل کسب سعادت در قرآن بسیار است و به یک معنا تمام قرآن در مقام بیان راه های رسیدن به سعادت می باشد، اما در برخی آیات این موضوع دلالت روشن تری دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
۱. ایمان و عمل صالح
اساسی ترین رکن نجات و سعادت در قرآن، ایمان و عمل صالح است. خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ؛ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ؛[۱۵] انسان ها همه در زیانند، مگر کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند.»
ایمان به معنای اذعان و تصدیق به روز جرا و بازگشت به سوی او و تصدیق به هر حکمی است که فرستادگان او آورده اند.[۱۶] البته لازمه ایمان عمل صالح است. گاه کسانی پیدا می شوند که به خدا و پیامبران و کتب آسمانی ایمان دارند، ولی در اثر بعضی انحرافات و اشتباهات گمان می کنند که تنها ایمان داشتن کافی است و عمل اهمیت چندانی ندارد. خداوند در قرآن هر جا که صفات مومنان را می شمارد به دنبال ایمان، عمل صالح را ذکر می فرماید یعنی این دو با هم موجب خوشبختی انسان است.[۱۷]
در آیات متعددی سعادت در قرآن وابسته اعمال نیک معرفی شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۱۸] اى کسانى که ایمان آورده اید! رکوع کنید، و سجود بجا آورید، و پروردگارتان را عبادت کنید، و کار نیک انجام دهید، تا سعادتمند شوید.»
در این آیه خداوند تاکید می کند که سعادت در قرآن وابسته عبادت پروردگار و انجام کارهای نیکو است. به طور کلی کسانی به رستگاری خواهند رسید که کفه ترازوی اعمالشان سنگین باشد: «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛[۱۹] کسانى که کفۀ ترازوهاى عمل آنها سنگین است، همان رستگارانند.»
بنابراین اولین نکته برای رسیدن به سعادت در قرآن، داشتن ایمان همراه با عمل صالح است.
۲. تقوا و تزکیه نفس
یکی از مهمترین عواملی که انسان را به سعادت در قرآن رهنمون می شود، تقوا و تزکیه نفس است. منظور از تزکیه نفس، این است که انسان خود را از آلودگی های شرک و هواهای نفسانی پاک کند و با تقوی و توحید آن را مزین نماید. آیات متعددی به رابطه تقوا و سعادت در قرآن اشاره می کند: «فَاتَّقُوا اللَّهَ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۲۰] تقوای الهی پیشهه کنید اى صاحبان خرد! تا سعادتمند شوید.». در آیه دیگری خداوند می فرماید: «وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۲۱] و تقوای الهی پیشه کنید تا سعادتمند شوید.»
زمانی که انسان از هوا و هوس پیروی نکند و نفس خود را از آلودگی به معاصی حفظ کند در زندگی ابدی اش سعادتمند خواهد بود. خداوند هر کس را که تزکیه دارد سعادتمند و رستگار می داند: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّىٰ؛[۲۲] به یقین کسى که خود را پاکیزه ساخت، سعادتمند شد.»
شبیه آیاتی که بیان شد، آیات فراوانی دیگری نیز به پیوند محکم تقوا و سعادت در قرآن اشاره دارند که به خاطر طولانی نشدن مطلب، از بیان آن ها اجتناب می کنیم. در همین چند آیه نیز کاملا روشن بود که یکی از اصلی ترین راه های رسیدن به سعادت در قرآن، تقوا و تزکیه نفس است.
۳. صبر و استقامت
مولفه بعدی برای کسب سعادت در قرآن، صبر و استقامت است. خداوند خطاب به مومنین می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا … وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۲۳] اى کسانى که ایمان آورده اید! در برابر مشکلات و هوسها، استقامت کنید؛ … و تقوای الهی پیشه کنید، امید است که سعادتمند شوید!»
خداوند در این آیه، به عنصر صبر در دستیابی به سعادت در قرآن اشاره می کند. بدون شک کسانی عاقبت به خیر شده و به رستگاری ابدی می رسند که در طول زندگی، در برابر مشکلات صبر کنند و در مسیر الهی ثابت قدم بمانند. کسانی که توانایی تحمل سختی ها را ندارند، به راحتی از راه حق منحرف شده و به سعادت نخواهند رسید.
۴. ذکر کثیر
یکی دیگر از عوامل رسیدن به سعادت در قرآن، ذکر فراوان است. خداوند می فرماید: «وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۲۴] و خدا را فراوان یاد کنید، تا سعادتمند شوید.» ذکر و یاد خدا عامل مهمی در غفلت زدایی از انسان به شمار می رود. لذات دنیای گاه موجبات غفلت آدمی را فراهم می کند و سبب گمراهی انسان و مانع رسیدن او به کمال بندگی خداوند که همان سعادت در قرآن است، می شود. بهترین راه مبارزه با این غفلت یاد فراوان خداوند است.
۵. توبه
چه بسا انسان در مسیر زندگی دچار غفلت شده و از مسیر رسیدن به رستگاری حقیقی خارج شود. بهترین عمل در این زمان، توبه و بازگشت به سوی خداوند است. قرآن می فرماید: «وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۲۵] و اى مؤمنان همگى به سوى خدا بازگردید، تا سعادتمند شوید.»
بنابراین توبه و إنابه، از گناهان گذشته و قرار گرفتن در زیر چتر حمایت الهی و اطاعت از امر خداوند متعال، گام مهمی در رسیدن به هدف متعالی انسانی یعنی سعادت در قرآن می باشد؛ زیرا در آیات مختلفی، از تواب بودن و توبه پذیر بودن خداوند سخن به میان آمده است.
۶. پرهیز از کارهای بیهود و لغو
یکی از ویژگی های انسان هایی که توانستند به سعادت در قرآن رسیده و آن را به دست آورند، اعراض و پرهیز از کارهای بیهود و لغو است. قرآن می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ … وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ؛[۲۶] به تحقیق مومنان سعادتمند شدند … کسانی که از لغو و بیهودگى رویگردانند.»
انسان، فرصت اندکی در این دنیا دارد و باید از تک تک لحظاتش برای رسیدن به رستگاری و سعادت حقیقی بهره ببرد. مشغول شدن به لغویات دنیا آدمی را از کارهای مهمتر باز می دارد و عمر گرانبهای او را هدر می دهد. بنابراین کسانی که به دنبال سعادت در قرآن هستند، باید برای وقت خود ارزش قائل بوده و از انجام کارهای بیهوده، بپرهیزند.
۷. توسل به اهل بیت (ع)
یکی از میانبرهای مناسب برای پیمودن مسیر سعادت در قرآن، توسل به اهل بیت (ع) است. خداوند از مومنان می خواهد که برای حرکت به سمت او، به دنبال وسیله باشند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ … لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[۲۷] اى کسانى که ایمان آورده اید! از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید؛ و وسیله اى براى تقرب به او بجویید … باشد که سعادتمند شوید.» در روایات متعددی منظور از وسیله در این ایه اهل بیت (ع) معرفی شده است.[۲۸]
۸. جهاد با مال و جان
آخرین عامل کسب سعادت در قرآن که به آن اشاره می کنیم، جهاد در راه خداوند است. بدون شک یکی از بهترین راه های رستگاری پیکار در راه حق و جهاد با جان و مال است. قرآن می فرماید:
«لٰکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ وَ أُولٰئِکَ لَهُمُ الْخَیْرَاتُ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛[۲۹] ولى پیامبر و کسانى که با او ایمان آوردند، با مال و جانشان جهاد کردند؛ و همۀ نیکی ها براى آنهاست؛ و سعادتمندان آنها هستند.»
قرآن در این آیه اشاره می کند که پیامبر و کسانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد کردند به سعادت حقیقی خواهند رسید و از خوبی ها و نعمت های الهی بهره مند خواهند شد.
جمع بندی
موضوع طلب سعادت در قرآن کریم، به عنوان امری فطری آمده است و هر انسانی می تواند با اراده خویش در مسیر آن حرکت کند. قرآن به سعادت دنیوی و اخروی توجه دارد، گرچه رستگاری در آخرت را معیار خوشبختی حقیقی می داند. عوامل کسب سعادت در قرآن بسیار است از جمله می توان به ایمان و عمل صالح، تقوا، صبر، ذکر کثیر، توبه، پرهیز از لغو، توسل به اهل بیت (ع) و جهاد با مال و جان اشاره کرد.
پی نوشت ها
[۱] طه/۵۹.
[۲] النور/۳۹.
[۳] النجم/۳۸ و ۳۹.
[۴] المدثر/۳۸.
[۵] طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص ۱۶۴.
[۶] القصص/۷۷.
[۷] ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۵۶.
[۸] البقره/۲۰۱.
[۹] العنکبوت/۶۴.
[۱۰] الاعلی/۱۶.
[۱۱] الانفال/۶۷.
[۱۲] آمدی، غرر الحکم، ص ۲۰۶.
[۱۳] الزخرف/۷۱.
[۱۴] محمد/۱۵.
[۱۵] العصر/۲و۳.
[۱۶] طباطبایی، المیزان، ج۱۵، ص ۴.
[۱۷] طباطبایی، المیزان، ج ۱۵، ص ۵.
[۱۸] الحج/۷۷.
[۱۹] المومنون/۱۰۲.
[۲۰] المائده/۱۰۰.
[۲۱] البقره/۱۸۹.
[۲۲] الاعلی/۱۴.
[۲۳] آل عمران/۲۰۰.
[۲۴] الانفال/۴۵.
[۲۵] النور/۳۱.
[۲۶] المومنون/۱ و ۳.
[۲۷] المائده/۳۵.
[۲۸] بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۳۹۲.
[۲۹] التوبه/۸۸.
منابع
قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم ـ ایران، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم، قم، درالکتب الإسلامی، ۱۴۱۰ ق.
بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت، ۱۳۷۳ش.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
منبع اقتباس: معرفت اصل، لطیفه، سعادت انسان در آیینه قرآن و روایات، پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، ۱۳۹۹ش.
