تفاسیر ائمه اهل بیت علیهم السلام

تفسیر منسوب به امام جعفر صادق (ع)

اگر چه مکتوبی از امام جعفر صادق (ع) درتفسیرقرآن موجود نیست، انبوهی روایت درجای جای آثار امامی ازآن حضرت یافت می شود آنچه علامه مجلسی با عنوان تفسیرامام صادق (ع) درشمار منابع اصلی خود دربحارالانواریاد کرده (ج ۱، ص ۱۵) و دربخش علوم قرآنی آن را کامل آورده است ارزش پژوهشی بسیاری دارد . این اثر، که روایات امام صادق (ع) از حضرت علی (ع) دانسته شده، همانی است که آن را با نام « تفسیر نعمانی » درجلد ۹۰ بحار الانوار (ص ۱- ۹۷) می شناسیم . افزون بر روایت تفسیرنعمانی، روایاتی تفسیری از امام صادق (ع) در دیگر آثارامامی هست، که از نظرمتن و سند در کمال صحت اند، اما این روایات هرگز شاکله ای یک دست ومدون نداشته واثری مجرد شناخته نشده اند وفقط درعصر حاضربرای تدوین وگردآوری بخش هایی ازآن ها گام هایی برداشته شده است (پاکتچی، ذیل « جعفر صادق، امام ») .

گفتنی است متنی تفسیری با صبغۀ عرفانی به امام جعفر صادق (ع) منسوب است که تخستین بارابوعبد الرحمان سُلمى درحقائق التفسیر آن را براساس مجموعۀ روایات گردآوری شدۀ ابن عطاء (- ۳۰۹ ق) آورده است (نصوص، ص ۲۵) . انتساب این اثر به امام (ع) بسیار مورد تردید قرارگرفته وبه ویژه ضعف اسانید آن و نیزمغایرت برخی از اندیشه های وارد شده در این روایات با آرا و عقاید متعارف امامی وشیعی براین تردید افزوده است . درتقابل با نگاه سنتی، نخستین بارلویی ماسینیون، ومستشرق فرانسوی، این متن را معرفی کرد، هرچند وی براصالت این انتساب پای نمی فشرد . پس ازاو، پل نویا با چاپ انتقادی حقائق التفسیر سلمى مقدمه ای نگاشت که درآن به توصیف تفسیر صوفیانۀ منسوب به امام علی (ع) نیزهمت گماشت .

بخشی ازثمرۀ این پژوهش نویا درقالب رساله ای با عنوان تفسیرقرآنی وزبان عرفانی در۱۹۷۰ (ویراست دوم، ۱۹۹۱) انتشاریافت که وی درآن نقش این تفسیر را در تدوین اندیشه وآرا و اصطلحات صوفیانه بررسی کرده است . نصرالله پورجوادی متن مصحح نویا برحقائق التفسیر را عیناً به فارسی برگرداند و درمجموعۀ آثارابوعبدالرحمان سلمى منتشرساخت . هم چنین، على زیعور، با بهره گیری از نسخه ای غیرازنسخۀ نویا، متن تفسیر منسوب به امام صادق (ع) را تصحیح کرد و در ۱۹۷۹ منتشرساخت . اما تقرییاً هیچ کدام ازبزرگان امامیه این متن را اصیل نداسته اند وکسی چون آقا بزرگ طهرانی براین نظر است که احتمالاً این اثر از آن یکی از اصحاب امام (ع) بوده است (الذریعه، ج ۳، ص ۲۷ ؛ همان، ج ۴، ص ۲۶۹ – ۲۷۰) . محمد حسن مبلغ، درجست وجویی برای پی بردن به صحت انتساب، سند ومتن آن را بررسی کرده و درهردو مورد نشانه هایی برشمرده که بیانگر غیراصیل بودن تفسیر ونادرستی انتساب آن به امام صادق (ع) است (ص ۱۰۹ – ۱۱۸) .

دربازگشت به سخن ازدیگر امامان (ع)، باید گفت که، افزون  برآموزه های قرآنی وتفسیری امام موسی بن جعفر (ع)، به ویژه دربیانات ایشان درمورد هارون الرشید که درمنابع بدان ها اشارت رفته است، سبک امام علی بن موسی الرضا (ع) اهمیت فراوانی دارد . نه تنها آن حضرت به تفسیر قرآن پرداخته است، بلکه با دانش بی منتهای خود و توانمندی درمواضع کلامی به تبیین مباحثی درخداشناسی وتوحید ومباحث مربوط به صفات همت گماشته است . آن حضرت با بذل توجه به یکی ازموضوعات مهم جامعۀ خود، یعنی مجادلات کلامی دربارۀ صفات بشری پروردگار، آیاتی ازقرآن را تفسیر کرده است (مثلاً ابن بابویه، عیون اخبارالرضا ؛ همو، التوحید، ص ۱۴۵) .

آموزه های تفسیری امامان نهم ودهم شیعیان دربسیاری ازمنابع امامی بازتابندۀ این واقعیت است که آن بزرگواران با اهتمام به مسائل علمی عصرخویش برآن بودند تا درمسیراندیشۀ کلی امامت بیانگر اصلی ترین مواضع حق باشند . ازهمین روست که، مثلاً، امام محمد تقی (ع) به موضوع بحث برانگیزخلق قرآن توجه کرده اند . ازهمین دست است التفات امام هادی (ع) به مباحث فقهی وکلامی و ازجمله مفهوم ایمان وحل برخی معضلات فکری درپرسش ازچیستی آن جهانی (عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج ۱، ص ۳۰۳- ۳۲۱) . دراین میان مباحثه ومحاجۀ قرآنی امام حسن عسکری (ع) با کندی، فیلسوف، عراقی، نیز از اهمیث فراوانی برخوردار است .

تفسیرمنسوب به امام حسن عسکری (ع)

تفسیرروایی متعلق به قرن ۳ ق در دست است که درمنابع شیعی به تفسیر امام حسن عسکری (ع) شهرت دارد . این تفسیرمنسوب دربردارندۀ خطبه وتفسیر سورۀ حمد وبخش هایی از سورۀ بقره به صورت منقطع تا پایان آیۀ ۲۸۲ است . سند روایی این اثررا شیخ صدوق روایت کرده وگویا تفسیر را محمد بن قاسم استرآبادی خطیب، معروف به « مفسرجرجانی»، ابو الحسن علی بن محمد بن سیاروابویعقوب یوسف بن محمد بن زیاد روایت کرده است (التفسیرالمنسوب، ص ۹) . درصحت انتساب این تفسیربه امام حسن عسکری (ع) امامی گزارش های مختلفی بیان کرده اند . ابن غضائری درکتاب الضعفای خود شخص استرابادی را ضعیف معرفی کرده وروایت کتاب را مشکوک دانسته است . علاوه بر این، یادکردهای تاریخی آمده درخطبه ومقدمۀ کتاب نیزبا واقعیات تاریخی هم خوانی چندانی ندارد (التفسیرالمنسوب، ص ۹ – ۱۰ ؛ مقایسه شود با این جوزی، ج ۱۲، ص ۷۴ ؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۴، ص ۲۸۶ -۲۸۸) . از سوی دیگر، ابن شهر آشوب درمعالم العلما (ص ۳۴) تفسیری ۱۲۰ جلدی ازامام (ع) نام برده که برخی احتمال داده اند تفسیرموجود بخشی از آن تفسیرمفصل باشد (نوری، ج ۵، ص ۱۸۸، ۱۹۶ ؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۴، ص ۲۸۳ – ۲۹۳) . افزون برابن غضائری (قهپایی، ج ۶، ص ۲۵ ؛ تفرشی، ص ۳۲۸ – ۳۲۹)، کسانی مانند علامه حلی درالرجال (ص ۲۵۶) و شوشتری دراخبارالدخیله (ج ۱، ص ۱۵۲ – ۱۵۴) نیزدروثاقت سند این اثر تردید کرده و آن را ضعیف شمرده اند . با این حال تأیید شیخ صدوق ازسند روایی ونقل آن سبب شده برخی صحت آن را تأیید کنند (مجلسی، ج ۱، ص ۲۸ ؛ حر عاملی، ج ۲۰، ص ۵۹ – ۶۰) .

تفسیرمنسوب به امام علی (ع)، که درحال حاضرموجود است وبارها وازجمله در۱۲۶۸ ق در تهران انتشاریافته، مشتمل بر روایات واخباری ازمعصومان (ع) است دربیان فضایل قرآن وفضایل اهل بیت (ع) ومعایب دشمنان آن بزرگواران . این اثر بارها وازجمله به قلم محمد باقر یزدی (- ۱۳۱۸ ق) با عنوان جواهرالایمان به فارسی ترجمه شده وآقا بزرگ هم به برخی دیگر از آن ها اشاره کرده است (الذریعه، ج ۴، ص ۸۹ – ۹۰) .

منابع:

۱. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، بیتا.

۲. صدوق، عیون اخبار الرضا، نجف، کتابخانه حیدریه.

۳. عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، نوید اسلام.

۴. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی،

۵. حر عاملی، وسائل الشیعه، به کوشش ابوالحسن شعرانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی،

۶. شوشتری، محمد تقی، الاخبار الدخلیه، تهران.

۷. قهپایی، علی، مجمع الرجال، اصفهان.

۸. تفریشی، مصطفی، نقد الرجال، تهران.

۹. ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف.

منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن